منظور از علائم حتمی ظهور چیست؟ (پرسش)

منظور از علائم حتمی ظهور چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / مقدمات ظهور امام مهدی / نشانه‌های ظهور امام مهدی
تعداد پاسخ	۳ پاسخ

در روایات، علائم ظهور به دو دسته حتمی و غیرحتمی تقسیم شده‌اند. علائم حتمی به نشانه‌هایی گفته می‌شود که وقوع‌شان قبل از قیام حتمی است و تا آنها واقع نشوند قیام واقع نمی‌شود. این علائم براساس آنچه که از روایات مشهور شده پنج نشانه هستند: ۱. قیام یمانی؛ ۲. خروج سفیانی؛ ۳. صیحه یا ندای آسمانی؛ ۴. قتل نفس زکیه؛ ۵. خسف بیدا (فرو رفتن در بیابان).

در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است.

پاسخ جامع اجمالی

چیستی علائم حتمی

• واژۀ حتم به معنای قضای مقدر و یا قضا و وجوب قضا که گریزی از انجام آن نیست آمده است و محتوم: عبارت است از امری که باید باشد و تغییر در آن صورت نمی‌گیرد، یعنی تغییر و تبدیلی نمی‌کند. علائم حتمی ظهور، نشانه‌هایی است که بدون تردید هنگام ظهور امام زمان (ع) رخ می‌دهد و به هیچ قید و شرطی مقید و مشروط نیست. و قبل از ظهور باید واقع شود، به گونه‌‏ای که تا آنها واقع نشود، حضرت مهدی (ع) ظهور و قیام نخواهد کرد. زمان دقیق پیدایش این علائم، اندکی پیش از ظهور و اوایل قیام حضرت است. لذا با توجه به اینکه برخی از نشانه‌ها همزمان و برخی پس از ظهور اتفاق می‌افتد مناسب آن است که گفته شود نشانه‌های حتمی قیام، چه آنکه در روایتی آمده است: «خَمْسٌ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ»

مصادیق علائم حتمی

• محققان، بر اساس روایات و آنچه مشهور است پنج نشانه را از نشانه‌های قطعی می‌دانند: قیام یمانی، قیام سفیانی، ندای آسمانی، فرو رفتن سفیانی در سرزمین بیداء و قتل نفس زکیه. در روایات مختلفی برخی از موارد جزء علائم حتمی ظهور معرفی شده‌اند، مثلاً امام صادق (ع) فرمودند: «پیش از ظهور قائم (ع) پنج نشانه حتمی است؛ یمانی، سفیانی، صیحۀ آسمانی، قتل نفس زکیه و فرو رفتن در بیابان.» البته برخی روایات موارد دیگری را هم جزء علائم حتمیه نام برده‌اند منتها آنچه مشهور است که از نشانه‌های حتمی است همین پنج مورد است.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله قزوینی؛

سید محمد کاظم قزوینی آیت‌الله سید محمد کاظم قزوینی، در کتاب «امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور» در این‌باره گفته است: «علایم حتمی ظهور امام زمان (ع) که قطعاً واقع خواهد شد و با ظهور ارتباط بسیار دارد، پنج علامت هستند. بعضی از این علایم، چند روز قبل از ظهور یا چند ماه بعد از ظهور است و بعضی از آنها قبل از قیام امام (ع) واقع می‌شود. احادیث بسیاری هستند که علایم را بیان می‌کنند و فعلاً ما بعضی از احادیثی که این علایم را به صورت کوتاه در بردارد، می‌آوریم و توضیحاتی که به ذهنمان آمده؛ را بیان می‌کنیم: امام صادق (ع) فرمود: "پنج چیز قبل از قیام قائم (ع) رخ می‌دهد: ۱- خروج یمانی ۲- سفیانی ۳- منادی‌ای که از آسمان صدا می‌کند ۴- فرو رفتن در زمین بیداء ۵- کشته شدن نفس زکیه"؛ و نیز ایشان فرمود: "قبل از قیام قائم (ع)، پنج نشانه قطعی و حتمی است: ۱- خروج یمانی ۲- قیام سفیانی ۳- فریاد آسمانی ۴- کشته شدن نفس زکیه ۵- فرو رفتن در زمین بیداء" . همچنین ایشان فرمود:"ندای آسمانی از علایم حتمی است، قیام سفیانی از علایم حتمی است، فرو رفتن در زمین بیداء از علایم حتمی است، خروج یمانی از علایم حتمی است و کشتن نفس زکیه از علایم حتمی است"».

