ابوحمزه ثمالی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوحمزه ثمالی است. ابوحمزه ثمالی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوحمزه ثمالی در تاریخ اسلامی - ابوحمزه ثمالی در معارف و سیره رضوی - ابوحمزه ثمالی در علوم قرآنی - ابوحمزه ثمالی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ثابت بن دینار در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب علل الشرائع واقع شده است:

«وفي كتاب علل الشرائع، بإسناده إلی عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِينَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ زَيْنَ الْعَابِدِينَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ هَلْ يُوصَفُ بِمَكَانٍ فَقَالَ تَعَالَى عَنْ ذَلِكَ قُلْتُ فَلَمَّا أُسْرِيَ بِنَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ(ص) إِلَى السَّمَاءِ قَالَ لِيُرِيَهُ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِيهَا مِنْ عَجَائِبِ صُنْعِهِ وَ بَدَائِعِ خَلْقِهِ قُلْتُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى* فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى﴾ قَالَ ذَاكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) دَنَا مِنْ حُجُبِ النُّورِ فَرَأَى مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ ثُمَّ تَدَلَّى صفَنَظَرَ مِنْ تَحْتِهِ إِلَى مَلَكُوتِ الْأَرْضِ حَتَّى ظَنَّ أَنَّهُ فِي الْقُرْبِ مِنَ الْأَرْضِ كَقَابِ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى».

شرح حال راوی

ثابت بن دینار أبی صفیه أبو حمزة الثمالی محدّث، فقیه و مفسّر معروف امامی قرن دوم است و با عناوین مختلفی مانند ثابت بن أبی صفیة، ثابت بن دینار، ثابت الثمالی، أبو حمزة الثمالی، ثابت و الثمالی در اسناد روایات قرار گرفته و حدیث نقل کرده است. وی دانشمند فرزانه‌ای است که محضر چهار امام معصوم(ع) را ادراک، و از آن بزرگواران روایت کرده و شخصیتی چند ساحتی دارد.

از جهت معنوی و عرفانی از انسان‌های کم‌نظیری بوده که توانسته به قله‌های رفیع تقوا و زهد دست یابد، تا جایی که از زبان معصوم(ع) به لقمان روزگار و سلمان زمان لقب یافته و امام صادق(ع) خطاب به ایشان فرمود که با دیدن تو آرامش احساس می‌کنم و گاه از بعضی اصحاب جویای حالش می‌‌شد و سلام مخصوص خویش را به ایشان ابلاغ می‌کرد و از بعضی روایات استفاده می‌شود که به مقام مستجاب الدعوه باریافته و صاحب کرامت شده بود.

دعای أبوحمزه ثمالی را که از ادعیه مشهور ماه مبارک رمضان است و دارای مضامین بلند اخلاقی و عرفانی است، امام سجاد(ع) به ایشان تعلیم داده و از جهت تصلّب در ایمان، ثبات قدم در دین و ولایت‌مداری، اعتقادی راسخ و عمیق به مقام امامان معصوم(ع) داشته و عشق و ارادتش به آن بزرگواران، وصف‌ناشدنی بوده، تا جایی که پس از شنیدن خبر شهادت امام صادق(ع) با سوز دل نعره‌ای کشید و سپس دستش را به شدت بر زمین کوبید؛ یا وقتی با امام سجاد(ع) روبه‌رو گردید، خودش را به زمین افکند و پاهای مبارک آن حضرت را بوسید.

از بُعد سیاسی و مبارزه با ظالمان و طاغوت زمانش نیز با رهبر نهضت کوفه یعنی زید شهید مراوده داشته و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است و سه فرزندش به نام‌های «حمزه»، «نوح» و «منصور» نیز در قیام زید به شهادت رسیدند.

از دریچه علمی نیز دانشمند، مفسّر، فقیه و محدّث بوده و افزون بر داشتن کرسی تدریس و تعلیم، چند اثر علمی از خود به یادگار گذاشته است.

