جنگ حنین در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جنگ حنین است. "جنگ حنین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جنگ حنین در قرآن - جنگ حنین در حدیث - جنگ حنین در نهج البلاغه - جنگ حنین در تاریخ اسلامی - جنگ حنین در معارف و سیره نبوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جنگ حنین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

حُنین، دره‌ای وسیع با تنگه‌ها و شکاف‌های بسیار و شیب تند در شرق مکه و در مسیر مکه به طائف است که فاصله آن تا مکه در سه شب پیموده می‌شد. برخی این فاصله را بیش از ۱۰ میل و به گزارشی ۲۶ کیلومتر می‌دانند.حنین، قسمتی از قلمرو بیابان‌نشینان هوازن بود و به سبب جنگی در سال ۸ هجری میان پیامبر و هوازن و ثقیف، مشهور گشت و در قرآن نیز یک‌بار به نام آن تصریح شده است. ﴿لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ﴾ هوازنیان از شاخه قیس بن عیلان و از قبایل بزرگ بیابان‌نشین عدنانی بودند که در قسمت‌هایی از نجد و نزدیک طائف و مکه می‌زیستند. بنی‌جشم، بنی ‌نصر بن معاویه ‌بن بکر، بنی ‌صعصعة بن معاویة بن بکر و بنی‌ نصر بن سعد بن بکر زیرمجموعه‌های هوازن یاد شده‌اند و از میان این شاخه‌ها، گروه بنی‌عامر بن صعصعه بیشترین بودند. ثقفیان طائف نیز هرچند به گزارشی از نظر خونی و نسب با هوازن یکی نبودند، به جهت هم‌پیمانی با هوازن در این جنگ در کنار آنان قرارداشتند..

لشکرکشی هوازن

در سال ۸ هجری که پیامبر(ص) به دنبال عهدشکنی قریش، فتح مکه را قصد کرد و به گردآوری نیرو پرداخت، مسلمانان را از مقصد خویش آگاه نکرد. حرکت سپاه پیامبر(ص) قبایلثقیف و هوازن را، که تا آن زمان اسلام نیاورده بودند و در درگیری‌های قریش با پیامبر(ص) و مسلمانان نیز کنار مشرکان بودند، به شدت نگران کرد و این نگرانی پس از فتح مکه جدی‌تر شد، ازاین‌رو تصمیم گرفتند پیش از حمله آن حضرت، خود در این امر پیشگام شوند و با گردآوری نیرویی بیش از ۲۰۰۰۰ نفر ـ که اغراق‌آمیز به نظر می‌آید ـ به سوی مکه حرکت کردند.

تیره‌های هوازنی نسب بنی‌جشم بن سعد، بنی نصر بن معاویه، با همه نیروهای خود در این نبرد حاضر بودند؛ اما از بنی‌عامر بن صعصعه، بزرگ‌ترین زیرمجموعه هوازن، تنها دو شاخه بنی‌هلال و بنی‌عمرو سپاه را همراهی کردند و شاخه‌های بنی‌نمیر، بنی کلاب و بنی‌کعب در این جنگ شرکت نکردند. همه ثقیفیان نیز با دو شاخه احلاف و بنی‌مالک در کنار متحدان هوازنی خود ایستادند. فرماندهی کل سپاه بر عهده مالک بن عوف از تیره بنی‌نصر هوازن بود که ۳۰ سال داشت. شاخه ثقفی احلاف به فرماندهی قارب بن‌اسود و شاخه بنی‌مالک به فرماندهی ذوالخمار سُبیع بن حارث نیز زیر فرمان مالک قرار داشتند . به تدبیر مالک و برای پایداری سپاه، بیابان‌نشین‌های هوازن با زنان، فرزندان و چارپایان خود در این لشکرکشی شرکت کردند. با حضور درید بن صمّه که پیری نابینا و باتجربه از بنی جُشم بود و در آن زمان ۱۶۰ سال داشت، سپاه هوازن می‌توانست از تجارب جنگی او بهره گیرد. وقتی لشکر هوازن در دره اوطاس مستقر شد، درید، اوطاس را به اردوگاهی سپاه پسندید؛ اما زمانی ‌که صدای کودکان و چارپایان را شنید، مالک را نکوهید و هشدار داد که به اسارت رفتن زنان و فرزندان، در صورت شکست سپاه، بر ننگ شکست خواهد افزود و حضور این افراد هیچ‌گاه مانع فرار سپاه شکست خورده نخواهد شد. درید همچنین سبب عدم همراهی برخی شاخه‌های هوازن را ـ چون بنی‌کعب، بنی‌کلاب و بنی‌نمیر ـ پیش‌بینی آنان در خصوص شکست هوازن دانست، از این رو هوازنی‌ها را به بازگشت به سرزمین خود و خودداری از جنگ ترغیب کرد؛ اما مالک او را پیری خواند که عقل و علمش نابود شده است و چون نگران اثرگذاری سخنان و مخالفت‌های درید بر عزم هوازنی‌ها بود، کسان قبیله خود را تهدید کرد، چنانچه هوازن از او اطاعت نکنند، خود را با شمشیر خواهد کشت. هوازنی‌ها نیز که کس دیگری را شایسته فرماندهی نمی‌دانستند، بر فرمانبری و همراهی خود از مالک تأکید کردند و در پی آن، سپاه مشرکان با برنامه‌ریزی و نقشه مالک، خود را شبانه در کمینگاه‌های حنین که میان اردوگاه دو سپاه بود، پنهان کردند، تا در شرایط مناسب بر سپاه پیامبر(ص) هجوم آورند. به دیده قتاده و ضحاک، «قوم اولی بأس» در آیه ﴿قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ همان هوازن و ثقیف است. براین‌اساس، زمانی‌که پیامبر(ص) در سال ۶ هجری برای انجام‌دادن عمره روانه مکه شد ـ که سرانجام به صلح حدیبیه انجامید ـ بسیاری از اعراب مسلمان بیابانگرد از همراهی آن حضرت سرباز زدند و خدا نیز آنان را تهدید کرد که باید روزی خود را برای نبرد با چنین قوم نیرومندی آماده کنند، تا از این رهگذر، اشتباه خود را جبران کنند .

تدابیر پیامبر(ص) در رویارویی با دشمن

پیامبر(ص) با اطلاع از تصمیم هوازن و همراهیثقیف با آنان، مسلمانان را برای مقابله با اقدام دشمن بسیج کرد. آن حضرت برای تجهیز بیشتر سپاه خود ۱۰۰ و به نقلی ۴۰۰ زره همچنین عتاب بن اسید اموی را حاکم مکه یا جهت اقامه نماز گمارد و معاذ بن جبل انصاری را برای آموزش قرآن و احکام در مکه و سپس با ۱۲۰۰۰ مرد جنگی روز شنبه ۶ شوال سال ۸ هجری به سوی دشمن حرکت کرد؛ از این سپاه ۲۰۰۰ نفر تازه مسلمانان مکه و ۲۰۰ نفر سواره بودند. برخی از سپاهیان به طمع به دست آوردن غنائم در پیکار شرکت کردند. سران مکه نیز که به تازگی اسلام آورده بودند و ایمان راسخی نداشتند، با مردان قبیله خود آمدند؛ حتی بسیاری از آنان امیدوار بودند در این نبرد شکست پیامبر(ص) را شاهد باشند. بلاذری، زمان حرکت سپاه اسلام را در عید فطر (۱ شوال) سال ۸ هجری خوانده؛ ولی برخی دو شب پیش از اتمام ماه رمضان می‌دانند. پیامبر(ص) خالد بن ولید را به فرماندهی مردان جنگی "بنی‌سلیم" برگزید و آنان را به مقدمه و پیشقراولی سپاه پیش فرستاد.. پرچم‌های مهاجران با رنگ‌های سیاه یا سفید به دست علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، سعد بن ابی وقاص و عمر بن خطاب و پرچم‌های انصار با رنگ‌های سبز یا قرمز به سعد بن عباده، حباب بن منذر و اسید بن حضیر سپرده شدند و مهاجران و انصار هر کدام شعار خاص خود داشتند. پیامبر(ص) کلاهخود و دو زره به تن کرده و بر قاطر سفید خود "دُلدُل" سوار بود. آمار سپاهیان پیامبر(ص) در این نبرد در سنجش با دیگر پیکارها بسیار بیشتر بود و این امر شگفتی و غرور برخی از مسلمانان را در پی داشت، به‌گونه‌ای که از پیروزی خود اطمینان داشتند و سخنان مغرورانه بر زبان می‌راندند [؛ ولی پیامبر(ص) از شنیدن این سخنان آزرده خاطر شد. خدا در آیه ﴿لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ﴾ به تعجب و غرور مسلمانان از فزونی شمار خود تصریح دارد. در این آیه خدا اشاره دارد که مسلمانان به جهت فراوانی سپاه از یاد خدا و امداد او غافل شدند. واقدی به نقل از سعید بن مسیب، از ابوبکر به همان شخصی یاد می‌کند که انبوه سپاهیان او را مغرور ساخته بود و ابن سعد و بلاذری نیز به این مطلب اشاره دارند. برخی نیز فردی از بنی‌بکر را گوینده این کلام می‌دانند..

آغاز نبرد حنین

همان‌گونه که برپایه روایت مشهور حرکت سپاه پیامبر(ص) از مکه در ۶ شوال گزارش شده است، روایت مشهور در آغاز نبرد حنین نیز ۱۰ شوال است؛ لکن ابن شهر آشوب و ابن خلدون یکم شوال و ابن حبیب بغدادی و ابن قتیبه نیمه شوال را زمان نبرد می‌دانند و بلاذری نیز که یکم شوال را زمان حرکت سپاه می‌داند و به پیمایش مسافت مکه تا حنین در سه روز تصریح دارد، باید به تاریخ دیگری معتقد باشد.

مسلمانان پس از سه روز پیمایش مسافت در پایان روز سوم به نزدیکی حنین رسیدند و پیامبر(ص) عبداللّه‌بن ابی‌حدرد را برای کسب اطلاع از وضعیت منطقه و سپاه دشمن به میان آنان فرستاد. عبداللّه‌در گزارش خود به پیامبر(ص) وضعیت سپاه هوازن و نقشه غافلگیرانه آنان را به آگاهی آن حضرت(ص) رساند؛ اما برخی از صحابه با شنیدن سخنان عبداللّه‌در درستی گزارش او تردید کردند. مالک بن عوف نیز با همین نگرش افرادی را به سوی سپاه پیامبر(ص) فرستاد؛ ولی چون فرستادگان او در بازگشت، سپاه اسلام را سپاه آسمانی وصف کردند و جنگ با آنان را بی‌ثمر دانستند، آنها را به ترسو بودن متهم کرد و دستور داد که همه آنان زندانی شوند، تا وصف‌های رعب‌انگیز آنان به گوش هوازنی‌ها نرسد و مایه ترس و وحشت آنان نگردد؛ سپس فردی شجاع را برگزید تا او نیز از سپاه مسلمانان خبر آورد؛ لکن او نیز همانند خبر فرستادگان پیشین را گزارش کرد.

در آن شب یکی از سواره نظام‌های پیامبر(ص) جهت حفاظت از اردوگاه مسلمانان، مأمور دیدبانی و پاسبانی شد و در آن سوی جبهه مالک، فرمانده سپاه هوازن، گروه‌هایی را در مخفیگاه‌ها و شکاف‌های دره حنین جای داد. مسلمانان پس از استراحت شبانه، سحرگاه به سوی حنین حرکت کردند؛ زمانی‌که طلایه سپاه به فرماندهی خالد وارد دره شده بودند و پیامبر اکرم(ص) نیز همراه دیگر سپاهیان به کندی از سراشیبی دره پایین می‌آمدند، ناگهان هوازنیان از تنگه‌ها و شکاف‌های کوه‌ها بیرون ریختند و طلایه سپاه اسلام نخست بر اثر غافلگیری از صحنه جنگ گریختند و به دنبال آنان اهل مکه و سپس دیگر دسته‌های سپاه با پذیرش شکست فراری شدند، به‌گونه‌ای که تنها شمار اندکی از یاران پیامبر(ص) کنار آن حضرت در میدان جنگ ایستادگی و تلاش کردند، تا پیامبر(ص) را از فشار حملات دشمن نجات دهند. مالک بن عوف، فرمانده سپاه هوازن وقتی شکست و فرار مسلمانان را دید در پی پیامبر(ص) رفت تا آن حضرت را بکشد؛ اما ایمن بن ام ایمن که از پایداران حنین بود به مقابله با او شتافت و راه را بر مالک بست، گرچه خود نیز در نبرد با مالک به شهادت رسید. تاریخ‌نگاران در ذکر نام یاران اندکی که کنار پیامبر(ص) ماندند، دیدگاه‌های گوناگونی دارند: یعقوبی و مفید از ۹ تن از بنی‌هاشم به مدافعان پیامبر(ص) یاد می‌کنند: عباس عموی پیامبر(ص) و ۸ تن از عموزادگان حضرت به نام‌های علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، فضل فرزند عباس، ابوسفیان، ربیع و نوفل فرزندان حارث بن عبدالمطلب، عبدالله فرزند زبیر بن عبدالمطلب و عتبه و معتب فرزندان ابولهب بن عبدالمطلب، مدافعان هاشمی پیامبر(ص) بودند؛ همچنین دیگران از ایمن بن ام ایمن، اسامة بن زید، جعفر فرزند ابوسفیان بن حارث، ابوبکر و عمر بن خطاب نیز جزو این گروه یاد کرده، در حالی که ابن قتیبه، ابن اثیر و ابن هشام از نوفل بن حارث، عبدالله بن زبیر و دو فرزند ابولهب در میان این دسته یاد نکرده‌اند؛ همچنین واقدی ۴ زن را به نام‌های ام عماره، ام سلیم، ام سلیط و ام حارث که همگی از بنی‌نجار خزرج بودند، جزو پایداران حنین خوانده است. در این مرحله، برخی از سران قریش نیز که به ظاهر اسلام آورده بودند به تمسخر مسلمانان و توهین به پیامبر(ص) پرداختند: ابوسفیان در وصف وحشت و فرار مسلمانان گفت: قسم به خدا! تا دریا] فاصله بسیار [فرار خواهند کرد و کَلَدة بن حنبل، برادر مادری صفوان بن امیه نیز این روز را روز باطل شدن سحر و جادوی پیامبر(ص) دانست؛ حتی فردی چون شیبة بن عثمان که در اُحد پدر و عمویش را از دست داده بود، خواست از این فرصت بهره گیرد و پیامبر(ص) را بکشد، از این رو به سوی ایشان(ص) رفت؛ ولی آن حضرت با وی سخن گفت و او را آرام کرد. برپایه گزارشی که منابع تاریخی آن را تنها از عباس بن عبدالمطلب نقل کرده‌اند، رسول خدا(ص) آن‌گاه که با فرار و هزیمت مسلمانان روبه‌رو شد، نخست با سخنان خود آنان را به پایداری و ادامه نبرد ترغیب کرد و چون سپاه پراکنده شدند، از عباس خواست که با بانگ رسای خود و با یادآوری بیعت رضوان در حدیبیه، آنان را به بازگشت فراخواند. عباس نیز فراریان را با عناوینی چون اصحاب سوره بقره و اصحاب سمره و حدیبیه به دور پیامبر(ص) گرد آورد. به نظر می‌رسد چنین گزارش‌هایی در دوره بنی‌عباس به سیره نبوی افزوده شده باشد، چنان‌که از مغازی روایت هست که پیامبر(ص) خود با این القاب یارانش را فراخواند. زمانی‌ که شمار یاران پیامبر(ص) به ۱۰۰ رسید، آن حضرت با خواندن رجز به همراه صحابه خود بر هوازن یورش برد؛ همچنین به گزارشی از موسی بن عقبه و عباس بن عبدالمطلب، پیامبر(ص) مشتی خاک را به سوی کافران پاشید و آنان را نفرین کرد.علی(ع) با کشتن پرچمدار هوازن که سوار بر شتر سرخ موی خود با نیزه‌ای بلند هماورد می‌طلبید سبب فرار هوازن و دسته شاخه احلاف ثقیف گردید و تنها گروهی از شاخه بنی مالک ثقیف پایداری کردند که آنان نیز سرانجام شکست خوردند و از عرصه نبرد گریختند. مفید، سهم علی(ع) را در کشتن مشرکان ۴۰ تن دانسته و برخی نیز از ابوطلحه انصاری ـ از تیره بنی‌نجار خزرج ـ به کشنده ۲۰ تن از مشرکان یاد می‌کنند؛ لکن ابوعمر این خبر را ضعیف می‌داند. از آنجا که هوازنی‌ها زنان و فرزندان خود را در این جنگ به همراه آورده بودند، برخی از مسلمانان برخلاف دستور پیامبر(ص) شماری از آنان را به قتل رساندند و پیامبر(ص) با مشاهده این رفتار مسلمانان، بار دیگر سپاهیان خود را از کشتن زنان و فرزندان برحذر داشتند. سرانجام، سپاه اسلام به کمک لشکر الهی بر مشرکان چیره شدند. خدا در آیات ﴿لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ مِن بَعْدِ ذَلِكَ عَلَى مَن يَشَاء وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ ضمن تصریح به نام حنین، رخدادهای آن را به تصویر کشیده است. خدای سبحان در این آیات از یاری رساندن خود به مسلمانان در موارد بسیار و در نبرد حنین یاد می‌کند و به دنبال آن به نزول آرامش بر پیامبر(ص) و مؤمنان، پس از آنکه بسیاری از سپاه از صحنه نبرد گریخته بودند، اشاره می‌فرماید و حضور سپاهیان الهی را که دیدنی نبودند برای یاری رسانی به مسلمانان، گوشزد می‌کند.

مفسران، جنود را در این آیه ملائکه‌ای می‌دانند که به امر خدا و در حمایت از سپاه بر هوازنیان حمله‌ور شدند و تاریخ نگاران نیز بر این امر تصریح کرده‌اند؛ ولی واقدی به نقل از جبیر بن مطعم و بزرگان انصار از حمله مورچه‌های سیاه بر سپاه مشرکان خبر داده است،در حالی که گزارش‌هایی که از رؤیت ملائکه یا مورچه‌های سیاه حکایت دارند با مفاد آیه «واَنزَلَ جُنودًا لَم تَرَوها» مخالف‌اند، زیرا آیه از امداد غیبی نامشهود سخن می‌گوید.

با فرار هوازن، زنان و فرزندان و اموال آنان به دست مسلمانان افتاد و پیش‌بینی درید بن صمه جشمی رخ داد..

تعقیب فراریان

بسیاری از ثقیف، پس از فرار از جنگ به طائف بازگشتند و در پناه حصار شهر قرار گرفتند و فرمانده هوازن، مالک بن عوف نیز به ثقفیان پناه برد. برخی هم به وادی نخله (در ۴۳ کیلومتری شمال شرقی مکه) و گروهی از هوازنیان نیز به دره اوطاس، اردوگاه هوازن، گریختند.پیامبر(ص) نیز برای جلوگیری از هرگونه سازماندهی دوباره سپاه مشرکان، گروه‌هایی را برای تعقیب فراریان فرستاد: دسته‌ای از مسلمانان به نخله رفتند و با فراریان به این منطقه درگیر شدند که در جریان آن، درید بن صمّه، مشاور فرمانده هوازن، به دست ربیعة بن رفیع انصاری کشته شد. گروهی نیز به فرماندهی ابوعامر اشعری برای حمله به فراریان به اوطاس اعزام شدند. گرچه در این درگیری ابوعامر به شهادت رسید، مسلمانان با هدایت برادرش ابوموسی اشعری توانستند بر دشمن چیره شوند. گریختگان به سوی طائف که ابوسفیان و نیروهای زیر امر او آنها را تعقیب کرده بودند، نخست توانستند ابوسفیان را فراری دهند؛ اما سرانجام با محاصره ۱۵ تا ۴۰ روزه طائف به دست پیامبر(ص) و مسلمانان روبه‌رو شدند. گرچه سپاه حضرت در این محاصره به فتح طائف موفق نشد، با تدابیر ایشان و اسلام آوردن مالک بن عوف زمینه‌های مسلمان شدن ثقیف نیز پس از چند ماه فراهم گردید. (ثقیف) برخی از مغازی‌نویسان از تعقیب فراریان به اوطاس و طائف در قالب دو غزوه جداگانه یاد کرده‌اند. پیامبر(ص) پس از موفقیت در حنین، نهیک بن اوس از تیره بنی‌غنم خزرج را به مدینه فرستاد تا مردم مانده در مدینه را از پیروزی سپاه خود آگاه کند. برخی نیز از حارث و معاذ بن اوس از مردان بنی عبدالاشهل به نخستین کسانی یاد می‌کنند که خبر پیروزی را به مدینه رساندند..

کشتگان حنین

شمار کشتگان ثقیف را ۷۰ و به گزارشی نزدیک به ۱۰۰ نفر که سبیع بن حارث، فرمانده بنی‌مالک، از جمله آنان بود و آمار کشتگان هوازن را نیز تا ۱۵۰ تن ذکر کرده‌اند. در دیگر سو، تاریخ‌نگاران عدد شهدای حنین را ۴ نفر برشمرده‌اند؛ اما در ذکر نام این شهدا اختلاف دارند: ایمن بن ام ایمن، آبی اللحم غفاری، سراقة بن حارث عجلانی، یزید بن زمعة بن اسود اسدی و زهیر بن عجوة هذلی از جمله ایشان‌اند؛ همچنین ابوعمر از فردی به نام سراقة بن حباب انصاری یاد می‌کند؛ لکن ابن اثیر و ابن حجر، همسو با ابن منده و ابونعیم، سراقة بن حباب را با سراقة بن حارث، مشترک دانسته‌اند. واقدی و ابن سعد نیز که به شهادت ۴ تن در حنین معتقدند، در کنار ایمن بن ام ایمن و سراقة بن حارث، از رقیم ‌بن ‌ثابت از بنی‌لوذان و ابوعامر اشعری یاد می‌کنند، حال آنکه رقیم در غزوه طائف و ابوعامر در غزوه اوطاس به شهادت رسیده بودند..

غنایم حنین

مسلمانان با پیروزی بر هوازنیان در حنین و نخله و اوطاس، ۶۰۰۰ هزار از آنان را که بیشتر زنان و فرزندان هوازنی بودند، همراه ۲۴۰۰۰ شتر، بیش از ۴۰۰۰۰ گوسفند و ۴۰۰۰ اوقیه نقره (هر اوقیه ۹۶ گرم) غنیمت بردند. جبایی مراد از ﴿مَغَانِمَ كَثِيرَةً﴾ (غنیمت‌های فراوان) را که خدا در آیه ﴿وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾ آن را به مسلمانانبشارت داده بود، همین غنائم فراوان به دست آمده از هوازنیان می‌داند طبری نیز غنائم هوازن را مصداق غنائمی می‌داند که خدا در آیه ﴿وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾ آن را به مسلمانان وعده داده بود؛ ضمن آنکه برخی مفسران نیز در تفسیر آیه ﴿وَأُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا﴾ از غنائم حنین یاد کرده‌اند. خدا در این آیه مسلمانان را به فتوحات و غنائم دیگری وعده می‌دهد که تا آن زمان توانایی به دست آوردن آنها را نداشتند.

به دستور پیامبر(ص) غنائم به جِعْرانه ـ که آبگاهی در نزدیکی مکه و در مسیر طائف به مکه بود ـ برده شد، تا آن حضرت پس از بازگشت از طائف آنها را در میان مسلمانان قسمت کند و حضرت، بدیل بن ورقاء خزاعی و به گزارشی مسعود بن عمرو را مأمور نگهداری از غنائم کرد. بر اساس گزارشی از سعید بن مسیب، ابوسفیان این مأموریت را عهده‌دار بود . حجم گسترده زنان اسیر شده در این جنگ، پیامبر(ص) را واداشت که از مسلمانان بخواهد که از هرگونه ارتباط با زنان شوهردار تا پایان حیض آنان، نیز زنان حامله تا اتمام حمل خودداری کنند. به استناد روایتی از ابو سعید خدری، آیه ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ در این زمینه نازل شد ولی با توجه به نزول سوره نساء پیش از این دوره، سخن خدری را باید از باب تطبیق دانست. برخی از زنان اسیر پیش از انتقال به جعرانه به دستور پیامبر(ص) به برخی از اصحاب بخشیده شدند. بسیاری از منابع، همراه اشاره به اسارت شیماء دختر حلیمه سعدیه و خواهر رضاعی پیامبر(ص) آورده‌اند که وی کوشید تا با معرفی خود به مسلمانان به عنوان خواهر رضاعی پیامبر(ص) خویش را از بند اسارت برهاند، از این رو وقتی او را نزد حضرت بردند خود را به ایشان شناساند و پیامبر(ص) نیز وی را احترام و تکریم و عبای خویش را برای نشستن او بر زمین پهن کرد؛ سپس شیماء را در ماندن نزد خود یا بازگشت پیش خانواده‌اش آزاد گذاشت و چون شیماء خواهان بازگشت نزد قبیله خود شد، پیامبر(ص) غلام و کنیزی به او بخشید. یعقوبی معتقد است که شیماء از پیامبر(ص) آزادی اسراء هوازن را درخواست و حضرت نیز چنین کرد، در حالی‌که بر اساس گزارش‌های دیگری، این خواسته را نمایندگان هوازن یاد کردند. پس از آن، پیامبر(ص) برای سرکوب ثقفیان به طائف رفت و پس از بازگشت از آنجا در ۵ذی‌قعده سال ۸ هجری (بیست و اندی روز پس از نبرد حنین) وارد جعرانه شد. از رفتار ایشان در جعرانه برمی‌آید که در پی بهانه‌ای بودند تا اسیران و خانواده‌های هوازن را آزاد کنند؛ ولی وقتی که از حضور نمایندگان هوازن خبری نشد، دربندشدگان آنان را میان مسلمانان قسمت کردند.پس از آن بود که هیئت ۱۴ نفره هوازنیان که همگی مسلمان بودند، به ریاست زهیر بن صرد از تیره بنی‌سعد بن بکر نزد پیامبر(ص) رفته و خواهان آزادی اسیران خود شدند و زهیر در سخنانی، اسیران هوازنی را عمه‌ها و خاله‌های پیامبر(ص) خواند که روزی سرپرستی آن حضرت را عهده‌دار بودند؛ پیامبر نیز سهم خود و بنی‌هاشم را به آنان بخشید و از آنها خواست که بار دیگر خواسته خود را پس از نماز ظهر در اجتماع نمازگزاران بازگو کنند تا حضرت نیز دیگر مسلمانان را به بخشش و آزادی اسرا ترغیب کند. نمایندگان هوازن چنین کردند و اصحاب پیامبر(ص) هم به پیروی از آن حضرت(ص) اسیران خود را رها کردند. اقرع بن حابس، سرکرده بنی تمیم، عیینة بن حصن از سران غطفان و عباس بن مرداس بزرگ بنی‌سلیم همراه مردان قبیله خود با درخواست بخشش مخالفت و بر دریافت سهم خود از غنائم انسانی تأکید کردند و پیامبر(ص) نیز در قبال هر اسیری که سهم آنان می‌شد، ۶ شتر به آنها بخشید و از این رهگذر، همه دربندشدگان هوازنی آزاد شدند. شتاب برخی از سپاهیان برای گرفتن سهم خود از غنائم پیامبر(ص) را آزرد. ایشان به همه اطمینان دادند که افزون بر خمس، هیچ غنیمتی را برای خود برنخواهند داشت و سپس فرمود که خمس را نیز در میان شما پخش خواهم کرد تا مرا بخیل، ترسو یا دروغگو نشمارید؛ سپس از همه حاضران در جنگ خواست تا اگر غنیمتی برده‌اند، بازپس بیاورند، تا به درستی میان همگان قسمت شود. برخی از دستور پیامبر(ص) اطاعت نکرده و غنائم برده شده را پنهان کردند. برپایه روایتی از ضحاک، آیه ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾ درباره همین افراد نازل شد و آنان را به جزای عملشان در روز قیامت تهدید کرد این در حالی است که با توجه به نزول سوره آل عمران در سال‌های نخستین هجرت و در جنگ بدر، نظر ضحاک را باید تطبیق این آیه بر خائنان در حنین دانست.

پیامبر(ص) سپس زید بن ثابت را مأمور سرشماری غنائم کرد و سرانجام، با نظارت عَبّاد بن بِشر انصاری به هر مسلمان سواره ۱۲ شتر و ۱۲۰ گوسفند و به هر پیاده ۴ شتر و ۴۰ گوسفند رسید. از آنجا که خمس غنائم جنگ‌ها بر اساس آیات قرآنی ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ به پیامبر(ص) می‌رسید، آن حضرت(ص) با آگاهی از اثرگذاری برخی از سران تازه مسلمان قریش که ایمان سستی و بعضی حتی از مسلمانان نفرت داشتند، کوشید تا با اختصاص قسمتی از خمس غنائم به آنها قلوب آنان را به اسلام و مسلمانان مهربان گرداند و نظر آنان را جلب کند. بر این اساس، پیامبر(ص) به ۱۲ تن از سران قریش ۱۰۰ شتر حتی به ابوسفیان و پسرانش یزید و معاویه ۴۰ اوقیه نقره نیز بخشید و به دیگر متنفذان قریش ۴۰ ـ ۵۰ شتر بیش از سهم هریک از مسلمانان داد. منابع تاریخی، شمار این افراد را که به "مؤلفة القلوب" مشهور شدند، بیش از ۲۰ نفر شمرده‌اند. خدا نیز در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ کنار کسانی که شایسته دریافت صدقات و زکات هستند، به "مؤلفة قلوبهم" اشاره می‌کند.

ناخشنودی برخی مسلمانان از تقسیم غنایم

اختصاص سهم بیشتری از غنائم به «مؤلفة القلوب»، گلایه دیگران را به همراه داشت: مردی از بنی‌تمیم به نام حُرقوص بن زهیر، معروف به ذوالخویصره، پیامبر(ص) را به بی‌عدالتی متهم کرد! سخنان حرقوص برخی از اصحاب را برانگیخت تا او را بکشند؛ اما آن حضرت آنان را از این عمل بازداشت. ناخشنودی انصار از چگونگی تقسیم غنائم جدی‌تر بود و معتقد بودند که پیامبر(ص) در پی مسلمان شدن قریشیان، دیگر به مردم مدینه اعتنا ندارد و از آنان رو برتافته است! حسّان بن ثابت، شاعر خزرج نیز با اشعار گله‌آمیز خود بر نارضایتی انصار صحه گذارد. وقتی خبر این ناخرسندی را سعد بن عباده خزرجی به پیامبر(ص) رساند، از سعد خواست تا انصار را برای شنیدن سخنان او در مکانی جدا از دیگر مسلمانان گرد هم آورد؛ آن گاه پیامبر(ص) راز اقدام خود را شرح کرد و همراه ستایش انصار و ستودن خدماتشان به آنان فرمود: آیا به این امر خشنود نیستید که آنان (قریش) با گاو و گوسفند به خانه‌های خود باز می‌گردند و شما همراه پیامبر خدا(ص) باز می‌گردید؟ سپس برای انصار و فرزندان و دودمانشان دعا کرد و فرمود: اگر هجرت نبود، دوست داشتم از انصار باشم. انصار با شنیدن این سخنان گریستند و از کردار خود پشیمان گشتند. برخی از مفسران، نزول آیات ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ﴾، ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللَّهِ رَاغِبُونَ﴾ را در شأن معترضان به تقسیم غنائم می‌دانند. خدا در این آیات از ناخرسندی برخی از یاران پیامبر(ص) از چگونگی تقسیم غنائم یاد کرده و خشنودی معترضان را از آنچه خدا و رسولش به آنها داده‌اند برای آنان شایسته‌تر می‌داند. از خمس غنائم حنین که یک چهارم آن به پیامبر(ص) اختصاص داشت، تنها یک اسب اشقر برای حضرت ماند و مانده سهم آن حضرت به دیگران بخشیده شد. پس از آن، پیامبر(ص) پس از ۱۳ روز اقامت در جعرانه در همانجا احرام بست و در شب چهارشنبه ۱۲ روز باقی از ذی‌قعده برای انجام‌دادن عمره به مکه رفت و سپس به مدینه بازگشت..

منابع

1. خیرخواه علوی، سید علی، مقاله «حنین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