۲. حجت الاسلام و المسلمین حسنی؛

سید نذیر حسنی حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید نذیر حسنی، در کتاب «مصلح کل» در این‌باره گفته است: «ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: چیزی را بر تو حتمی کردم، یعنی آن‌را بر تو واجب نمودم، الحتم: لازم و واجبی است که باید انجام شود و حتم الله الامر بحتمه اراده الهی بر انجام آن تعلق گرفت (امر کرد) و الحتم یعنی استوار کردن (محکم کردن) کار و حاتم یعنی حاکمی که انجام حکم را واجب می‌کند و محتوم از نظر لغوی یعنی واجبی که ناگزیر باید انجام شود و این چیزی است که همچنین آن‌را در حدیث و سخن اهل بیت (ع) می‌یابیم. ابو جعفر محمد بن علی (ع) در مورد آیه‌ ‌﴿قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسَمًّى عِندَهُ﴾‌، می‌فرمایند: آنها دو اجل و مدت هستند، یک اجل حتمی و دیگری اجل مشروط و موقوف. پس حمران بن اعین پرسید: اجل و مدت حتمی چیست؟ فرمود: آن است که غیر از آن نمی‌شود و پرسید موقوف چیست؟ امام (ع) فرمود: چیزی است که مشیت خدا در آن است. بنابراین، امر محتوم نه زمان آن مقدم می‌شود و نه مؤخر و ناچار اتفاق می‌افتد (به وقوع می‌پیوندد) و این چیزی است که طبرسی آن‌را از این سخن خدای تعالی که می‌فرماید ‌﴿مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ﴾. او می‌گوید: اجل و مدت حتمی، نه از زمان خود پیشی می‌گیرد و نه بازپس می‌ماند. ظاهرا امر محتوم به ناچار اتفاق می‌افتد و بعضی روایت‌ها از نشانه‌های قطعی پیش از ظهور که ناگزیر رخ می‌دهند، سخن گفته‌اند و بعضی آرزو کرده‌اند که این نشانه‌ها پیش از ظهور قائم (ع) رخ ندهد و پیش نیاید. اما امام آن‌را رد کرد و فرمود خیر آن حتمی است. نعمانی پس از اینکه تعدادی از نشانه‌های ظهور را برمی‌شمارد می‌گوید: این نشانه‌های بسیار زیادی که امامان آن‌را بیان کرده‌اند و در روایت‌ها ذکر شده و به حد تواتر رسیده و در مورد آنها اتفاق نظر وجود دارد، دلیل بر این است که حضرت قائم (ع) حتما زمانی ظهور می‌کند که این نشانه‌ها و اتفاق‌ها روی داده باشد؛ چرا که ائمه خبر داده‌اند که این علامت‌ها بدون‌شک وجود دارند و امامان (ع) صادق هستند تا جایی که به یکی از امامان (ع) گفته شد امیدواریم که ظهور قائم (ع) اتفاق بیفتد اما پیش از ایشان، سفیانی خروج نکند. ایشان فرمودند: به خدا سوگند آن امر حتمی است و ناچار (ناگزیر) اتفاق می‌افتد».

۳. حجت الاسلام و المسلمین رمضانیان؛

علی رضا رمضانیان حجت الاسلام و المسلمین علی رضا رمضانیان، در کتاب «شرایط و علائم حتمی ظهور» در این‌باره گفته است: «منظور از علائم حتمی: نشانه‌هایی است که حتماً تحقق پیدا می‌کند. محتوم:عبارت است از امری که باید باشد و تغییر در آن صورت نمی‌گیرد: یعنی تغییر و تبدیلی نمی‌کند. واژه "حتم" فقط یک بار با تعبیر "حتما" در قرآن کریم آمده است. ﴿وَإِن مِّنكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَّقْضِيًّا﴾. برخی از معانی حتم: قضای مقدر قضا و وجوب قضا که گریزی از انجام آن نیست. واجبی که اراده بر آن تعلق گرفته، اسقاط آن امکان‌پذیر نیست. جزم و قطع در حکم و عمل منظور از نشانه‌های حتمی: آن دسته از پدیده‌هایی است که پدید آمدن آن‌ها بدون هیچ قید و شرطی، قطعی و الزامی خواهد بود. تفاوت امر محتوم و وعدۀ حق: وعده حق: به هیچ وجه دچار تغییر و تبدیل نگشته و تخلف‌ناپذیر است. به عبارت دیگر وعده خداوند حتمی حتمی است و احتمال عوض شدن آن صفر است. و در وعده الهی تحقق بداء ممکن نیست: ﴿إِنَّ اللَّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾. ظهور حضرت ولی عصر (ع) از وعده‌های الهی لذا هیچ تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد. روایت: داود بن قاسم به امام محمد تقی (ع) گفت: آیا برای خدا بدایی در امر محتوم رخ می‌دهد؟ امام فرموند: بله، گفت: پس می‌ترسیم که خداوند درباره ظهور قائم (ع) بدایی حاصل شود، امام فرمودند: (ظهور و خروج و قیام) قائم از معیاد (و در زمره وعده‌های الهی) است. امر حتمی: (که از وعده‌های خداوند نیست) هر چند نسبت به امر غیر حتمی امکان عدم تحققش بسیار ضعیف است ولی ممکن است "بدائی" حاصل شود و آن امر به وقوع نپیوندد. لذا در امر محتوم، وقوع بداء ممکن است. به عبارت دیگر امر محتومی که در زمره وعده‌های الهی نباشد، احتمال عوض شدن آن هست، هر چند این احتمال ده درصد یا کمتر از آن باشد. مثلاً خروج سفیانی از امور محتوم الهی است و لذا ممکن است با حصول بدائی، محقق نشود. بنابراین ممکن است با تضرع و دعای خوبان و صالحان و استحابت خداوند متعال برخی از نشانه‌های حتمی که شدید و سخت بوده و گرفتاری‌ها و ناگواری‌هایی در بردارند، محقق نشوند».

۴. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب‌های «فرهنگنامه مهدویت» و «درسنامه مهدویت» در این‌باره گفته است: «واژۀ «حتم» فقط یک بار با تعبیر «حتما» در قرآن استفاده شده است؛ آنجا که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ وَإِن مِّنكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَّقْضِيًّا﴾ طریحی «حتم» را واجبی دانسته که اراده بر آن تعلق گرفته، اسقاط آن امکان‌پذیر نیست راغب اصفهانی آن را به قضای مقدر معنا کرده است . ابن منظور نیز آن را به معنای قضا و وجوب قضا دانسته که گریزی از انجام آن نیست . خلیل بن احمد نیز آن را با تعبیر «ایجاب القضاء» تعریف کرده است . یکی از پژوهشگران پس از نقل برخی از سخنان بزرگان لغت، دیدگاه خود را این چنین می‌نگارد: معنای حقیقی برای این لفظ عبارت از «جزم و قطع در حکم و عمل» است. میان نشانه‌‏های ظهور، شماری از آن‏ها، علایم حتمی ظهور دانسته شده‏اند. منظور از نشانه‌‏های حتمی- مقابل نشانه‌‏های غیر حتمی- آن است که پدیدار شدن آن‏ها- بدون هیچ قید و شرطی- قطعی و الزامی خواهد بود؛ به گونه‌‏ای که تا آن‏ها واقع نشود، حضرت مهدی (ع)‏ ظهور و قیام نخواهد کرد. البته باید توجه کرد که حتمی یا مسلم و قطعی بودن وقوع این نشانه‌‏ها، به این معنا نیست که پدید نیامدن آن‏ها، محال است؛ بلکه به حسب فراهم بودن شرایط و نبودن بازدارنده‌‏ها، پدید آمدن آن‏ها قطعی خواهد بود. از روایات فراوانی که در میان آن‏ها روایات صحیح نیز وجود دارد حتمی بودن نشانه‌‏های پنجگانه ذیل استفاده می‌‏شود: خروج سفیانی، قیام یمانی، صیحه آسمانی، قتل نفس زکیه و خسف در بیداء". در برابر نشانه‌‏های حتمی، نشانه‌‏های غیر حتمی قرار دارد؛ یعنی مقید و مشروط به اموری است که در صورت تحقق آن‏ها، پدید می‌‏آید. به عبارت دیگر، نشانه‌‏های غیر حتمی، شاید پدید آید و شاید بدون پیدایش آن‏ها امام زمان (ع) ظهور کند. پاره‌‏ای از نشانه‌‏های غیر حتمی از این قرار است: مرگ و میرها، زلزله‌‏ها و جنگ‏ها و آشوب‌‏های فراگیر؛ خسوف و کسوف نابه‌‏هنگام؛ بارش باران‏های فراوان و ....

پرسش‌های وابسته

1. علائم و نشانه‌های ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
2. علائم و نشانه‌های ظهور چیستند؟ (پرسش)
3. علائم و نشانه‌های ظهور چند قسم‌اند؟ (پرسش)
   1. علائم و نشانه‏‌های حتمی ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      1. آیا خروج سفیانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      2. آیا خسف بیداء از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      3. آیا ندای آسمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      4. آیا قتل نفس زکیه از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      5. آیا قیام یمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      6. آیا ظاهر شدن کف دستی در آسمان از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      7. آیا اختلاف عباسیان بر سر حکومت از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      8. آیا طلوع خورشید از مغرب از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
   2. نشانه‏‌های غیر حتمی ظهور چیستند؟ (پرسش)
      1. آیا قتل محمد پسر عموی نفس زکیه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      2. آیا قیام خراسانی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      3. آیا قیام سید حسنی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      4. آیا خروج دجال از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      5. آیا خروج شیصبانی از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
      6. آیا قیام شعیب بن صالح از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      7. آیا قیام عوف سلمی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      8. آیا خسوف و کسوف در یک ماه رمضان از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      9. آیا قساوت دل‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      10. آیا انتشار علوم اهل بیت از قم نشانه ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      11. آیا مرگ و میرها و زلزله‌ها و جنگ‌ها و آشوب‌های داخلی و خارجی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      12. آیا نبرد میان سفیانی و اصهب از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      13. آیا باران‌های پیاپی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      14. آیا گسترش ظلم و فساد از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      15. آیا آمدن غربی‌ها به سرزمین عراق از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      16. آیا فتنه و آشوب در سوریه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      17. آیا اختلاف در میان امت اسلام از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      18. آیا انقراض سلسله بنی‌عباس از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      19. آیا مردن پاداشاهی به نام عبدالله از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      20. آیا بالا آمدن آب دجله از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      21. آیا گرانی و بالا رفتن قیمت‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      22. آیا علاماتی که در ماه رجب ظاهر می‌شود از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      23. آیا وقوع مسخ از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      24. آیا برگشت مرده‌ها به دنیا از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      25. آیا کشته شدن انسانهای بیگناه از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      26. آیا پر آب شدن دریاچه ساوه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      27. آیا حمله ملخ‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      28. آیا مرگ سریع از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      29. آیا بستن پل کرخ از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      30. آیا انشعاب نهری از فرات و جاری شدن در کوچه‌های کوفه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      31. آیا طلوع ستاره‌ای از مشرق از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      32. آیا قیام مغربی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      33. آیا خشک شدن نیل از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
4. علائم متصل و منفصل ظهور امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
5. علائم متصل و نزدیک به ظهور امام مهدی چیستند؟ (پرسش)
6. علائم منفصلی که با ظهور امام مهدی فاصله دارند چیستند؟ (پرسش)
7. در قرآن و حدیث چه مفاهیمی با نشانه‌های ظهور مرتبط هستند؟ (پرسش)
   1. مراد از علائم در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   2. مراد از آیت در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   3. مراد از دلالت در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   4. مراد از آخر الزمان در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   5. مراد از ملاحم و فتن در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   6. مراد از ظهور در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   7. مراد از خروج در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   8. مراد از قیام در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   9. مراد از اشراط الساعه در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
8. منظور از علائم حتمی ظهور چیست؟ (پرسش)
9. مفهوم توصیفی یا تمثیلی بودن نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
10. آیا ندای شیطانی از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
11. فواید دانستن علائم و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
12. چه تفاوت‌هایی میان امور حتمی‌الوقوع و احتمالی در بحث نشانه‌های ظهور وجود دارد؟ (پرسش)
13. موقوف یا مشروط بودن نشانه‌های ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
14. نتیجه تقسیم‌بندی نشانه‌های ظهور به موقوف و حتمی چیست؟ (پرسش)
15. آیا به بهانه اینکه امام مهدی انسان‌های بد را مجازات می‌کند باید از او ترسید؟ (پرسش)
16. آیا تا زمان ظهور امام مهدی قرآن و اسلام تحریف می‌شود؟ (پرسش)
17. آیا می‌توان گفت ظهور نزدیک است؟ آیا می‌توان گفت که اوضاع نابسامان و هرج و مرج جهان نشانه نزدیکی ظهور است؟ (پرسش)
18. آیا بین ظهور و حضور فرقی هست؟ (پرسش)
19. آیا عوامل طبیعی مانند پاره شدن لایه اوزون و کم شدن آب شیرین در تعجیل فرج امام مهدی تاثیر دارد؟ (پرسش)
20. آیا مراد از مرگ عبد الله که در روایت امام صادق نشانه ظهور است عبد الله پادشاه عربستان است؟ (پرسش)
21. آیا طوفان‏‌ها و حوادثی که اکنون در جهان رخ می‌‏دهد نشان از آمدن حضرت است؟ (پرسش)
22. اولین دعای امام مهدی به هنگام ظهورش چیست؟ (پرسش)
23. آیا دشمن امام مهدی (سفیانی) در حال حاضر زنده است یا آن‏که متولد خواهد شد؟ وی از چه طایفه‏‌ای و اهل کجاست؟ (پرسش)
24. آیا الگوی حکومت امام مهدی و افراد آن قبل از ظهور تحقق می‌یابد؟ (پرسش)
25. آیا تعبیر از آیت الله خامنه‏‌ای به سید حسینی درست است؟ (پرسش)
26. از آن‏جا که دجال قبل از امام مهدی می‏‌آید آیا می‏‌توانیم به سخنان او گوش دهیم؟ (پرسش)
27. امام مهدی از چه راهی متوجه می‏‌شوند که موقع ظهورشان فرا رسیده است؟ (پرسش)
28. از کجا که مهدی موعود ظهور نکرده باشد؟ (پرسش)
29. تابوت سکینه چیست؟ (پرسش)
30. جهان در آستانه ظهور امام مهدی در چه شرایطی است؟ (پرسش)
31. پدیده‏‌های غیرمتعارف قبل از ظهور کدام‏اند؟ (پرسش)
32. آگاهی از علائم ظهور افزون بر آمادگی یاران امام مهدی سبب آمادگی دشمنان حضرت برای مقابله نیز می‌‌شود این کار خلاف مصلحت الهی نیست؟ (پرسش)
33. آیا اوضاع جهان پیش از ظهور پیش بینی شده است؟ (پرسش)
34. استعجال ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
35. ندای شیطانی در هنگام ظهور امام مهدی چگونه رخ می‌دهد؟ (پرسش)
36. در عصر ظهور امام مهدی وضعیت سیاسی و جغرافیایی چگونه خواهد بود؟ (پرسش)
37. آیا اعلان نشانه های و شرایط ظهور سبب اطلاع دشمنان از اسرار سیاسی است؟ (پرسش)
38. چرا علائم و نشانه‌های ظهور همه از نوع خشن هستند؟ (پرسش)
39. آیا در نشانه‌های ظهور بدا رخ می‌دهد؟ و نشانه‌های حتمی تغییرپذیرند؟ (پرسش)
40. نشانه‌های ظهور در کدام ماه قمری تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)
41. ارتباط میان ماه رمضان و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
42. چه فتنه‌هایی پیش از ظهور امام مهدی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.