نظریه نصب الهی امام در قرن هشتم هجری

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث نصب الهی امام است. "نصب الهی امام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

نظریه نصب الهی امام در قرن هشتم هجری در کلام اسلامی | نظریه نصب الهی امام در قرن هشتم هجری در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل نصب الهی امام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

قرن هشتم، دوره‌ای پربار در تاریخ کلام امامیه است. ظهور علامه حلی در این سده، نقطه عطفی را در مباحث کلامی شیعیان، به‌خصوص در موضوع امامت به وجود آورد. هرچند متکلمان دیگر این دوران، نوآوری چندانی در این بحث نداشته‌اند، علامه حلی برای اثبات نصب الهی امام، برای نخستین‌بار، ادله متعدد عقلی و نقلی اقامه کرد. وی افزون بر اینکه با ادله عقلی و نقلی در پی اثبات الهی بودن مقام امامت است، برای تبیین امامت امیر مؤمنان(ع) نیز به آیات زیادی از قرآن کریم، برای نخستین‌بار استناد می‌کند.

مقدمه

بزرگانی چون علامه حلی، فخر المحققین و شهید اول، از مدافعان عقاید امامیه در قرن هشتم هجری بوده‌اند که درباره امامت و راه تحقق آن بحث کرده‌اند.

تعریف امام و امامت و الهی بودن این منصب

بزرگان یادشده در این قرن، امامت را به ریاست و زمامداری شخص در امور دینی و دنیوی مردم تعریف کرده‌اند. بنابراین، می‌توان گفت که ایشان نیز امام را حاکم سیاسی و مرجع دینی مردم می‌دانند. مرحوم علامه حلی، بارها از اعتقاد خود به الهی بودن امر امامت و نصب الهی امام سخن گفته و همان‌طور که خواهد آمد، ادله فراوانی نیز بر این مطلب ذکر کرده است. شهید اول و فخر المحققین نیز امامت را امری مربوط به باری تعالی و واجب بر او دانسته‌اند. چنان‌که گذشت، از نظر ایشان، امامت، حاکمیت سیاسی و مرجعیت دینی مردم است. بنابراین می‌توان گفت: از نظر بزرگان امامیه در قرن هشتم نیز این خداوند است که حاکم سیاسی جامعه و مرجع دینی مردم را منصوب می‌کند. متکلمان امامیه در این دوران نیز معتقدند: راه شناخت امام، نص از سوی خداوند و یا کسی که امام معصوم را می‌شناسد، (پیامبر اعظم(ص) یا امام سابق) می‌باشد. همچنین گفته‌اند که می‌توان حقانیت مدعی امامت را از طریق انجام معجزه شناخت. به عبارت دیگر، راه‌های شناخت امام از نظر ایشان، تنها نص و انجام معجزه است و این نیز دلیل دیگری بر آن است که ایشان امامت را امری الهی دانسته، معتقدند رأی و نظر مردم، در این امر دخالتی ندارد.

استدلال بر نصب الهی مقام امامت و ائمه دوازده‌گانه(ع)

دانشمندان یادشده، به‌خصوص علامه حلی، اندیشه نصب الهی امام را به وسیله ادله عقلی و نقلی، و الهی بودن امامت ائمه هدی را با ادله نقلی تبیین کرده‌اند. البته قبلاً نیز گفته شد که ذکر ادله متکلمان، به معنای پذیرش همه آنها نیست و نگارنده به ضعف و یا ابهام برخی از آنها اذعان دارد.

نصب الهی مقام امامت

ادله عقلی

علامه حلی، فرزندش (فخر المحققین) و شهید اول، در اثبات این آموزه شیعی، به “برهان لطف” تمسک کرده‌اند. ایشان نصب الهی امام را لطف دانسته، آن را بر خداوند واجب خوانده‌اند.

ویژگی‌های درونی امام، برهان دیگری است که مستند علامه حلی و شهید اول قرار گرفته است. بعضی شرایط ضروری امام، مانند عصمت، حالتی درونی است که فقط باری تعالی از آن آگاه می‌باشد؛ لذا گزینش امام، فقط در توان خداوند خواهد بود. مرحوم علامه حلی در اثبات لزوم نصب الهی امام، ادله متعددی ذکر کرده است که برخی از آنها به‌اختصار چنین است:

1. نامحدود بودن وقایع و مسائل دینی و نیازمندی به مبیّن تفاصیل احکام، نصب الهی امامی معصوم را می‌طلبد. با توجه به شباهت این استدلال با آنچه قبلاً از مرحوم حمصی (قرن ششم) و مرحوم کراجکی (قرن پنجم) نقل شد، نیازی به تبیین آن نیست؛
2. امامت در نزد ما از ارکان دین و در نزد عامه، از مسائل مهم دین است. خداوند که حتی مسائل دینی کم‌اهمیت‌تر را به مردم واگذار نکرده، قطعاً این مسئله دینی مهم را نیز به اختیار ایشان نگذاشته است. اساساً واگذاری امامت به مکلفان، با ضرورت بعثت انبیا ناسازگار است؛ چراکه لازمه‌اش این خواهد بود که خداوند تمام احکام را به خود مردم واگذار کند و دیگر نیازی به ارسال پیغمبران نباشد؛
3. خداوند نسبت به بندگان خود مهربان‌ترین بوده، افعالش نیز از روی حکمت است. از طرفی، نصب امام از مسائل مهم و اساسی مورد ابتلای مردم بوده که ممکن است واگذاری آن به مکلفان، سبب ایجاد فتنه و فساد فراوان در جامعه گردد. چنین امری با مهربانی و حکمت خداوند ناسازگار است. پس خداوند، نصب امام را به مکلفان واگذار نمی‌کند.
4. خداوند، حکیم بوده، هدف از نصب امام نیز ایجاد نظم، تحقق عدل و داد و جلوگیری از هرج و مرج است. واگذاری گزینش امام به مردم، نقض غرض بوده، با حکمت الهی ناسازگار است؛ زیرا مردم دارای هوا و هوس و امیال مختلف‌اند و هر کدام، فردی را برای امامت انتخاب خواهند کرد. این امر سبب هرج و مرج خواهد شد. پس خداوند، گزینش امام را به دیگران واگذار نمی‌کند؛
5. امام، خلیفه خداوند متعال و پیغمبر است. کسی که مردم او را برای امامت انتخاب کنند، خلیفه خدا و پیغمبر نخواهد بود؛ زیرا منتخب آنها نیست. چنان‌که اگر صدور احکام به مردم واگذار شود، نمی‌توان آنها را احکام الهی دانست. پس نمی‌توان انتخاب مردمی امام را پذیرفت؛
6. امام معصوم، لطف عام و نبی، لطف خاص می‌باشد. منتفی‌شدن عام، بدتر از نبودِ خاص است. پس چنان‌که محال است خداوند متعال، پیغمبری نفرستد، به طریق أولی، نصب نکردن امام معصوم هم محال خواهد بود. در اینجا علامه حلی مقصود خود را از اینکه امام معصوم، لطف عام و نبی، لطف خاص است، بیان نکرده است. شاید بتوان گفت، از آنجا که امام افزون بر تفسیر و تبیین دین، وظایف مدیریت و رهبری جامعه را نیز بر عهده دارد، نقش وی نسبت به نبی، عام‌تر است.

گفتنی است علامه حلی در کتاب منهاج الکرامه شبیه همین برای اثبات امامت امیر مؤمنان(ع) ذکر کرده است.

ادله نقلی

در مقدمه گذشت که اگر در استدلالی، به آیه، روایت یا تاریخ استناد شده باشد، آن را در زمره ادله نقلی قرار داده‌ایم و از تفکیک ادله عقلی- نقلی با ادله نقلی، به جهت مشکل بودن و سلیقه‌ای شدن پرهیز کرده‌ایم. علامه حلی، به ابتکار خویش، ادله نقلی متعددی را در اثبات نصب الهی مقام امامت ذکر کرده است که برخی از آنها به اختصار ذکر می‌شود. البته دلالت برخی از آنها بر نصب الهی امام، روشن نیست که جای بررسی دارد و چنان‌که قبلاً گفتیم، ما در این تحقیق صرفاً به دنبال بیان اقوال و بررسی سیر تطور این آموزه در نظر بزرگان امامیه هستیم و نقد و بررسی ادله، تحقیق دیگری می‌طلبد.

1. آیه ۲۵۱ سوره بقره: در این آیه شریفه، خداوند متعال، خود را تعیین کننده رئیسی دانسته که دیگران را دفع می‌کند. بنابراین اختیاری بودن این منصب باطل است؛
2. آیه چهلم سوره حج: خداوند متعال در این آیه شریفه خبر داده که پس از پیغمبر اعظم(ص)، رئیسی (امام معصوم) را برای نگهداری مساجد و نمازها و دورکننده مردم از گناهان منصوب کرده است؛
3. آیه ۱۲۸ سوره آل‌عمران: مطابق این آیه شریفه، حتی پیامبر خاتم(ص) نیز حق دخالت در امور را ندارد. بنابراین به طریق اولی، مردم در اموری همچون تعیین و نصب امام نقشی ندارند؛ بلکه نصب امام، تنها به‌دست خداست؛
4. آیه ۱۵۴ سوره آل‌عمران: خداوند متعال در هیچ امر و حُکمی برای مردم حقی قائل نشده، همه امور را به دست خودش دانسته است. بنابراین کار تعیین و نصب امام که از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین امور می‌باشد؛ به‌گونه‌ای که صلاح دنیا و آخرت مردم بدان وابسته است، قطعاً به‌دست مردم نخواهد بود و فقط به انتخاب و نصب باری تعالی است؛
5. آیه ۱۹۰ سوره بقره: خداوند متعال، دستور نبرد داده است و جنگیدن بدون رئیس ممکن نیست. رئیس هم باید از سوی خداوند منصوب باشد تا مردم دچار هرج و مرج و اختلاف نشوند. پس منصب امامت که یکی از وظایفش ریاست در جنگ است، منصبی الهی است؛
6. آیات ۱۶۳ سوره بقره و ۱۵۹ سوره آل‌عمران: این آیات کریمه بر رحمت و مهربانی خداوند نسبت به مردم دلالت دارد. مهربانی باری تعالی اقتضا دارد که بزرگ‌ترین نعمت‌ها را به مردم اعطا نماید. بزرگ‌ترین نعمت الهی برای مردم، نصب امام معصوم در هر زمانی است که سبب هدایت اخروی و کسب منافع دنیوی خواهد شد. پس خداوند، امام معصوم را برای مردم هر دوران منصوب می‌سازد؛
7. آیه ۱۵۰ سوره بقره: خداوند متعال بر خود حکم کرده تا نعمت‌ها را بر ما تمام کند. اگر باری تعالی امام معصومی را برای ما منصوب نسازد، نعمت‌هایش را بر ما تمام نکرده است؛ زیرا نعمت امام معصوم، از هر نعمتی بزرگ‌تر بوده، سایر نعمت‌ها در مقابل آن کوچک‌اند. پس بر اساس آیه شریفه مذکور، خداوند، امام معصوم را برای ما منصوب کرده است؛
8. آیه ۱۰۵ سوره آل‌عمران: خداوند متعال [[[مردم]] را] از تفرقه و اختلاف نهی کرده است. از مهم‌ترین چیزهایی که سبب اختلاف و تفرقه می‌گردد، نبودن امام معصوم و واگذاری گزینش وی به مردم می‌باشد. پس برای اینکه زمینه تفرقه و اختلاف مردم پیش نیاید، خداوند چنین امامی را آفریده و منصوب ساخته است؛
9. به‌دستور خداوند، امربه معروف و نهی از منکر واجب است. از طرفی، هر انسانی به دلیل شهوت و غضب زیر بار حرف دیگران نرفته، سخن وی را نمی‌پذیرد. از این‌رو، این دستور الهی مختل خواهد شد. بنابراین خداوند باید رئیسی بگمارد و اطاعت از وی را بر مردم واجب کند تا او پیگیر اجرای این فریضه الهی باشد؛
10. برای ثبات نظام اجتماعی، باید امور مهمی چون جان، عقل، دین، نسب و اموال مردم حفظ شود و خداوند نیز برای تحقق آن دستوراتی داده است. تحقق این فرامین الهی، تنها زمانی است که رئیسی مقتدر و عالم به شریعت و برتر از سایرین وجود داشته باشد. چون مردم به دلیل داشتن امیال مختلف، ممکن است فرد دیگری را برگزینند که این امر موجب هرج و مرج خواهد شد؛ پس باید خداوند، چنین فردی را با نشانه‌ای به مردم معرفی کند تا ریاست آنها را در جامعه به‌عهده گیرد.

نصب الهی ائمه دوازده‌گانه(ع)

شهید اول نیز آیه “اولی‌الامر” را بیانگر امامت ائمه دوازده‌گانه دانسته است. چنان‌که قبلاً نیز گفته شد، بنا بر روایتی نبوی، “اولوالامر” همان ائمه دوازده‌گانه می‌باشند. وی همچنین روایت نبوی دیگری را ذکر کرده که بر اساس آن، خداوند امامانی را از نسل امام حسین(ع) منصوب می‌سازد.

تعدادی از ادله نقلی بزرگان یادشده، به نصب الهی امام علی(ع) اختصاص دارد: آیات ولایت و اولوالامر، کریمه‌هایی هستند که در این سده نیز علامه حلی و شهید اول برای اثبات امامت الهی امیر مؤمنان(ع) به آن استناد کرده‌اند. فخر المحققین در اثبات اینکه امامت امیر مؤمنان(ع) با نصوص متواتر از سوی خداوند متعال اعلام شده است، آیات “ولایت، تبلیغ، مباهله و آیه چهارم سوره تحریم“ را نام می‌برد؛ ولی استدلال خویش را بیان نمی‌کند.

علامه حلی برای اثبات نصب الهی امیر مؤمنان(ع)، به آیات متعددی از قرآن کریم استدلال کرده است. از جمله این آیات، “تبلیغ، صادقین و ابتلا” می‌باشد که در آثار متکلمان گذشته نیز کم و بیش مطرح شده بود. وی در این زمینه ادله ابتکاری هم دارد:

1. آیه ۲۹ سوره طه: علامه حلی با استناد به آیه یادشده، حدیثی را بدین مضمون نقل کرده است: رسول اعظم(ص) از خداوند خواست که علی بن ابی طالب را در کارها وزیر و شریک او قرار دهد و خداوند نیز درخواست ایشان را پذیرفت؛
2. آیه ۱۷۲ سوره اعراف: در روایتی نبوی ذیل آیه یادشده چنین آمده است که پروردگار از ذریه حضرت آدم(ع) قبل از خلقت‌شان نسبت به الوهیت خویش گواهی گرفت و سپس فرمود: “من پروردگار شما هستم، محمد پیامبرتان و علی امیرتان است”. پس امامت آن حضرت، طبق گزینش خداوند بوده، و حتی قبل از خلقت انسان‌ها بیان شده است؛
3. آیه ۳۳ سوره احزاب، مشهور به آیه تطهیر: این آیه شریفه بیانگر عصمت اهل بیت(ع) است و از میان مدعیان امامت در آن دوران، تنها حضرت علی(ع) جزو اهل بیت(ع) و معصوم بوده است. پس تنها وی امام خواهد بود. افزون اینکه آن حضرت در سخنانی، خود را امام دانسته است و به اقتضای آیه یادشده، ایشان معصوم می‌باشد. پس امیرمؤمنان(ع) در ادعای امامت خود، صادق بوده است. گفتنی است، هرچند استدلال به این آیه شریفه در آثار متکلمانی چون سید مرتضی وجود داشت، این تبیین از آیه را می‌توان جدید دانست؛
4. آیه ۲۳ سوره شوری، مشهور به آیه مودّت: خداوند متعال در این آیه، مودت را نسبت به خویشان پیامبر خاتم(ص) واجب کرده است. رسول اکرم(ص) خویشان خود را حضرت علی(ع)، فاطمه زهرا(س) و دو پسر بزرگوارشان(ع) دانستند. این در حالی است که مودّت صحابه دیگری که مدعی امامت بوده‌اند، واجب نیست و این به‌معنای افضلیت امام علی(ع) می‌باشد. افزون اینکه مخالفت با حضرت، با وجوب مودّت ایشان ناسازگار است. بنابراین آیه یادشده بر واجب‌الاطاعه بودن حضرت که همان معنای امامت ایشان است، دلالت دارد؛
5. آیه ۶۱ سوره آل‌عمران، مشهور به آیه مباهله: به گفته علامه حلی، این آیه شریفه، بهترین دلیل بر اثبات امامت امیر مؤمنان(ع) است. خداوند متعال، حضرت علی(ع) را نَفس پیغمبر(ص) دانسته است. این اطلاق بیانگر این است که باری‌تعالی ایشان را مساوی هم قرار داده است. پس همان‌طور که خاتم الانبیا(ص) ولایت عامه را به‌عهده داشت، امام علی(ع) نیز سرپرست و ولی مردم خواهد بود. افزون اینکه آیه مباهله نشان‌دهنده افضلیت آن حضرت بر دیگران است و بدین ترتیب، اثبات‌کننده امامت ایشان می‌باشد.

علامه حلی آیات بسیاری از قرآن کریم را بیانگر فضائل انحصاری امام علی(ع) دانسته، به برخی از آنها به‌طور جداگانه استدلال کرده است. به گفته او، هر یک از این آیات شریفه، بیانگر فضیلتی اختصاصی برای امام علی(ع) است. پس آن حضرت، از دیگر مدعیان امامت، افضل می‌باشد و لازمه افضلیت ایشان نیز امامتشان است؛ زیرا در غیر این صورت، تقدیم مفضول بر فاضل خواهد شد که عقلاً قبیح است. البته اثبات افضلیت حضرت، منوط به اثبات این است که دیگر مدعیان امامت، فضیلتی برابر یا بیشتر از وی نداشته باشند.

منابع

• حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• تعیین امام
• انتخاب امام

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: