مذهب حنبلیه

مقدمه

ابوعبدالله احمد بن‌ محمد بن‌ حنبل در سال ۱۶۴ق در بغداد به دنیا آمد و در سال ۲۴۱ق درگذشت. کتاب معروف حدیثی وی «مُسند» است.^[۱] پیروان این مذهب در مصر و خلیج فارس و جزیرةالعرب ساکن‌اند. وهابیت نیز از فرقه‌های تازه پدیدآمده اهل سنت و از انشعابات مذهب حنبلی است^[۲] که محمد بن‌ عبدالوهاب آن را پایه‌ریزی کرد و مروج افکار ابن‌تیمیه شد^[۳].

مذهب حنبلی

مذهب حنبلی در میان مذاهب فقهی اهل سنت، از نظر پیدایش و پیروان، در رتبه چهارم است. مؤسس مذهب حنبلی، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی است. او ریشه عربی داشت. جدش در زمان امویان فرماندار سرخس بوده. ابن حنبل در سال ۱۶۴ ﻫ. ق در شهر بغداد زاده شد و در کودکی قرآن را از بر کرد. ابتدا نزد قاضی ابویوسف به فراگیری فقه پرداخت اما پس از مدتی به اهل حدیث روی آورد. او تا زمانی که شافعی به مصر نرفته بود، در نزد وی فقه بود، در نزد فقه آموخته و از شاگردان برجسته‌اش بود. اصرار او بر آفریده نبودن قرآن، او را رو در روی دولت عباسیان قرار داد. در زمان معتصم به مدت ۱۸ ماه به زندان افکنده شد. اما با به قدرت رسیدن متوکل، از او دلجویی شد و آن قدر قرب یافت که متوکل بی‌مشورت او کاری را به انجام نمی‌رسانید.

ابن حنبل، پس از جدا شدن از شافعی، مذهب جدیدی را در فقه پی نهاد. بنیادهای این فقه بر پنج اصل استوار بود: کتاب الله، سنت رسول اللهa، فتاوی صحابه پیامبر، گفته برخی از صحابی که با قرآن سازگار می‌نمود و تمامی احادیث ضعیف. او آن قدر در استناد به حدیث مبالغه می‌کرد که بزرگانی همچون طبری و ابن ندیم او را از مجتهدان ندانسته‌اند. مهم‌ترین اثر ابن حنبل، کتاب «مسند» اوست که در بردارنده سی هزار و اندی روایت است. این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده است. از آثار دیگر او می‌توان به تفسیر قرآن، فضایل، طاعة الرسول و ناسخ و منسوخ اشاره نمود. مهم‌ترین اثر فقهی او، مجموعه‌ای از فتاوی او در پاسخ به سؤالات دینی شاگردانش است که توسط ابن قیم (م ۷۵۱) گردآوری شده است. این مجموعه در ۲۰ جلد انتشار یافته است. محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن الحجاج نیشابوری در شمار دانش اندوختگان مکتب اویند. ابن حنبل در سال ۲۴۱ ه ق در بغداد درگذشت. مذهب فقهی ابن حنبل؛ احمد بن حنبل سنت را حاکم بر قرآن دانسته و در فتاوی خود بر احادیث و فتاوی صحابی تکیه می‌زد. او بر طبق «مصلحت» فتوی نمی‌داد. آن‌گاه که نصی را رو در روی آن می‌یافت بر خلاف مالک عمل می‌کرد و هرگاه هم نصی را در برابر مصلحت نمی‌دید، آن را مبنای حکم قرار می‌داد و همانند شافعی از مصلحت گریزان نبود. احمد، حدیث مرسل و ضعیف را معتبر دانسته و آن را بر قیاس برتری می‌داد. کاربرد قیاس در نزد او تنها در زمان ضرورت روا بود. برخی از معتقدات مذهبی حنابله؛

در فقه حنبلی، رکن اصلی در معاملات، رضایت عاقلان بوده و هر معامله‌ای درست شمرده شده، مگر آنکه نصی بر بطلان آن رهنمون باشد.
حنابله در موضوع طهارت و نجاست حساسیت ویژه‌ای داشتهاند و از این جهت در میان مذاهب شهره‌اند.
فقه حنبلی با پذیرش اصل ذرایع گسترش ویژه‌ای یافته است. بر اساس این اصل، حکم غایات به وسایل آن و حکم نتایج به مقدماتش تسری می‌یابد.
ویژگی مهم حنبلیان توجه افراطی آنان نسبت به قضیه امر به معروف و نهی از منکر است. برخی از آرای ابن حنبل در عرصه کلام، سیاست و فقه عبارت است از:
1. او در نصوص که گویای تشبیه و یا تجسیم و رؤیت حق تعالی بود، تأویل را روا نمی‌دید.
2. معنی صحابی در نزد احمد معنایی فراگیر داشت و هر که را ولو در ساعتی با پیامبر به سر آورده بود، به او صحابی گفته می‌شد. مسلمانی که به صحابیی دشنام می‌داد، اسلام صحیحی در نگاه او نداشت. با این همه، احمد خلافت امام علی بن ابی طالب‌S را خلافتی معتبر و دینی می‌شمرد.
3. احمد گزینش خلیفه پیشین و خلیفهٔ بعد از خود را امری درست می‌دید. احمد اطاعت پیشوای پیروز را لازم دیده، هر چند که آن پیشوا ستمکار باشد. او خواندن نماز جمعه به اقتدای بر چنین پیشوایی یا برگزیدگان او را وظیفه دانسته و دوباره خوانی آن نماز را بدعت می‌انگاشت.
4. ابن حنبل تارک نماز را کافر دانسته و قتلش را واجب می‌دید.

مذهب حنبلی در قرن هشتم؛ ابن حنبل، پیش از آنکه در زمره پیشوایان فقهی به شمار رود، پیشوای در عقاید بود. اوج این درخشش در روزگار متوکل بود. مذهب کلامی ابن حنبل تا آنجا پیش رفت که مذهب همه حدیث‌گرایان در عقاید گشت. با ظهور مذهب کلامی اشعری، مذهب کلامی ابن حنبل جای خود را به آن داد. اما پس از قرن‌ها، در قرن هشتم، ابن تیمیه (م ۷۲۸) به احیای اندیشه کلامی احمد پرداخت. ابن تیمیه به احیای تنها اکتفا نکرد، نوآوری‌هایی به مکتب حنبلی افزود؛ از جمله بدعت بودن سفر زیارت حضرت نبی اکرمa، ناهمگونی تبرک و توسل با توحید و انکار بسیاری از فضیلت‌های اهل بیت که در روایات صحاح شش‌گانه و حتی در مسند ابن حنبل آمده بود. این موج نو حنبلی در برابر مخالفت دانشوران اسلامی یارای مقاومت پیدا نکرد و فروکش نمود تا آنکه محمد بن عبدالوهاب (۱۲۰۶/۱۱۱۵ ه. ق) آن را دوباره به صحنه آورد. تفکر نوحنبلی تفکری آمیخته با جمود است آن‌گونه که دستاوردهای تمدن جدید؛ مانند عکس‌برداری را بدون نص دینی بر منع آن، به دیده تحریم می‌نگرد. مذهب حنبلی در عربستان مذهب نخست است. در منطقه نجد عربستان، اهل تسنن بیشتر حنبلی بوده و در حجاز با مذهب شافعی و در احساء با مذهب مالکی رقابت می‌کند. یک چهارم مسلمانان شام حنبلی هستند. این مذهب، سومین مذهب در فلسطین است و پیروان کم شماری در مصر، عمان و افغانستان دارد^[۴]..^[۵].

منابع

پانویس

↑ زرکلی، الاعلام، ۱/۲۰۳.
↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۶۹–۱۷۰.
↑ ایرانی و صاحبی، مقاله «اهل سنت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۷۹ ـ ۴۸۸.
↑ ره توشه حج، جمعی از نویسندگان، ج۱، مشعر، ص۱۵۸.
↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۶۴.

[1] زرکلی، الاعلام، ۱/۲۰۳.

[2] مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۶۹–۱۷۰.

[3] ایرانی و صاحبی، مقاله «اهل سنت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۷۹ ـ ۴۸۸.

[4] ره توشه حج، جمعی از نویسندگان، ج۱، مشعر، ص۱۵۸.

[5] تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۶۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]