شیخ طوسی در الفهرست به سه اثر علمی ایشان با عنوان: له كتاب؛ له كتاب النوادر؛ وكتاب الزهد" و در کتاب الرجال به یک اثر با عنوان: "له كتاب" و نجاشی با عنوان: "له كتاب تفسير القرآن؛ له کتاب النوادر؛ وله رسالة الحقوق" و ابن شهر آشوب با تلفیق عبارت نجاشی و شیخ طوسی چهار اثر علمی با عنوان "له كتاب؛ وله كتاب النوادر والزّهد؛ تفسير القرآن" برای ابوحمزه ثمالی معرفی کرده است.

شیخ صدوق نیز در من لا یحضره الفقیه و الخصال از رسالة الحقوق ابوحمزه ثمالی نام برده و با ذکر طریق خویش به آن، به نقل آن پرداخته است.

ثعلبی در تفسیر الکشف و البیان، طبرسی در مجمع البیان و ابن شهر آشوب در اسباب النزول و مناقب از تفسیر ابوحمزه ثمالی روایاتی نقل کرده‌اند.

یکی از محققان اثر مستقلی با عنوان «تفسیر القرآن الکریم لأبی حمزة ثابت بن دینار الثّمالی» و اثر دیگری با عنوان «مسند أبی حمزة ثابت بن دینار الثّمالی» که مجموعه‌ای از روایات فقهی ایشان است، تحقیق و چاپ کرده است.

طبقه راوی

به تصریح شیخ صدوق، نجاشی و شیخ طوسی، ابوحمزه ثمالی در سال ۱۵۰ هجری قمری وفات یافته؛ ولی به تاریخ ولادت وی اشاره‌ای نکرده‌اند؛ بعضی از نویسندگان به استناد روایت کشف الغمه نوشته‌اند که وفات ابوحمزه پس از وفات ابو جعفر منصور دوانیقی بوده است که در سال ۱۵۸ هجری قمری رخ داد و منافات دارد با تاریخ ۱۵۰ هجری قمری که این سه بزرگوار تصریح کرده‌اند؛ لکن آنچه در کشف الغمه از ابوحمزه از امام کاظم(ع) نقل شده، در نام راوی تصحیف رخ داده و راوی خبر، ابوحمزه ثمالی نیست، بلکه علی بن أبی حمزه است؛ زیرا این روایت در قرب الإسناد از علی بن أبی حمزه از امام کاظم(ع) نقل گردیده است.

رجالیان اهل سنت، تاریخ وفات ابو حمزه ثمالی را مختلف نقل کردند: ابن سعد در الطبقات و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیبسال وفات ابوحمزه ثمالی را در دوره خلافت منصور دوانیقی دانسته‌اند. ابو جعفر منصور دوانیقی از خلفای عباسی است که آغاز خلافتش سال ۱۳۶ هجری قمری و پایان حکومتش سال ۱۵۸ هجری قمری بوده است.

یحیی بن معین، ابن حبان، عقیلی، ذهبی و صفدی تاریخ وفات ابوحمزه ثمالی را سال ۱۴۸ هجری قمری؛ ولی اسماعیل باشا بغدادی و زرکلی سال ۱۵۰ هجری قمری ذکر کرده‌اند.

مصاحبت با معصوم(ع)

شیخ طوسی، ابوحمزه ثمالی را از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) برشمرده و نجاشی نیز تصریح کرده که ابو حمزه ثمالی چهار معصوم(ع) را دیدار، و از آنها روایت کرده است. شیخ صدوق هم این ملاقات‌ها را تأیید کرده است.

بررسی ادراک امام کاظم(ع) از سوی ابو حمزه ثمالی

شیخ طوسی پس از یادکرد از ابوحمزه ثمالی در اصحاب امام کاظم(ع) و تصریح به روایتش از امام سجاد(ع) و امامان بعدی، نوشته که در بقای ابوحمزه تا زمان امام کاظم(ع) اختلاف شده است. منشأ اختلاف این روایت است که در رجال کشی نقل شده است:

«حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، قَالَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقَالَ مَا فَعَلَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ قُلْتُ خَلَّفْتُهُ عَلِيلًا، قَالَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَيْهِ فَأَقْرَأْهُ مِنِّي السَّلَامَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّهُ يَمُوتُ فِي شَهْرِ كَذَا فِي يَوْمِ كَذَا... قَالَ عَلِيٌّ: فَرَجَعْنَا تِلْكَ السَّنَةَ فَمَا لَبِثَ أَبُو حَمْزَةَ إِلَّا يَسِيراً حَتَّى تُوُفِّيَ».

از این روایت برداشت می‌شود که ابوحمزه ثمالی پیش از امام صادق(ع) که در سال ۱۴۸ هجری قمری به شهادت رسیده، وفات کرده؛ ولی کسی یافت نشد که وفات ابوحمزه ثمالی در زمان امام صادق(ع) را باور داشته باشد، از این رو سال ۱۵۰ هجری قمری به عنوان سال وفات ابوحمزه ثمالی تقریباً قطعی و اتفاقی است، در نتیجه در بقای وی تا زمان امام کاظم(ع) تردیدی نخواهد بود، به چند دلیل:

1. سخن امام رضا(ع): «أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ فِي زَمَانِهِ كَلُقْمَانَ فِي زَمَانِهِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قَدِمَ أَرْبَعَةً مِنَّا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ بُرْهَةً مِنْ عَصْرِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع)...».
2. روایت مناقب ابن شهرآشوب: «أَتَى أَعْرَابِيٌّ إِلَى أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ فَسَأَلَهُ خَبَراً فَقَالَ تُوُفِّيَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ فَشَهِقَ شَهْقَةً وَ أُغْمِيَ عَلَيْهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ هَلْ أَوْصَى إِلَى أَحَدٍ قَالَ نَعَمْ أَوْصَى إِلَى ابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُوسَى وَ أَبِي جَعْفَرٍ الْمَنْصُورِ فَضَحِكَ أَبُو حَمْزَةَ...».
3. کلام کشی: "وبقى أبو حمزة إلى أيام أبي الحسن موسى بن جعفر(ع)".
4. قول علی بن الحسن بن فضال: "إن أبا حمزة، و زرارة، ومحمد بن مسلم ماتوا في سنة واحدة، بعد أبي عبدالله(ع) بسنة أو بنحو منه".
5. سخن نجاشی: "لقى علي بن الحسين وأبا جعفر وأبا عبدالله وأبا الحسن(ع) و روى عنهم".
6. کلام شیخ صدوق: "وقد لقى أربعة من الأئمة: علي بن الحسين، ومحمد بن علي، وجعفر بن محمد، وموسى بن جعفر(ع)".

افزون بر این، در روایت کشّی تصریح نشده که وفات ابوحمزه در زمان امام صادق(ع) بوده، بلکه امام(ع) در خبری غیبی، از ماه و روز وفات ثمالی خبر می‌دهد که معنایش این نیست وفات ثمالی در زمان امام صادق(ع) رخ داده باشد.

چنان که بازگشت ابوبصیر به کوفه در همان سال و وفات ابوحمزه پس از مدت کوتاهی بعد از آن، با بقای ابوحمزه تا زمان امام کاظم(ع) منافاتی ندارد. بلی! با وفات ابوحمزه در سال ۱۵۰ هجری قمری تنافی دارد؛ زیرا شهادت امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ هجری قمری بوده است؛ ولی قضیّه یاد شده را حسین بن حمدان خصیبی و معاصر با جناب کلینی نیز نقل کرده و در آن به جای "تلك السّنة" عبارت "السنة الداخلة" ثبت شده که در این صورت به سال ۱۵۰ هجری قمری نزدیکتر و موافق‌تر است.

به هر روی، نمی‌توان انکار کرد که ابوحمزه زمان امام کاظم(ع) را ادراک کرده و در زمان امام صادق(ع) آن حضرت را ملاقات کرده؛ اما بر اثر کهولت سن و بیماری نتوانسته پس از شهادت امام صادق(ع) به دیدار آن حضرت نائل گردد و احادیث را از آن بزرگوار نقل کند.

علامه شوشتری:"أما دركه الكاظم(ع) فكالإجماع قولاً و خبراً، ولا عبرة بالخبر الأول الذي نقله عن الكشي الظاهر في موته في زمان الصادق(ع) لعدم العمل به؛ وإن رواه أيضاً في الكتاب الذي اشتهر بدلائل الطبري وأما قول الشيخ في أصحاب الكاظم(ع): اختلف في بقائه فالظاهر أنه أشار إلى ذاك الخبر الذي لم يعلم عامل به، أي قائل به".

آیت الله خویی: "إدراك أبي حمزة زمان موسى بن جعفر(ع)، فإنه ذكر الشيخ، وقوع الخلاف فيه، والصحيح هو ذلك: فلا يعتد بخلاف المخالف غير المعروف، بعد شهادة الصدوق والنجاشي والشيخ نفسه بأن وفاته كانت سنة ۱۵۰ ويؤيد ذلك بما ذكره الكشي: من قول الرضا(ع): إنه خدم موسى بن جعفر(ع) أيضاً، وبما تقدّم من على بن الحسن بن فضال".

آیت الله بروجردی، ابوحمزه ثمالی را از راویان طبقه چهارم شمرده است.

بررسی سال ولادت ابوحمزه ثمالی

چنان که گذشت، گزارشی از سال ولادت ابوحمزه نرسیده است؛ لکن از بعضی قرائن می‌‌توان حدس زد که ولادتش در سال ۵۰ هجری قمری یا کمی پس از آن بوده است؛ برخی قرائن:

1. "وعن أبي حمزة الثمالي قال: كنت أزور علي بن الحسين(ع) في كل سنة مرة في وقت الحج فأتيته سنة وإذا على فخذه صبي... قلت: جعلت فداك! وما اسم هذا الغلام؟ قال: زيد. ثم دمعت عيناه...". با توجه به تولد جناب زید در سال ۷۹ هجری قمری، می‌‌توان تخمین زد که ابوحمزه در زمان تولد زید بن علی(ع) بیش از ۲۰ سال داشته است؛ یعنی حدود سال ۵۵، بلکه سال ۵۰ به دنیا آمده است.
2. کشته شدن سه فرزند ابوحمزه به نام‌های «نوح»، «منصور» و «حمزه» در رکاب زید بن علی(ع) که در سال ۱۲۱ هجری قمری رخ داده است.
3. پیری و فرسودگی ابوحمزه در زمان امام صادق(ع): «عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ كَبِرَ سِنِّي وَ دَقَّ عَظْمِي وَ اقْتَرَبَ أَجَلِي وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ يُدْرِكَنِي قَبْلَ هَذَا الْأَمْرِ الْمَوْتُ...».

شاید بر این اساس برقی او را از اصحاب امام حسن و امام حسین(ع) نیز دانسته است.

استادان و شاگردان راوی

ابوحمزه ثمالی از بسیاری مانند سعید بن مسیب، شهر بن حوشب، أبو الربیع، ثویر بن أبی فاخته، یحیی بن عقیل، سعید بن جبیر، ابو اسحاق السبیعی، اصبغ بن نباته، سوید بن غفله، جابر بن یزید الجعفی، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن الحسن، سعد الخفاف، عبدالله بن غالب، زر بن حبیش اسدی، حبابة الوالبیة، علی بن حزور، عکرمه، زید بن علی و عبدالرحمن بن جندب فزاری روایت کرده است که از استادان حدیثی وی شمرده می‌شوند و گروه فراوانی از وی روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی اویند؛ مانند مفضل بن عمر، محمد بن الفضیل، صالح المزنی، عاصم بن حمید، محمد بن قیس، هشام بن سالم، ابن مسکان، سلیمان بن داوود المنقری، الحسن بن محبوب، معاویة بن عمار، مالک بن عطیه، ابو سعید المکاری، جمیل بن دراج، ابان بن عثمان، ایوب بن اعین، منصور بن یونس، سیف بن عمیرة، ابو ایوب الخزاز، مثنی بن الولید الحناط، داوود الرقی، عبدالله بن سنان، حماد بن عثمان، مفضل بن صالح، ابراهیم بن عمر الیمانی، صفوان بن مهران الجمال و عثمان بن عیسی.

مذهب راوی

ابوحمزه ثمالی از راویان امامی و از معتقدان به ولایت ائمه إثنا عشر(ع) است و تردیدی در اثناعشری بودن وی نیست؛ ادله آن:

1. ذکر نام وی در رجال نجاشی که به راویان امامی اختصاص دارد و به‌کارگیری عبارت "وكان من خيار أصحابنا" درباره‌اش.
2. تصریح امام صادق(ع) به تشیّع وی: «حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، قَالَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقَالَ مَا فَعَلَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ قُلْتُ خَلَّفْتُهُ عَلِيلًا، قَالَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَيْهِ فَأَقْرَأْهُ مِنِّي السَّلَامَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّهُ يَمُوتُ فِي شَهْرِ كَذَا فِي يَوْمِ كَذَا، قَالَ أَبُو بَصِيرٍ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ اللَّهِ لَقَدْ كَانَ فِيهِ أُنْسٌ وَ كَانَ لَكُمْ شِيعَةً! قَالَ صَدَقْتَ مَا عِنْدَنَا خَيْرٌ لَكُمْ».
3. مضامین روایاتش؛ برای نمونه: «عَنْهُ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَايَةِ وَ لَمْ تُنَادَ بِشَيْءٍ مَا نُودِيَ بِالْوَلَايَةِ وَ زَادَ فِيهَا عَبَّاسُ بْنُ عَامِرٍ فَأَخَذَ النَّاسُ بِأَرْبَعٍ وَ تَرَكُوا هَذِهِ يَعْنِي الْوَلَايَةَ».
4. یاد کردن رجالیان سنی از وی با تعابیر "غلوّه في تشیّعه؛ كان من الرافضة؛ يؤمن بالرجعة.

جایگاه حدیثی راوی از نگاه رجالیان شیعه

ابوحمزه ثمالی از راویان جلیل القدر و منزلت بزرگ است و جایگاه بسیار بلندی نزد ائمه(ع) داشته و روایات فراوانی در مدح وی رسیده است؛ مانند این روایت معتبر کشّی:

«وَجَدْتُ بِخَطِّ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ نُعَيْمٍ الشَّاذَانِيِّ قَالَ سَمِعْتُ الْفَضْلَ بْنَ شَاذَانَ، قَالَ سَمِعْتُ الثِّقَةَ، يَقُولُ سَمِعْتُ الرِّضَا(ع) يَقُولُ: أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ فِي زَمَانِهِ كَلُقْمَانَ فِي زَمَانِهِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قَدِمَ أَرْبَعَةً مِنَّا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ بُرْهَةً مِنْ عَصْرِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع) وَ يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ كَذَلِكَ هُوَ سَلْمَانُ فِي زَمَانِهِ».

بر این پایه، همه رجالیان شیعی ابوحمزه ثمالی را توثیق کردند؛ نمونه‌ها:

1. کشّی: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ حَمْدَوَيْهِ بْنَ نُصَيْرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ وَ مُحَمَّدٍ أَخَوَيْهِ وَ أَبِيهِ فَقَالَ كُلُّهُمْ ثِقَاتٌ فَاضِلُونَ.
2. نجاشی: "ثقة وكان من خيار أصحابنا وثقاتهم ومعتمديهم في الرواية والحديث".
3. شیخ طوسی: "ثقة".
4. ابن داوود حلی: "ثقة".
5. علامه حلی: "ثقة".
6. سید حسن صدر: "معظم عند الأئمة، كثير السّماع منهم، من المنقطعين إليهم، شيخ الشيعة في عصره بالكوفة، والمسموع قوله فيهم".
7. علامه شوشتری:"أما جلاله: فكالإجماع أيضاً... ويدل على جلاله ما رواه مصافحة الكافي عنه، قال: زاملت أبا جعفر(ع) فحططنا الرحل، ثم مشي قليلاً ثم جاء فأخذ بيدى فغمزها غمزة شديدة، فقلت: جعلت فداك! أو ما كنت معك في المحمل؟ فقال: أما علمت أن المؤمن إذا جال جولة ثم أخذ بيد أخيه نظر الله إليهما بوجهه ويقول للذنوب: تحاتّ عنهما، فتتحاتّ - يا أبا حمزة - كما يتحات الورق عن الشجر فيفترقان وما عليهما من ذنب" و.

جایگاه حدیثی راوی از نگاه رجالیان سنّی

رجالیان سنّی، ابوحمزه ثمالی را تضعیف و با تعابیر گوناگونی نکوهش کردند و جایگاه حدیثی وی را مخدوش دانسته‌اند؛ نمونه‌ها:

1. ابن حبان: "كثير الوهم في الأخبار حتّى خرج عن حدّ الإحتجاج به إذا انفرد مع غلوه في تشيعه".
2. ذهبی: "وعده السليماني في قوم من الرافضة".
3. ابن حجر: "ضعيف رافضي"؛ "وقال يزيد بن هارون: كان يؤمن بالرجعة، وقال أبو داود: جاءه ابن المبارك فدفع إليه صحيفة فيها حديث سوء في عثمان فرد الصحيفة على الجارية وقال: قولي له قبحك الله وقبح صحيفتك، وقال عبيدالله بن موسى: كنا عند أبي حمزة الثمالي فحضر ابن المبارك فذكر أبو حمزة حديثاً في عثمان فقام ابن المبارك فمزق ما كتب ومضى".
4. احمد بن حنبل: "ضعيف الحديث ليس بشيء.
5. ابراهیم بن یعقوب الجوزجانی: واهي الحدیث.
6. نسائی: "ليس بثقة".
7. یحیی بن معین: "ليس بشيء.
8. أبو زرعه: "كوفي لين".
9. أبو حاتم: "لين الحديث يكتب حديثه ولا يحتج به".
10. عبدالله بن عدی: "ضعفه بين على رواياته وهو إلى الضعف أقرب".

از عبارات رجالیان سنّی برداشت می‌شود که علت تضعیف ابوحمزه ثمالی و بی‌اعتبار دانستن احادیث وی به چهار چیز برمی‌گردد: غلو در تشیع؛ ایمان به رجعت؛ رافضی بودن؛ "نقل مطاعن عثمان".

1. حاکم نیشابوری پس از نقل روایتی از ابو حمزه ثمالی نوشته است: "هذا صحيح الإسناد فإن أبا حمزة الثمالي لم ينقم عليه إلا الغلو في مذهبه".

روایت در نکوهش ابو حمزه ثمالی

در رجال کشی دو روایت نقل شده که مضمونشان بر شرب نبیذ ابوحمزه ثمالی دلالت دارد که در صورت صحّت، سبب قدح و ذمّ وی می‌شود و جایگاه حدیثی او را مخدوش میسازد، در نتیجه وثاقتش زیر سؤال می‌رود.

روایت یکم: «حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ: سَأَلْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَدِيثِ الَّذِي رُوِيَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ وَ تَسْمِيَةِ ابْنِهِ الضُّرَيْسَ قَالَ، فَقَالَ! إِنَّمَا رَوَاهُ أَبُو حَمْزَةَ، وَ أَصْبَغُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ خَيْرٌ مِنْ أَبِي حَمْزَةَ، وَ كَانَ أَبُو حَمْزَةَ يَشْرَبُ النَّبِيذَ وَ مُتَّهَمٌ بِهِ، إِلَّا أَنَّهُ قَالَ تَرَكَ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ زَعَمَ أَنَّ أَبَا حَمْزَةَ وَ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ مَاتُوا فِي سَنَةٍ وَاحِدَةٍ بَعْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) بِسَنَةٍ أَوْ بِنَحْوٍ مِنْهُ، وَ كَانَ أَبُو حَمْزَةَ كُوفِيّاً».

روایت دوم: «حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ أَبُو مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْهَمْدَانِيُّ، قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ، قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَ عَامِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذَاعَةَ الْأَزْدِيُّ وَ حُجْرُ بْنُ زَائِدَةَ جُلُوساً عَلَى بَابِ الْفِيلِ إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ ثَابِتُ بْنُ دِينَارٍ فَقَالَ لِعَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ يَا عَامِرُ أَنْتَ حَرَّشْتَ عَلَيَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقُلْتُ أَبُو حَمْزَةَ يَشْرَبُ النَّبِيذَ فَقَالَ لَهُ عَامِرٌ مَا حَرَّشْتُ عَلَيْكَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ لَكِنْ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ الْمُسْكِرِ، فَقَالَ: كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ، وَ قَالَ لَكِنَّ أَبَا حَمْزَةَ يَشْرَبُ، قَالَ، فَقَالَ أَبُو حَمْزَةَ: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهُ الْآنَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ».

نقد و بررسی

هر دو روایت یاد شده از جهت سند و متن مخدوشاند و قدرت مقابله با ادلّه وثاقت ثمالی را ندارند. در سند، یکم، راوی خبر علی بن الحسن بن فضال است که ابوحمزه ثمالی را درک نکرده، درنتیجه اخبارش از شرب نبیذ ثمالی "وكان أبو حمزة يشرب النبيذ" عن حسٍّ نیست، بلکه حدسی است و از دیگران شنیده است و چون محتمل است از غیر ثقه شنیده باشد، نقل او برای دیگران اعتباری نخواهد داشت.

سند روایت دوم هم مخدوش و ضعیف است، به چند دلیل:

1. علی بن محمد بن قتیبة النیشابوری از از شاگردان فضل بن شاذان و از مشایخ کشّی است که در مواردی مختلف از او روایت کرده و نجاشی درباره‌اش نوشته است: "اعتمد عليه أبو عمر والكشي في كتاب الرجال، صاحب الفضل بن شاذان وراوية كتبه" ولی نکته این است که کشّی در موارد مختلفی از وی با کنیه «ابو الحسن» یاد کرده، در حالی که در روایت مورد بحث او را به «ابو محمد» مکنی کرده است، پس احتمال می‌رود که شخص دیگری بوده باشد.
2. محمد بن موسی الهمدانی متّهم به وضع و غلوّ است. شیخ طوسی در ترجمه خالد بن عبدالله بن سدیر نوشته است: "له كتاب ذكر أبو جعفر محمد بن علي بن بابويه القمي، عن محمد بن الحسن بن الوليد أنه قال: لا أرويه لأنه موضوع وضعه محمد بن موسى الهمداني". نجاشی نیز نوشته است: "محمد بن موسى بن عيسآ، أبو جعفر الهمداني السمان: ضعّفه القمّيون بالغلو وكان ابن الوليد يقول: إنه كان يضع الحديث".
3. محمد بن حسین بن ابی خطاب که از عامر بن عبدالله و حجر بن زائده روایت کرده، مُرسل است؛ زیرا محمد بن الحسین بن أبی الخطّاب از اصحاب امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) است و در سال ۲۶۲ هجری قمری وفات یافته است و با دو واسطه از عامر بن عبدالله که از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) است روایت می‌کند.

حجر بن زائده نیز از راویان امام باقر و امام صادق(ع) شمرده شده و محمد بن الحسین بن أبی الخطاب با دو واسطه نیز از وی روایت کرده است.

همچنین متن دو روایت یاد شده اشکالات متعددی دارد؛ برای نمونه:

1. راوی قضیه عبدالملک بن أعین و نامگذاری فرزندش به ضریس، علی بن عطیه است، در حالی که در روایت یکم، آن را به ابوحمزه نسبت داده است: "فقال إنما رواه أبو حمزة".
2. اضطرابی که در گفتار ابن فضّال در روایت یکم مشاهده می‌شود؛ زیرا نخست به صورت جزم می‌گوید: "وكان أبو حمزة يشرب النبيذ" و سپس آن را به شکل یک اتهام مطرح می‌سازد: "ومتهم به".
3. نبیذ انواع مختلفی داشته؛ بعضی شربش حلال و برخی شربش حرام بوده است و آنچه ابوحمزه می‌نوشیده، از گونه حلالش بوده و راوی خیال کرده که از نبیذ حرام می‌نوشیده است.
4. احتمال عدم اطلاع از حرمت شرب نبیذ مسکر، از شخصیت جلیل القدری مثل ابوحمزه ثمالی که در زمان امام سجاد(ع) از بزرگان شیعه و از زهّاد آن دوران شمرده می‌شود و امام(ع) دعای عظیم ابوحمزه را به وی تعلیم می‌دهد، بسیار بعید است؛ زیرا روایت «كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ» از احادیث نَبَوی است؛ چگونه می‌شود ابوحمزه فقیه، محدّث و مفسّر از آن بی‌خبر بوده باشد!
5. اعتقاد به حلیّت شرب نبیذ بر طبق اجتهاد شخصی و استغفار و توبه به مجرد شنیدن سخن امام صادق(ع) و اطلاع از حرمت آن، نشانه از تعبّد و پایبندی ابوحمزه ثمالی به احکام اسلامی است و نه تنها منافاتی با وثاقت وی ندارد، مؤید وثاقت و جلالت اوست.

بر این پایه، دو روایت مورد بحث، نمی‌توانند در مقابل روایات متعدد مدح، و شهادت بزرگانی چون شیخ صدوق، شیخ طوسی و نجاشی بر وثاقت ابوحمزه ثمالی معارضه کنند.

ابوعلی حائری: "إنه لا خلاف بين الطائفة في عدالته، وأمثال هذه الأخبار لاتنهض للمعارضة".

آیت الله خویی: "وعلى كل حال لا يسعنا تصديق على بن الحسن بعد شهادة الصدوق بعدالته، وشهادة النجاشي بأنه كان من خيار أصحابنا المؤيدتين بما روى من أنه كسلمان او كلقمان في زمانه".

به جزم و یقین می‌‌توان گفت ذکر این‌گونه امور، از دسیسه‌های معاندان و مخالفان اهل بیت(ع) ضد یاران راستین آن بزرگواران است، تا از طریق وضع و جعل آنها چهره‌های ملکوتی و آسمانی آنان را خدشه‌دار کنند!

آری! امیر مؤمنان و متّقیان، حضرت علی(ع) را نیز به شرب خمر متهم کردند و شأن نزول آیه شریف ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى﴾ را آن حضرت دانستند! همچنین شخصیّت‌های برجسته شیعه، مانند هشام بن حکم، زرارة بن أعین و مؤمن الطّاق نیز آماج حملات زهرآگین معاندان اهل بیت قرار گرفتند!.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۵