رابطه ام الکتاب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)

رابطه ام الکتاب با علم معصوم چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل بالاتر	علم معصوم / منبع علم معصوم
مدخل اصلی	ام الکتاب
مدخل وابسته	علم غیب

رابطه ام الکتاب با علم معصوم(ع) چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

ضیاءآبادی

آیت‌الله ضیاءآبادی در کتاب «تفسیر سوره ابراهیم» در این‌باره گفته‌ است:

«علم آنها به همه حقایق عالم است، ولی در ارتباط با لوح محو و اثبات در حالی که علم خداوند به تمام حقایق در ارتباط با لوح محفوظ می‌باشد. توضیح اینکه: حوادث جهان هستی دو مرحله دارند: مرحله قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد، یعنی یک حادثه با تمام اسباب و علل آن نزد عالم حاضر است، و چون از تمام اسباب و علل و موانع آن حادثه و پیوندهای آن با گذشته و آینده آگاه است به طور قطع آن را می‌داند و خبر می‌دهد، و در لسان آیات و روایات از این مرحله به ام الکتاب یا لوح محفوظ تعبیر شده. دیگر "مرحله غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط" است، در این مرحله شخص عالم از علل حوادث آگاه است، اما ممکن است تمام شرائط و مئانع آن نزد او روشن نباشد، و لذا نمی‌تواند به طور قطع از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند، و این همان چیزی است که در لسان آیات و روایات از آن تعبیر به لوح محو و اثبات شده. تفاوت علم پروردگار با علوم انبیاء و اولیاء تفاوت میان این دو مرحله است، یعنی علاوه بر اینکه یکی ذاتی و مستقل، و دیگری اکتسابی و غیر مستقل است، یکی جنبه قطعت دارد و دیگری ندارد».

پاسخ‌های دیگر

۱. آیت‌الله معرفت؛

محمد هادی معرفت آیت‌الله محمد هادی معرفت در کتاب «تفسیر و مفسران» در این‌باره گفته‌ است: «آیاتی که برای اثبات وجودی دیگر برای قرآن نزد خداوند بدان تمسک شده، مطلبی را غیر از آنچه آنان قصد کرده‌اند می‌رساند. مقصود از کتاب مکنون، همان علم غیب الهی است که از آن به لوح محفوظ تعبیر می‌شود. همچنین تعبیر به ام الکتاب کنایه از علم ذاتی ازلی خداوند به تمامی موجودات، برای همیشه است. علامه طباطبایی در این خصوص، در تفسیر سوره رعد حدیثی نقل کرده که امام صادق(ع) می‌فرماید: هر امری را که خداوند اراده می‌کند قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در علم الهی موجود بوده است. بنابراین، معنای آیه مبارکه ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ این است که خداوند در علم ازلی و قطعی خویش مقدر داشته که قرآن در مسیر جاودانه‌اش در جایگاهی والا و مستقر قرار گرفته باشد؛ جایگاهی که دست بی خردان از رسیدن بدان کوتاه است؛ پایه‌های آن استوار و همواره در بستر زمان بی هیچ دشواری در حرکت و پویایی است. همچنین آیه ﴿بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ*في لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ﴾ یعنی مجد و عظمت قرآن پیوسته در علم ازلی الهی مقدر شده است. مرحوم طبرسی و دیگران در تفسیر آیه ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ*في كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ﴾ گفته‌اند که این آیه بر مقام والای قرآن نزد خداوند دلالت می‌کند و در علم الهی مقرر شده که قرآن از دسترسی دشمنان در امان باشد»..

۲. آیت‌الله تحریری؛

تحریری آیت‌الله محمد باقر تحریری در کتاب «جلوه‌های لاهوتی» در این باره گفته است: «امام رضا(ع) از امام صادق(ع) در رابطه با ام‌الکتاب که حقیقت قرآن در آن است نقل می‌فرماید: آن حضرت در حالی‌که این آیه را تلاوت می‌فرمود: قرآن در ام‌الکتاب نزد ما بلندمرتبه و نفوذناپذیر است، می‌فرمود: علی بن ابی‌طالب(ع) می‌باشد، یعنی حقیقت قرآن همان حقیقت علی ابن ابی‌طالب(ع) است که ام‌الکتاب و لوح محفوظ می‌باشد، لذا قرآن کریم می‌فرماید: انسان‌های پاک شده از تمامی آلودگی‌های اعتقادی، علمی، اخلاقی و روحی (مراتب شرک) که خداوند ایشان را پاک کرده است به کتاب مکنون که حقیقت قرآن در آن است راه پیدا می‌کنند: ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ*في كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ﴾ طبق آیه تطهیر و روایات شیعه و اهل سنت کامل‌ترین مصداق مطهرین، ائمه(ع) می‌باشد. بنابراین ائمه(ع) از حقیقتی برخوردارند که با آن احاطه علم حضوری به مراتب علم فعلی خداوند (خزائن غيب الهي و لوح محفوظ یعنی کتاب مبین، ام‌الکتاب، کتاب مکنون و لوح محو و اثبات) دارند».

۳. حجج الاسلام و المسلمین غرویان، میرباقری و غلامی؛

محسن غرویان حجج الاسلام و المسلمین غرویان، میرباقری و غلامی در کتاب «بحثی مبسوط در آموزش عقاید» در این‌باره گفته‌اند: «یکی دیگر از راه‌های علوم ائمه(ع) آگاهی بهلوح محفوظ یا ام‌الکتاب است.(...) در جای خود اثبات شده است که با توجه به آیات قرآن کریم، لوحی وجود دارد که در آن محو و اثبات امور توسط پروردگار صورت می‌گیرد و این خود حاکی از این است که آنچه از امور مخلوقات در این لوح معلوم و مکشوف است، در مرتبه علل ناقصه این امور است که محو و اثبات در آن راه دارد. علاوه بر این لوح دیگری وجود دارد که در آن تمامی موجودات هستی با تمام حقیقت و واقعیتشان منعکس‌اند و هم از این روست که اگر کسی بدین لوح دست یابد و از آن آگاه گردد، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است. آیاتی که در این زمینه در قرآن کریم آمده، عبارتند از: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ و ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾. با توجه به آیه ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ ﴾ و با توجه به آیه تطهیر که در مورد خاندان پیامبر(ص) می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. روشن است که مصادیق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" الهی هستند و از آن باخبرند، پیامبر و خاندان امامت و ولایت هستند. اینک در اینجا مناسب است به روایاتی چند در این زمینه اشاره کنیم: امیر المؤمنین(ع) :«وَ أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِيه‏». امام باقر(ع) از پدر بزرگوارش امام سجاد(ع) نقل می‌کنند که فرمود:«مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً إِلَّا أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ بَعْضَهُ مَا خَلَا النَّبِيَّ ص فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ كُلَّهُ ...وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ (ص): ﴿أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا﴾ فَهَذَا الْكُلُّ وَ نَحْنُ الْمُصْطَفَوْن‏» ».

۴. آقای دکتر مطهری؛

مطهری آقای دکتر مطهری در مقاله «علم لدنی» در این‌باره گفته‌ است: «ام الکتاب، یعنی لوحی که اولاً تمام حقایق و اسرار‌ جهان‌ در آن نقش شده است، ثانیاً ثابت و مصون از تغییر و زوال است و ثالثاً نزد خداست و عنداللهی. ام الکتاب به معنی اصل کلی و دربسته تمام اسرار و حقایق هستی است،بر‌ اساس‌ اینکه نظام هستی نظام ظهور است و تجلی نظام جلوه است و مظهر که هر دو با یکدیگر اتحاد نفسی دارند و ام الکتاب خزائن همه حقایق و اصل و ریشه آن است که‌ اسرار‌ و مراتب وجود از آن تنزل یافته در عالم خارج متجلی شده است در علم لدنی نفس قدسی قابلیت مشاهده ظهور انوار اشیاء و جنبه ملکوتی آن را از طریق باطن‌ خویش‌ را‌ پیدا کرده است. چگونگی آن‌ از‌ طریق‌ پیوند سرّ روح با ام الکتاب و دریافت بی‌واسطه و لدنی از جانب حق صورت می‌گیرد. معلم آن ذات جمیل و حکیم حق است‌ نه‌ فرشته‌. اگر معصومین(ع) ام الکتاب هستند به خاطر آن‌ است‌ که آن ذوات نوری چه در قوس نزول وجه در قوس صعود با آن حقایق عینی متحدند و هر مرتبه‌ که‌ در‌ جهان امکان یافت می‌شود از قلب آنان سرچشمه می‌گیرد».

۵. پژوهشگران وبگاه پرسشکده.

پژوهشگران «وبگاه پرسشکده» در پاسخ به این پرسش آورده است: «واژه ام الکتاب در چند جای قرآن مجید آمده است: ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ ، ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ﴾ ، ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾ در سوره آل عمران به معنی اصل کتاب است یعنی آیات محکم قرآن اصل قرآن است که متشابهات قرآن و سایر امور دین با رجوع به آن و استدلال بر مبنای آن محکم و استوار خواهد بود. در آیه ۳۹ رعد و ۴ زخرف به معنی لوح محفوظ خداوند است که همه چیز در آن ثبت و ضبط شده است. در برابر لوح محو و اثبات در لوح محو و اثبات به حسب اقتضائات ممکن است چیزی ثبت شود بعد به جهت آمدن مقتضی دیگری محو شود. مثلاً این طور مقدر شده است که شخصی در فلان تاریخ فوت شود و یا مریض شود بعد به واسطه دعا و یا صدقه دادن به کسی این مقدر تغییر پیدا می‏‌کند. ولی در لوح محفوظ خداوند تمامی این‏ها یعنی همان مقدر با تغییری که در لوح محو و اثبات ایجاد می‌‏شود ثبت و ضبط است و قابل تغییر نیست. آیه ۳۹ سوره رعد به این دو کتاب اشاره دارد که می‌‏فرماید: محو می‌‏کند خداوند آنچه را که بخواهد و اثبات می‌‏کند و در نزد اوست ام‌‏الکتاب. در روایتی آمده است که دعا در لوح محو و اثبات مؤثر است و ممکن است در لوح محو و اثبات این طور مقدر شده که از عمر کسی سه سال بیشتر باقی نمانده باشد بعد بر اثر صله رحم سی سال بر عمر او افزوده شود و به عکس عمر او سی و سه سال است بر اثر قطع رحم کوتاه شود و سه سال شود. و اما آنچه در ام الکتاب آمده قابل تغییر نخواهد بود. همچنین بداء که از معتقدات شیعه است مربوط به لوح محو و اثبات است. بنا به آنچه در تفسیر البیان آقای خوئی آمده است قضا و مقدرات الهی سه گونه است قسمی که خداوند هیچ کس را بر آن مطلع نکرده است و مخصوص خود اوست که قضاء قابل تغییر نیست. و قسمی که خداوند انبیا و پیامبران را به آن خبر داده که حتما واقع خواهد شد این قسم نیز قابل تغییر نیست و بدا در آن ایجاد نمی‌‏شود.

پرسش‌های وابسته

1. منابع علم معصوم چیست؟ (پرسش)
2. آیا شیوه دستیابی معصوم به علم با دیگران مشترک است یا متفاوت؟ (پرسش)
3. رابطه قرآن با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
4. رابطه علم لدنی با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
5. رابطه روح یا روح القدس با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
6. آیا ارتباط با ارواح می‌تواند یکی از منابع علم معصوم باشد؟ (پرسش)
7. رابطه وحی یا الهام با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
8. رابطه تحدیث با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
9. رابطه نقر در گوش و نکت در دل با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
10. رابطه رؤیای صادق با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
11. رابطه کشف یا شهود با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
12. رابطه امام مبین یا کتاب مبین با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
13. رابطه ام الکتاب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
14. رابطه کتاب اعمال با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
15. رابطه علم‌الکتاب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
16. رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
17. رابطه عرش با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
18. رابطه مصحف فاطمه یا کتاب‌هایی مثل جفر با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
19. رابطه مقام راسخان در علم با علوم معصوم چیست؟ (پرسش)
20. رابطه عمود نور با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
21. رابطه اسم اعظم با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
22. رابطه وراثت از پیامبر یا امام پیشین با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
23. رابطه الف باب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
24. علم معصوم امام به طور مستقیم از جانب خدا به او داده می‌شود یا با وساطت پیامبر خاتم؟ (پرسش)
25. آیا تعلیم اسماء با علم معصوم ارتباط دارد؟ (پرسش)
26. آیا علم ویژه معصوم قابل تعلیم و انتقال به دیگران است؟ (پرسش)
27. دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)
    1. _{دیدگاه‌های دانشمندان عرفان اسلامی در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    2. _{دیدگاه‌های دانشمندان فلسفه و حکمت اسلامی در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    3. _{دیدگاه‌های دانشمندان تفسیر در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    4. _{دیدگاه‌های دانشمندان حدیث در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    5. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب امامیه در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    6. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب معتزله در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    7. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اشعریه در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    8. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اباضیه در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    9. _{دیدگاه فرقه وهابیت در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.