سوره آل عمران در معارف و سیره رضوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سوره آل عمران است. "سوره آل عمران" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره آل عمران در قرآن | سوره آل عمران در حدیث | سوره آل عمران در کلام اسلامی | سوره آل عمران در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سوره آل عمران (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

سومین سوره قرآن. این سوره در مدینه نازل شده و دارای دویست آیه است. علت نامگذاری آن نیز این است که در آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ از آل عِمْرَان سخن گفته شده است. هدف از این سوره دعوت مؤمنان به وحدت و صبر و ثبات در حمایت از دین است که به دلیل موقعیت خاص مؤمنان در مواجهه با دشمنانی مانند یهود و مشرکان که تمام همت خود را برای نابودی اسلام به کار گرفته بودند، ضرورت داشت. همه آیات این سوره، اتصال و پیوستگی بسیاری در ظاهر و اهداف با هم دارند، به نحوی که می‌توان گفت کل سوره یکباره نازل شده است. به احتمال فراوان، این سوره زمانی بر رسول خدا(ص) نازل شد که دعوت ایشان تا حد زیادی در بین مردم نفوذ کرده بود؛ چون در این سوره، سخن از مباهله، جنگ احد، تحریک مشرکان، دستور به صبر در برابر مشکلات و دستور به سفارش یکدیگر بر صبر و ایجاد وحدت وجود دارد. همچنین حقایق و معارفی که باعث دلگرمی مؤمنان و رفع شبهات و وسوسه‌های شیطانی از دل‌های اهل کتاب گردد، در این سوره مطرح شده است. به طور خلاصه، محتوای کلی این سوره بدین شرح است: توحید و صفات خداوند، معاد، برخی از معارف اسلامی، جهاد، بحث درباره برخی احکام اسلامی، لزوم شکیبایی در برابر مشکلات و امتحان‌های الهی و ذکر بخشی از تاریخ پیامبران(ع) . در متون روایی برای خواندن این سوره ثواب‌ها و فضائلی ذکر شده است. به عنوان مثال، امام صادق(ع) فرمود: هر که سوره “بقره” و “آل عمران” را تلاوت کند، این دو سوره در روز قیامت مانند دو پاره ابر یا دو سایبان بر او سایه افکنند.

تعدادی از آیات این سوره در سخنان امام رضا(ع) وجود دارد؛ اعم از آنکه تفسیر شده یا در لابه‌لای سخنان ایشان استفاده شده باشد. این روایات ابعاد مختلف آیات را بررسی کرده و موضوعات متنوعی مانند مباحث قرآنی، فقهی، کلامی، اخلاقی و اجتماعی را پوشش داده‌اند. در مجلسی که مأمون تشکیل داده بود و امام رضا(ع) و علمای مسلمان و ادیان دیگر در آن حضور داشتند، علی بن محمد بن جهم با استناد به چند آیه از قرآن که در ظاهر با عصمت انبیا منافات دارد، در صدد اثبات معصوم نبودن انبیای الهی بود. آن حضرت در ابتدا، علی بن محمد بن جهم را به تقوای الهی سفارش نمود و از نسبت دادن کارهای زشت (فواحش) به انبیای الهی نهی کرد. سپس با استناد به آیه وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ... او را از تفسیر به رأی بر حذر داشت. آن حضرت در ادامه، با استفاده از آیات دیگر، به تبیین معنای صحیح این آیات پرداخت. بر این اساس، این گونه آیات، جزو متشابهات قرآن هستند که تأویل آنها را جز خداوند و راسخان در علم، که اهل بیت(ع) مصداق آن‌اند، کسی نمی‌داند. شیوه اصلی امام در این روایت، ارجاع این آیات به آیات دیگر، برای فهم صحیح آنهاست. ایشان در روایت دیگری نیز به صراحت، شیوه صحیح تعامل با آیات متشابه را ارجاع آنها به محکمات قرآن می‌داند. یکی از بهترین اوقات عبادت، هنگام سحر است. طبق آیه ...وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ، خداوند استغفارکنندگان در سحر را می‌ستاید. امام رضا(ع) مقصود از استغفارکنندگان در این آیه را نمازگزاران در سحر معرفی کرده است. البته مشخص است که استغفارکنندگان و نمازگزاران یکی نیستند، اما از آنجا که استغفار در سحر معمولاً در نماز، آن هم در نماز وتر، صورت می‌گیرد، به همین علت، در این روایت نیز مستغفران به نمازگزاران تعبیر شده است. علاوه بر این، روایات متعددی نیز وجود دارد که کسانی که یک سال در نماز وتر خود هفتاد بار استغفار کنند، در نزد خداوند جزو استغفارکنندگان در سحر محسوب می‌شوند. در روایات امام رضا(ع)، آیات سوره آل‌عمران در بحث‌های کلامی نیز استفاده شده‌اند؛ آن حضرت در جلسه‌ای که مأمون با حضور گروهی از علمای عراق و خراسان تشکیل داده بود، برای اثبات برتری اهل بیت رسول خدا(ص) بر سایر مردم به آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ استناد کرده است.

از منظر این روایت، چون رسول خدا(ص) فرزند حضرت ابراهیم(ع) بوده و اهل بیت ایشان نیز فرزندان آن حضرت هستند، پس داخل در آل ابراهیم خواهند بود، که خداوند آنان را بر سایر مردم برتری داده است. همچنین امام رضا(ع) آیه وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى را که در ظاهر به عصیان حضرت آدم(ع) اشاره دارد، معصیت الهی به شمار نمی‌آورد. طبق این روایت، معصیت الهی از سوی حضرت آدم(ع) زمانی تحقق می‌یافت که در زمین صورت گرفته باشد، نه در بهشت. اما چون در هنگام انجام این کار، هبوط به زمین صورت نگرفته بود، پس معصیت صدق نمی‌کند. ایشان در ادامه با استناد به آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ آن را دلیل بر عصمت حضرت آدم(ع) بعد از هبوط به زمین می‌داند. البته بر اساس روایت دیگری، امام رضا(ع) کار حضرت آدم(ع) را گناه صغیره‌ای دانسته است که کسی را مستحق دخول در جهنم نمی‌کند و همچنین بخشوده شده و ارتکاب آن از سوی انبیا(ع) قبل از نزول وحی بر آنان جایز است. آن حضرت سپس با استناد به آیاتی مانند همین آیه، عصمت حضرت آدم(ع) و عدم ارتکاب هیچ صغیره و کبیره‌ای را بعد از رسیدن به مقام نبوت اثبات می‌کند. البته این روایت که به حضرت آدم(ع) نسبت گناه صغیره می‌دهد، با مذهب اهل بیت(ع) که عصمت انبیا(ع) از گناه صغیره و کبیره، چه قبل از نبوت و چه بعد از آن را اثبات می‌کنند، موافقت ندارد.

امام رضا(ع) با نقل روایت امام باقر(ع) به نقد و تکذیب قول کسانی پرداخت که گمان می‌کردند خداوند متعال دست از کار کشیده و از کار خلقت فارغ شده است. بر اساس این روایت، سخن درست آن است که خواست خداوند در مورد مخلوقاتش جریان داشته و می‌تواند هر چیزی را اراده کند و یا انجام دهد. یکی از ادله این موضوع، آیه ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ است. با توجه به آیه قبل که از برگزیده شدن حضرت آدم، حضرت نوح، آل ابراهیم و آل عمران(ع) بر جهانیان، از سوی خداوند حکایت می‌کند، آیه ۳۴ از فرزند بودن برخی از این برگزیدگان برای برخی دیگر خبر می‌دهد. بر اساس این روایت، برگزیدن این افراد از سوی خداوند برای هدایت مردم نشان از آن دارد که خداوند متعال همچنان مشغول تدبیر و فعالیت در امور خلقت بوده و بر خلاف این تفکر اشتباه، دست از کار نکشیده است. همچنین در مناظره امام رضا(ع) و سلیمان مروزی، متکلم قدرتمند خراسانی، زمانی که سلیمان مروزی این موضوع را مطرح نمود، امام علاوه بر آن‌که دست از کار کشیدن خداوند را قول یهود دانست، با بیان آیاتی از قرآن، مانند وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، به نقد آن عقیده پرداخت.

یکی دیگر از روایات امام رضا(ع) درباره آیات این سوره، حکایت از آن دارد که روز اول محرم روزی است که زکریا(ع) از خداوند درخواست فرزند پاکی کرد: قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ. زمانی که درخواست او مورد اجابت الهی قرار گرفت ملائکه به او در حالی که در محراب عبادت بود این‌گونه خطاب کردند: أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى.... امام رضا(ع) با استناد به این آیات، روزه در این روز را زمینه‌ساز استجابت دعا دانسته است. آن حضرت در ادامه به برخی از ابعاد حادثه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) در ماه محرم پرداخته است. نکته قابل توجه در این روایت آن است که امام علاوه بر بیان اهمیت روزه اول محرم، به بیان حادثه عاشورا و مصیبت‌های وارده بر امام حسین(ع) پرداخته و با این کار، بر اهمیت این حادثه مهم تأکید کرده است. علت تفاوت در معجزات انبیا(ع)، یکی از مهم‌ترین سوالاتی است که از امام رضا(ع) پرسیده شده است. آن حضرت، فلسفه این تفاوت‌ها را در غلبه و رواج برخی مهارت‌ها در آن زمان‌ها می‌داند. به عنوان مثال، در زمان حضرت عیسی(ع) طب و درمان‌گری غلبه داشت و رایج بود. به همین علت، معجزه آن حضرت نیز اموری مانند زنده کردن مردگان، شفا دادن نابینای مادرزاد و بیماری پیسی بود که هیچ‌کس توان انجام دادن آن را نداشت. با این روایت، معنای آیه ...وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ روشن‌تر خواهد شد.

ایشان در بیان علت نام‌گذاری حواریون به این اسم، که در آیاتی از قرآن مانند آیه قَالَ الْحَوَارِيُّونَ... نیز آمده است، علاوه بر آنکه این واژه را مشتق از الْخُبْزِ الْحُوَّارَى: “نان تهیه شده از آرد سفید خالص” دانسته، دو دیدگاه در وجه تسمیه حواریون ذکر کرده است. بر این اساس، مردم به آنان حواریون می‌گفتند چون لباس می‌شستند و با این کار، چرک و آلودگی را از لباس پاک می‌کردند. ایشان در ادامه، علت این نامگذاری را در نزد اهل بیت(ع) آن می‌داند که حواریون هم خود دارای اخلاص بودند و هم دیگران را از طریق موعظه و تذکر از آلودگی‌های گناهان پاک می‌کردند. بر این اساس، اگر چه هر دو معنا در موضوع “پاک نمودن” مشترک هستند، اما پاک نمودن آلودگی از لباس، با زدودن آلودگی‌های گناه از وجود انسان دو معنای کاملاً متفاوت است و دیدگاه اهل بیت(ع) نسبت به آنچه مردم در این باره معتقد بودند، برتری دارد. امام رضا(ع) در تفسیر آیاتی مانند آیه مَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ که در ظاهر مکر و حیله را به خداوند منتسب می‌کند، ساحت خداوند را از این فعل ناشایست دور دانسته و مقصود از آن را جزادهی خداوند به آنان در برابر مکرشان بیان کرده است. تأمل در این‌گونه روایات نشان می‌دهد نقش اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن و همچنین شناخت خداوند متعال تا چه اندازه تعیین‌کننده است.

طبق روایت دیگری، امام رضا(ع) به کشته شدن همه امامان(ع) (به جز امام زمان(ع)) یا با شمشیر و یا با سم تصریح کرده و به رد قول غالیان و مفوضه مبنی بر کشته نشدن ائمه(ع)، و مشتبه شدن امر آنان بر مردم پرداخته است. بر اساس این روایت، تنها کسی که امر او بر مردم مشتبه شد، حضرت عیسی بن مریم(ع) است که زنده از زمین بالا برده شد، سپس روحش در میان زمین و آسمان قبض گردیده و بعد از رفتن به آسمان روح او باز گردانده شد. امام رضا(ع) آیه إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا... را به عنوان مستند سخن خود آورده است. ایشان آیه فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ را که ناظر به جریان مباهله می‌باشد، یکی از دلایل برگزیده بودن عترت پیامبر(ص) دانسته است. طبق این روایت، مقصود از أَنْفُسَنَا در این آیه، امیرمؤمنان(ع) است و نه شخص رسول خدا(ص). حضرت با بیان روایت نبوی درباره امیرمؤمنان(ع) آن را ثابت می‌کند. همچنین در این آیه، مقصود از أَبْنَاءَنَا، امام حسن و امام حسین(ع)، و مقصود از نِسَاءَنَا، حضرت فاطمه زهرا(س) می‌باشد. این خصوصیت مهم و فضیلت بزرگ، نه در گذشته نصیب کسی شده، و نه در آینده نصیب کسی خواهد شد.

امام رضا(ع) همچنین آیه مباهله را بالاترین فضیلت برای امیرمؤمنان(ع) در قرآن می‌داند. چون طبق واژۀ أَنْفُسَنَا در این قسمت: ...فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ...، امیرمؤمنان(ع) به منزله خود پیامبر اکرم(ص) است و از آنجا که در نزد خداوند متعال هیچ کسی از رسول خدا(ص) بالاتر و بافضیلت‌تر نیست، پس هیچ کس هم از امیرمؤمنان(ع) بالاتر نخواهد بود. از منظر این روایت، مقصود از تعبیر أَنْفُسَنَا در اینجا نمی‌تواند خود رسول خدا(ص) باشد، چون طبق این آیه، پیامبر دعوت‌کننده برای مباهله است، و دعوت‌کننده نمی‌تواند خودش را دعوت کند. مانند امر کننده که نمی‌تواند واقعاً به خود امر کند. به تعبیر دیگر، دعوت کننده و دعوت شونده دو نفرند، نه یک نفر. از آنجا که پیامبر(ص) هیچ مردی به جز امیرمؤمنان(ع) را برای مباهله دعوت نکرد، پس ثابت می‌شود که ایشان به منزله خود رسول خدا(ص) است. چند روایت اخیر نشان می‌دهد نقش ائمه(ع) نه تنها در تفسیر صحیح قرآن، بلکه در تصحیح اشتباهات و مسائل تاریخی و کلامی تا چه اندازه تأثیرگذار است. در صورتی که این‌گونه مسائل با قرآن، اعتقادات اسلامی و امور دینی دیگر ارتباط داشته باشند، این نقش، جلوه بیشتر و اهمیت افزون‌تری خواهد داشت. امام رضا(ع) امامت ائمه(ع) را تداوم امامت حضرت ابراهیم(ع) و در مسیر تحقق وعده الهی مبنی بر استمرار امامت در فرزندان غیرظالم و معصوم آن حضرت می‌داند. ایشان آیه إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ را از دلایل انتقال امامت به حضرت رسول(ص)، که از نسل حضرت ابراهیم(ع) است می‌داند که بعد از ایشان نیز به امیرمؤمنان و فرزندان برگزیده و معصوم ایشان خواهد رسید. امام رضا(ع) با بیان حدیث نبوی، کسانی را که به اهل بیت پیامبر(ص) ظلم کرده و یا با آنان جنگیده‌اند و یا بر آنان اعتراض نموده و یا آنان را سب کرده‌اند، از کسانی معرفی می‌کند که عاقبت آنان در آیه إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ آمده است.

بر پایه روایت دیگری از آن حضرت که از طریق پدر خود، از امام صادق(ع) نقل می‌کند، قسم دروغی که با آگاهی و عمد از کسی صادر شود، جزو گناهان کبیره محسوب می‌گردد. دلیل ایشان بر این موضوع، آیه إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ... است. این آیه درباره کسانی است که به پیمان‌های الهی و قسم‌هایشان اهمیت نمی‌دهند و برای به دست آوردن دنیا حاضر به زیر پا گذاردن آنها می‌شوند و به همین علت، در آخرت عاقبت بدی در انتظار آنها خواهد بود. آن حضرت زمانی که از غلو و تجاوز از حد گروهی درباره اهل بیت(ع) مطلع شد، به نقد آن پرداخت. یکی از مطالب این نقد، تمسک به روایتی از رسول خدا(ص) است که از غلو نمودن درباره ایشان نهی نمی‌کند و بر عبد بودن خویش تأکید می‌ورزد و با استناد به آیه مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ...، قرآنی بودن سخن خویش و باطل بودن ادعای غلو را اثبات می‌کند. آیه ۹۶ این سوره این چنین است: إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ.... روایت امام رضا(ع) نیز مطابق با این آیه، خانه کعبه را اولین بقعه‌ای می‌داند که در زمین بنا شده است. از منظر این روایت، دلیل این موضوع آن است که این محل در وسط زمین بوده و نسبت به کسانی که در مشرق و مغرب قرار دارند فاصله‌ای مساوی دارد تا برای رفتن به آنجا همه در یک حد باشند. آیه وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا...، این فریضه را بر کسانی که استطاعت آن را داشته باشند واجب دانسته است. امام رضا(ع) فلسفه حج را دستیابی مردم به امور معنوی و مادی مختلف بیان نموده است. به عنوان مثال، حج موجب تقرب به خداوند متعال، توبه و دوری از گناهان می‌گردد و در سازندگی انسان بسیار مفید است. همچنین سبب می‌شود امور اقتصادی حاجیان و بسیاری از مردم دیگر بهبود یابد. از سوی دیگر، در اصلاح مسائل اجتماعی و روابط میان مردم نقش مهمی دارد. ایشان در ادامه یک بار واجب بودن حج را نیز از آن رو می‌داند که واجبات دینی بر مبنای کم‌توان‌ترین انسان‌ها از نظر مالی وضع شده است، تا هم فقرا و هم ثروتمندان توانایی انجام دادن آنها را داشته باشند. از همین رو، حج هم فقط یک بار واجب شده است. در ضمن، همین آیه وجوب حج را مشروط به استطاعت نموده است.

امام رضا(ع) در روایت دیگری، مقصود از استطاعت را به داشتن توشه راه، مرکب سواری و سلامتی تفسیر کرده است. در آیه وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا... از مؤمنان خواسته شده تا همگی به ریسمان مستحکم الهی چنگ زنند و متفرق نشوند. طبق یک روایت نبوی که امام رضا(ع) از پدران خود نقل می‌کند، ولایت امیرمؤمنان(ع) و امامان بعد از ایشان، راه نجات انسان بوده و باعث چنگ زدن به ریسمان مستحکم الهی است. برخی روایات دیگر نیز حَبْلِ اللَّهِ در این آیه را به اهل بیت(ع) تفسیر نموده‌اند. در ضمن، تعبیر به حَبْلِ اللَّهِ بودن اهل بیت(ع) در روایات دیگر نیز وارد شده است. در روایت دیگری از امام رضا(ع)، قرآن نیز به عنوان ریسمان محکم خداوند معرفی شده است. در برخی از احادیث، اهل بیت(ع) و قرآن در کنار هم به عنوان حَبْلِ اللَّهِ معرفی می‌شوند. از این روایات استفاده می‌شود که تمسک به قرآن و اهل بیت(ع) تنها راه هدایت و راهیابی به راه مستقیم است. چنان که در آیه وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلَى عَلَيْكُمْ آيَاتُ اللَّهِ وَفِيكُمْ رَسُولُهُ وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ نیز تمسک به قرآن و رسول خدا(ص)، زمینه‌ساز اعتصام به خداوند و هدایت به صراط مستقیم است. آیه لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ در حرزی که امام رضا(ع) به درخواست فضل بن ربیع آن را به او نیز آموخت، به چشم می‌خورد.

طبق روایتی از امام رضا(ع)، مُسَوِّمِينَ در آیه ...يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ به فرشتگان عمامه‌دار تفسیر شده که مانند رسول خدا(ص)، یک طرف عمامه را بر روی سینه و یک طرف دیگر را از پشت سر آویخته بودند. طبق برخی گزارش‌ها آیه ...قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ... جزو آخرین کلماتی است که امام رضا(ع) قبل از شهادت قرائت کرده است. تلاوت این آیه حکایت از این موضوع دارد که مرگ ایشان طبیعی نبوده، و کشته شده است. ایشان با ظرافت به این موضوع اشاره می‌کند تا خیانت مأمون را آشکار سازد. ایشان همچنین با استناد به آیه فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ... که از اخلاق بسیار خوب رسول خدا(ص) و تأثیر آن در جذب مردم و همچنین لزوم عفو و استغفار از طرف رسول خدا(ص) برای خطاکاران سخن می‌گوید، اشتباهات گذشته محمد بن خالد را که قبلاً جزو مخالفان بود، عفو می‌کند. ایشان در تبیین آیه هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللَّهِ... که با توجه به آیه قبل درباره کسانی سخن می‌گوید که به دنبال جلب رضایت الهی هستند، اندازه هر درجه را فاصله آسمان تا زمین دانسته است. همچنین آن حضرت، با اشاره به زمان رحلت رسول اکرم(ص)، و هنگامی که ایشان کفن شده بود و امیرمؤمنان(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن و امام حسین(ع) نیز در آنجا بودند، به آمدن حضرت خضر(ع) برای عرض تسلیت به آنان خبر داده است. بر اساس این روایت، بخشی از آیه كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ... نیز در سخنان حضرت خضر(ع) برای تسلیت‌گویی به اهل بیت(ع) خوانده شده است. همچنین در یک حدیث قدسی که امام رضا(ع) از طریق پدرانشان از رسول خدا(ص)، و ایشان با واسطه فرشتگان مقرب الهی از خداوند متعال نقل می‌کنند، پذیرش و پایبندی به ولایت امیرمؤمنان به موجب دور شدن از آتش و دخول در بهشت می‌شود. این روایت می‌تواند در فهم آیه فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ مفید باشد. چون در این حدیث قدسی نیز این متن: «...أَنَّهُ لَا يَتَوَلَّى عَلِيّاً عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي إِلَّا زَحْزَحْتُهُ‏ عَنِ النَّارِ وَ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ...» وجود دارد که در لفظ و معنا شباهت بسیاری به این آیه دارد، به نحوی که برای خواننده متن حدیث، آیه مذکور نیز تداعی می‌گردد. این موضوع دلیل بر آن است که پایبندی به ولایت امیرمؤمنان(ع) از شروط دوری از آتش و ورود به بهشت است. در روایات بسیاری نیز به این موضوع تصریح شده است.

امام رضا(ع) فلسفه زکات را تأمین غذای فقرا و به اندازه در آوردن اموال اغنیا دانسته است. به همین جهت، کسانی که توانایی دارند باید به کسانی که گرفتار فقر و بلا شده‌اند، رسیدگی نمایند. ایشان با استناد به آیه لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ...، زکات را موجب آزمایش در اموال و آماده کردن خود برای صبر (بر مشکلات و بلاها) را باعث آزمایش در جان‌ها دانسته است. روایت دیگری از ایشان، از طریق پدرانشان، از امیرمؤمنان(ع)، هر کسی که در صدد به دست آوردن نیاز مهمی است، پنج‌شنبه صبح زود در پی آن برود و هنگام خروج از خانه، آیة الکرسی، آخر سوره آل عمران و چند قسمت دیگر از قرآن را بخواند. آن حضرت، این کار را موجب برآورده شدن نیازهای دنیا و آخرت می‌داند.

در این نوشته ۲۶ آیه از سوره آل عمران در روایات امام رضا(ع) آمده است. البته در چند مورد دو روایت در ذیل یک آیه وجود دارد. نوع مباحث مطرح در این روایات نیز قابل توجه است. موضوعات کلامی، فقهی، اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و غیر آن در این روایات به چشم می‌خورد که اهمیت آنها را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، نقش آن حضرت در تبیین این مطالب در آن زمان بسیار مهم بوده است. چون به عنوان مثال، دوران آن حضرت از دوران‌هایی است که بحث‌های کلامی به سرعت رشد کرده و سبب پدید آمدن اختلاف نظرهای زیادی در میان مسلمانان شده بود که از آن به نهضت کلامی تعبیر می‌شود. این نهضت که علل مختلفی از جمله ترجمه آثار یونانی به عربی داشت، در این دوران به اوج خود رسید. در این میان، روایات امام رضا(ع) که مباحث اعتقادی و کلامی متعددی را در خود جای داده است، نقش مهمی در تبیین معارف دینی در این برهه از زمان داشته است.

جستارهای وابسته

منابع

1. کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «آل عمران»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس