نظریه نصب الهی امام در قرن یازدهم هجری

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث نصب الهی امام است. "نصب الهی امام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

نظریه نصب الهی امام در قرن یازدهم هجری در کلام اسلامی - نظریه نصب الهی امام در قرن یازدهم هجری در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل نصب الهی امام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

دیدگاه‌های دانشمندان شیعی در قرن یازدهم در موضوع امامت الهی و تبیین عقلی و نقلی آن، تفاوت چندانی با پیشینیان آنها ندارد. ایشان نیز امامت اهل بیت(ع) را به معنای گزینش الهی آنها برای رهبری سیاسی و دینی مردم دانسته، اغلب نیز نص و معجزه را راه تشخیص امام خوانده‌اند. ظاهراً فقط صالح مازندرانی است که از معجزه، به عنوان راه شناخت امام سخنی نگفته است. برخی ادله مطرح‌شده در این دوران، مانند الهی بودن شریعت و اولویت نصب امام بر نصب نبی که از سوی محقق لاهیجی مطرح شد، همچنین استدلالی که ادله نصب الهی نبی را بر نصب الهی امام نیز جاری می‌دانست که از مرحوم شوشتری بیان گردید، تبیین‌های جدیدی بودند. در میان ادله نقلی نیز می‌توان استدلال ملاصدرا که از ترکیب سه آیه ۲۴ و ۴۳ سورة فاطر و آیه سوم سوره مائده بهره برده، همچنین استدلال مرحوم ملاصالح مازندرانی به آیه ۵۸ سوره نساء در تبیین الهی بودن مقام امامت را جدید دانست. درباره نصب الهی ائمه هدی(ع) نیز ظاهراً استدلال محقق لاهیجی به حدیث لوح، ابتکار خود اوست.

مقدمه

در این قسمت، درباره انتصاب الهی امام، با سخنان بزرگانی چون قاضی نوراللّه شوشتری، ملاصدرا، صالح مازندرانی، فیاض لاهیجی و فیض کاشانی آشنا خواهیم شد.

تعریف امام و امامت و الهی بودن این منصب

قاضی نوراللّه شوشتری، امامت را جانشینی نبوت دانسته، و امام را محافظ و مجری دین خوانده است. از نظر وی امام، قائم مقامِ نبی و سرپرست و رئیس مردم در امور دینی و دنیایی است. به اعتقاد ملاصدرا نیز امامت، ریاست عمومی در دین و دنیا و جانشینی رسول اللّه(ص) در تمام اموری است که امت بدان محتاج‌اند. صالح مازندرانی، افزون بر اینکه آگاهی به امور نظامی و داشتن روحیه لازم جهت اقامه حدود و اجرای احکام را برای امام ضروری دانسته است، به صراحت، امامت را ولایت و سرپرستی در امور دینی و دنیوی مردم خوانده است. عبدالرزاق لاهیجی در تعریف امامت می‌گوید: “مراد از امامت، نیست مگر ریاست عامه مسلمین در امور دنیا و دین، بر سَبیل خلیفگی و نیابت از پیغمبر”.

فیض کاشانی نیز امام را به عنوان خلیفه و محافظ سنت پیامبر قلمداد کرده است. وی ثمره وجود چنین خلیفه‌ای را سامان‌یافتن امور، حفظ شهرها و هدایت دشمنان می‌داند. بنابراین می‌توان گفت: از نظر متکلمان و بزرگان یادشده امام به عنوان حاکم و رئیس جامعه، و همچنین سرپرست و مرجع دینی مردم می‌باشد. از سوی دیگر، ایشان در آثار خویش تأکید کرده‌اند که امامت امری است که مربوط به باری تعالی است. این خداست که باید امام را منصوب سازد، و اساساً کسی صاحب این منصب خواهد بود که ذات اقدس اله او را به عنوان امام معرفی کرده باشد. بنابراین می‌توان گفت، بزرگان امامیه در قرن یازدهم نیز همانند علمای پیشین خود، معتقد بودند این خداوند است که امام را که همان حاکم سیاسی جامعه و مرجع دینی مردم است، به امامت منصوب می‌کند.

قاضی نوراللّه شوشتری در بیان راه‌های شناخت امام، نص از سوی خدا و رسول را، راه شناخت امام اول، و نص از امام سابق را طریق شناخت ائمه بعد دانسته است. از نظر او معجزه نیز راه دیگر تشخیص امام است. ملاصدرا نیز راه اثبات امامت و نبوت را معجزه و یا نص از سوی پیامبر یا امام سابق خوانده است. از نظر مرحوم صالح مازندرانی، امام به واسطه نص از سوی خدا و رسول تشخیص داده می‌شود. هر چند متکلمان پیشین بر معجزه نیز به عنوان یکی از راه‌های شناخت امام تصریح کرده بودند، در آثار وی چنین مطلبی یافت نشد. ظاهراً ایشان در این مسئله، تنها بر نص تصریح کرده‌اند. عبدالرزاق لاهیجی نیز می‌گوید: “امامت، تنها با نص از سوی خدا و رسول منعقد می‌شود”. نص متواتر از امام سابق و اجماع فرقه، راه‌هایی هستند که از نظر مرحوم لاهیجی برای شناخت ائمه پس از امیر مؤمنان(ع) به کار می‌روند. البته وی در ادامه، مواردی چون علم به همه علوم و نیازمندی‌های مردم را نیز از نشانه‌های امام دانسته است. این محقق شیعی در کتاب دیگر خود می‌گوید: “امام باید معصوم باشد و تنها راه شناخت معصوم، نص و اظهار معجزه است”.

استدلال بر نصب الهی مقام امامت و ائمه دوازده گانه(ع)

بزرگان امامیه در این دوران نیز الهی بودن مقام امامت را تبیین عقلی و نقلی، و نصب الهی ائمه هدی را تبیین نقلی کرده‌اند. گفتنی است، سیدنوراللّه شوشتری، کتاب احقاق الحق را در دفاع از کتاب نهج الحق علامه حلی نگاشته است و آیات متعددی را که علامه در انتصاب الهی امام آورده، ذکر و تأیید نموده است. چنان‌که خواهد آمد، محمدحسن مظفر نیز (م. قرن چهاردهم) کتابی روان‌تر و کامل‌تر، با نگاه به مباحث سید نوراللّه شوشتری و در دفاع از مباحث نهج‌الحق نگاشته است. از این‌رو به جهت دوری از تکرار، از طرح مطالب دیگر کتاب احقاق‌الحق خودداری می‌کنیم.

نصب الهی مقام امامت

ادله عقلی

ویژگی‌های درونی امام، برهانی است که همه بزرگان یادشده در این دوران، همانند متکلمان پیشین به آن تمسک جسته‌اند. ایشان معتقدند: آنچه خوبان همه دارند، امام یک‌جا دارد؛ لذا جز خداوند، کسی توان شناسایی‌اش را ندارد.

هرچند اغلب متکلمان این قرن، برای اثبات الهی بودن امامت، به برهان لطف نیز استناد کرده‌اند، ملاصدرا این برهان را ضعیف دانسته است. وی معتقد است: عقل انسان از درک پیچیدگی‌های الطاف الهی نسبت به انسان ناتوان است. بنابراین نمی‌توان با قاطعیت، نصب امام را برای مردم، لطفی بدون جای‌گزین خواند و آن را بر خداوند واجب دانست. ملاصدرا در ادامه می‌گوید درباره دلالت این برهان، بحث‌های زیادی وجود دارد.

شایان ذکر است، وی سخن دیگری نیز در این موضوع دارد که به نظر می‌رسد جمع آن با سخن یادشده، مشکل باشد. او از این دلیل که هر چه را خداوند به خیر و صلاح نظام جهان بداند، لازم است انجام دهد، نتیجه می‌گیرد نصب امام در هر زمانی بر باری‌تعالی ضروری است. او این مطلب را از احکام عقلی دانسته که در ادیان مختلف ثابت‌اند. به دیگر سخن، ملاصدرا در اینجا نصب امام را موجب خیر و صلاح نظام جهان خوانده، و آن را بر خداوند واجب دانسته است؛ ولی در بحث گذشته، در این مطلب که نصب امام موجب خیر و صلاح نظام جهان بوده و لذا لطفی واجب بر خداست، تردید کرده است.

اولویت نصب الهی امام بر نصب نبی: مرحوم لاهیجی وجوب نصب امام بر خداوند را، ضروری‌تر از نصب نبی دانسته است؛ چرا که معتقد است لطف بودن نصب امام، بیشتر و روشن‌تر از دیگر لطف‌ها، از جمله نبوت می‌باشد. وی می‌گوید: “امام یک سری تکالیف شرعی، مانند مراقبت از مرزهای کشور و جهاد و دفاع در برابر دشمنان و غیره دارد. اگر خداوند، امام را تعیین نکند، برای عهده‌داری تکالیف یادشده، میان مردم نزاع و اختلاف واقع خواهد شد؛ در حالی که نبی چنین تکالیفی ندارد که تعیین وی توسط مردم، به چنین فتنه‌ای بینجامد. بنابراین، حال که خداوند، نبی را برمی گزیند، به طریق أولی نصب امام نیز بر عهده اوست. گفتنی است استدلال فوق در سخن علامه حلی به اجمال مطرح شده بود، ولی بیان مرحوم لاهیجی، چنان که گذشت، تبیینی روشن‌تر از آن است. ادله نصب الهی نبی: مرحوم شوشتری از شباهت منصب امامت با منصب نبوت بهره گرفته است و معتقد است: چون امامت، جانشینیِ نبوت است، هر استدلالی که از اقتضای حکمت الهی بر نبوت سخن می‌گوید را می‌توان درباره امامت نیز جاری نمود. وی معتقد است تنها تفاوت میان این دو منصب، بی‌بهره بودن امام از دریافت وحی است که این تفاوت نیز دخالتی در ضرورت نصب امام ندارد.

الهی بودن شریعت: عبدالرزاق لاهیجی معتقد است: “چون شریعت امری از سوی خداوند است، عالِمی هم که بتواند نیازمندی‌های مردم را از دین برآورد، باید از سوی خداوند تعیین گردد”. ممکن است بگوییم بر اساس نظر وی، حال که باری‌تعالی شریعت را برای عمل مردم نازل کرده است، باید عالمی معصوم هم باشد که این معارف را به شکلی صحیح تبیین کند، و قبلاً نیز بیان شد که لزوم عصمت امام، ما را به لزوم نصب امام می‌رساند؛ اگرچه اصل این استدلال تا حدودی شبیه همان استدلالی است که مرحوم طبری (قرن هفتم) ارائه کرد و امور دینی را مربوط به خدا می‌دانست، اما نوع بیان جدید است. خلیفة اللّه بودن امام: مرحوم لاهیجی همانند برخی متکلمان پیشین خود، مانند علامه حلی، به خلیفة اللّه بودن امام نیز استدلال کرده است. نکته‌ای که مرحوم لاهیجی افزوده، این است که حتی اگر خدا به انتخاب مردمیِ امام اجازه داده بود، می‌شد چنین امامی را نیز خلیفة اللّه دانست؛ اما مشکل اینجاست که ما دلیلی بر صدور چنین اذنی نداریم؛ لذا امام را باید خدا منصوب سازد. پیامدهای فاسدی که گزینش مردمی امام به دنبال دارد، مطلبی است که از سوی متکلمان این دوران نیز مطرح شده، و تأییدی بر ادله‌ای است که بر نصب الهی امام ذکر کرده‌اند:

1. ملاصدرا می‌گوید: مردم با عقل‌های ناقص خود، ممکن است فردی را که آگاهی چندانی به حقایق علمی و معارف نداشته باشد، به عنوان امام برگزینند. در این صورت، اگر عالمی برای تحقیق از مذهب اسلام سؤالی بپرسد، او چگونه می‌تواند پاسخگو باشد”؛
2. صالح مازندرانی با نگاه به دیدگاه اهل سنت که نصب امام را بر مردم واجب می‌دانند، می‌گوید: اگر منظور از اینکه نصب امام بر مردم واجب است، اختصاص این وجوب به مردم باشد، با توجه به اینکه صاحب دین اسلام، خدا و پیامبر خاتم(ص) هستند، چه دلیلی بر این اختصاص وجود دارد؟ این سخن مانند این است که بگوییم حفظ مال زید بر ما واجب است و بر خودِ زید واجب نیست؛ و اگر منظور، وجوب نصب امام به طور مطلق است، با این اعتقاد که خاتم الانبیا(ص) امامی را معرفی نکرده است، لازمه این سخن آن است که ترکِ واجب، به آن حضرت نسبت داده شود؛
3. مرحوم لاهیجی می‌گوید: “مردم که حق تعیین قاضی و یا تصرف در کوچک‌ترین امور دیگران را ندارند، چگونه ممکن است حق تعیین رئیس بزرگ جامعه و متولّی دین و دنیای خود را داشته باشند”؛
4. مرحوم لاهیجی همچنین می‌گوید: “نصب امام به دلیل از بین رفتن فتنه و درگیری است؛ در حالی که چون مردم، روحیات و نظرات متفاوت و متعارضی دارند، انتخاب مردمیِ امام، موجب فتنه بزرگ‌تر خواهد شد؛ چنان که میان امیر مؤمنان(ع) و معاویه واقع شد”.

ادله نقلی

در مقدمه گذشت که اگر در استدلالی، به آیه، روایت یا تاریخ استناد شده باشد، آن را در زمره ادله نقلی قرار داده‌ایم و از تفکیک ادله عقلی - نقلی با ادله نقلی، به جهت مشکل بودن و سلیقه‌ای شدن پرهیز کرده‌ایم. برخی ادله نقلی که متکلمان این دوران برای الهی بودن مقام امامت به آن استدلال کرده‌اند، به شرح زیر است: مرحوم صالح مازندرانی به آیه ۵۸ سوره مبارکه نساء استناد کرده است. وی می‌گوید: “بر اساس روایاتی که در تفسیر این آیه نقل شده است، خداوند متعال به هر امامی فرمان داده که امر امامت را به امام بعد تحویل دهد”. صالح مازندرانی همچنین روایت مفصلی را از امام رضا(ع) نقل کرده است که حضرت بارها به صراحت، از الهی‌بودن منصب امامت سخن گفته است. وی این روایت را پذیرفته، و به تفصیل آن را توضیح داده است.

مرحوم صدرالمتألهین در استدلالی ابتکاری از سه آیه قرآن کریم بهره گرفته، چنین می‌گوید:

1. با توجه به آیه ۲۴ سوره فاطر، خداوند از ابتدای خلقت هیچ‌گاه زمین را از نبی یا رسول خالی نگذاشته است؛
2. با توجه به آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت الهی تغییر نمی‌کند. پس خداوند، همیشه کسی را به عنوان محافظ دین، پیغام‌آور الهی و هدایت‌گر مردم، در زمین قرار می‌دهد؛
3. این فرد، نبیّ یا رسول نخواهد بود؛ بلکه کسی است که با الهام و تعلیم الهی، هدایت‌گر مردم و محافظ دین باشد؛ زیرا با توجه به آیه سوم سوره مائده، دین خداوند کامل شده است و دیگر نبی یا رسولی برای رساندن دین جدید نخواهد آمد.

نصب الهی ائمه دوازده‌گانه(ع)

ادله‌ای که در این دوران برای اثبات نصب الهی ائمه هدی اقامه شده، در طول سده‌های پیشین، کم و بیش مطرح شده بود. برخی از آنها عبارت‌اند از: عبدالرزاق لاهیجی در دفاع از باور شیعه به امامت ائمه دوازده گانه(ع)، حدیث “لوح” را نیز ذکر کرده است. مطابق این حدیث، جبرئیل نام یکایک ائمه را به پیامبر خاتم اطلاع داده است. آیه “اطاعت از اولی‌الامر”، کریمه‌ای است که در موضوع نصب الهی امام به آن استناد شده است. متکلمان یادشده، این آیه شریفه را بیانگر امامت ائمه دوازده‌گانه دانسته‌اند. تبیین اغلبِ این افراد، همانند بزرگانِ پیش از خود است که خلاصه آن چنین می‌باشد: در این آیه شریفه، فرمان داده شده که از اولی‌الامر نیز همانند خدا و رسولش اطاعت گردد. لازمه چنین دستوری، به طور مطلق، عصمت اولی‌الامر است، و اولوالامرِ معصوم، مصداقی غیر از حضرت علی(ع) و سایر ائمه از اهل بیت(ع) ندارد.

ملاصدرا با استناد به آیه ۲۸ سوره مبارکه زخرف می‌گوید: “امامت مقامی است که خداوند، آن را در نسل امام حسین(ع) قرار داده است”. وی دلیلی برای تطبیق آیه یاد شده با این موضوع ذکر نکرده است. بزرگان مذکور، روایاتی را در آثار خویش مطرح کرده‌اند که از جایگاه ویژه ائمه معصومه(ع) در عالم، خبر می‌دهد. این اخبار از جایگاه ویژه ائمه هدی، به خصوص امیر مؤمنان(ع) و برتری وجودی ایشان بر سایر انسان‌ها، که مقامی والاتر از امامت سیاسی و دینی است، حکایت دارد. به استناد یکی از این روایات، اهل بیت(ع) از نور الهی خلق شده‌اند، و ولایت ایشان بر اهل آسمان و زمین عرضه شده است. اگر امامت مقامی الهی است، چنین جایگاهی برای ائمه معصوم(ع) سبب می‌شود که خداوند، امامت را به ایشان اختصاص دهد.

برخی ادله نقلی متکلمان این عصر که برای نصب الهی امیر مؤمنان(ع) اقامه شده‌اند، به شرح زیر است: آیات ““ولایت، تبلیغ و اکمال دین“، آیاتی هستند که بزرگان یادشده در این قرن، - مانند پیشینیان خود- برای اثبات امامت امیر مؤمنان(ع) به آنها استناد کرده‌اند. عبدالرزاق لاهیجی در بیان نصوصِ جلی بر خلافت امام علی(ع) روایتی نبوی را ذکر کرده است که به صراحت از الهی بودن ولایت امیر مؤمنان(ع) سخن می‌گوید. طبق نقل، پیامبر اعظم(ص) تصریح نموده که خداوند، ایشان را به عنوان نبی و علی(ع) را به عنوان ولی منصوب کرده است. حارث بن نعمان در غدیر خم که سبب نزول آیه اول از سوره مبارکه معارج گردید نیز شاهد دیگری است که مرحوم لاهیجی در اثبات الهی بودن ولایت امیر مؤمنان(ع) به آن استناد کرده است.

منابع

• حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• تعیین امام
• انتخاب امام

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: