آیه مودت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیات امامت امام علی است. آیه مودت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه مودت در تفسیر و علوم قرآنی - آیه مودت در حدیث - آیه مودت در کلام اسلامی - آیه مودت در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط ندارد

آیه مودت
ترجمه آیه
بگو: من هیچ پاداشى از شما برای رسالتم درخواست نمى‌‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم اهل بیتم‌
مشخصات آیه
بخشی از	آیهٔ ۲۳ سورهٔ شوری از جزء ۲۵ قرآن کریم
محتوای آیه
شأن نزول آیه	بعد از اینکه انصار از پیامبر درخواست کردند اگر مشکل مالی پیدا کردند به آنها بگوید، این آیه نازل شد
مصادیق برای آیه	اهل بیت(ع)
دلالت آیه	دلالت بر وجوب مودت اهل بیت (ع) دلالت بر وجوب اطاعت اهل بیت (ع) دلالت بر افضلیت اهل بیت (ع) دلالت بر عصمت اهل بیت (ع)
نتایج آیه	وجوب مودت اهل بیت(ع)

آیه مودت (آیه ۲۳ شوری)، از آیاتی است که برای مودت، وجوب اطاعت، افضلیت و عصمت اهل بیت(ع) به آن استدلال می‌شود. مودت محبتی است که در عواطف، گفتار و رفتار انسان تأثیرگذار است. برای مودت در آیه معانی مختلفی صورت گرفته است مانند: اما معنای مورد تأیید شیعه مودت خاندان پیامبر(ص) است.

مقدمه

یکی از آیات قرآنی که به آن بر امامت اهل بیت پیامبر (ص) استدلال شده، آیه قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى است که به اختصار آیه «مودت» نامیده می‌شود. همچنین خداوند در آیه ۲۳ سوره شوری فرموده است: ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ.

شأن نزول

مقالهٔ اصلی: شأن نزول آیه مودت

دو شأن نزول برای آیه ذکر شده است:

1. شأن نزول اول می‌‌گوید: روزی مشرکان مکه در جایی گرد آمدند و گفتند: «آیا محمد در برابر آنچه آورده است، مزدی می‌خواهد؟» این آیه در پاسخ آنان فرود آمد و مردم را بر مودت پیامبر و خویشاوندان مأمور ساخت. براساس این شأن نزول آیه مکی است.
2. شأن نزول دوم می‌‌گوید: طبرسی در شأن نزول این آیه نقل می‌کند: هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد و پایه‌های اسلام محکم گردید، انصار گفتند ما خدمت رسول خدا می‌رسیم و عرض می‌کنیم: اگر مشکلات مالی پیدا شد این اموال ما بدون هیچ‌گونه قید و شرط در اختیار تو قرار دارد، هنگامی که این سخن را خدمتش عرض کردند آیه قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى نازل شد و پیامبر (ص) بر آنها تلاوت کرد. سپس فرمود نزدیکان مرا بعد از من دوست دارید. آنها با خوشحالی و رضا و تسلیم از محضرش بیرون آمدند، اما منافقان گفتند: این سخنی است که او بر خدا افترا بسته و هدفش این است که ما را بعد از خود در برابر خویشاوندانش ذلیل کند، این بود که آیه بعد نازل شد: أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا و به آنها پاسخ گفت. پس از نزول آیه، پیامبر (ص) به سراغ آنان فرستاد و آیه را بر آنها تلاوت کرد. آنگاه گروهی پشیمان شده و گریه کردند و سخت ناراحت گشتند و آیه سوم نازل گردید: وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ؛ پیامبر بار دیگر، به سراغ آنها فرستاد و آنها را بشارت داد که توبه خالصانه آنان مقبول درگاه خداست.

معناشناسی

مقالهٔ اصلی: مودت در لغت

"مودت" از ماده "ودّ" (به ضمّ و فتح واو) به معنای دوست داشتن چیزی، همراه با تمنّی (آرزوی) تحقّق آن است. مودّت، ضد عداوت، از یاران عقل و از جمله ارزش‌هاست: الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ و در اصطلاح، محبتی است که در عواطف، گفتار و رفتار انسان تأثیرگذار است.

مودت در قرآن

مقالهٔ اصلی: آیه مودت در قرآن

ریشه مودت و مشتقات آن ۲۹ بار در قرآن به کار رفته است. یکی از اسمای حسنای الهی ودود است: إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ، وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ. ودود یا فعول به معنی مفعول است یعنی خداوند در دل‌های اولیای خویش محبوب است و یا فعول به معنی فاعل است، یعنی خدا بندگان صالح خویش را دوست دارد و از آنان راضی است.

در اصطلاح قرآن، دو نوع مودت داریم: یک مودت تکوینی و خدادادی و دیگری مودت تشریعی. مودت تکوینی دو مصداق دارد:

1. خدا بین زن و شوهر مودت قرار داده است: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.
2. مودتی هم بین مؤمنان قرار داده است: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا.

اما مودت تشریعی این است که بر مؤمنان واجب نموده که نسبت به خویشان پیامبر اکرم محبت داشته باشند و این محبت و مودت را به عنوان اجر رسالت قرار داده است.

مراد از الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى

درباره این که مقصود از إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى در آیه شریفه چیست، آراء و اقوال مختلفی مطرح شده است مانند: درخواست یاری و ترک دشمنی از قریش؛ درخواست یاری از انصار؛ تبلیغ و هدایت به مقتضای رابطه خویشاوندی؛ حسن معاشرت با خویشاوندان (صله ارحام) و مودت طاعات و تقرب به خداوند. اما معنای مورد تایید شیعه مودت خاندان پیامبر (ص) است.

آیه الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى خطاب به مؤمنان است؛ زیرا در ابتدای آیه فرموده است: ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ؛ سپس فرموده است: قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ.

قول آخر طرفداران زیادی از اهل سنت و شیعه دارد.

دلالت آیه

نخست: دلالت بر وجوب مودت اهل بیت (ع)

این آیه نشان مى‌دهد دوست داشتن اهل بیت (ع) واجب بوده و خداوند متعال آن را اجر رسالت قرار داده است. اینکه دوست داشتن اهل بیت (ع) به عنوان پاداش رسالت پیامبر (ص) قرار داده شده است، بدین معناست که محبت اهل بیت (ع) در اهمیت، شأن و منزلت، با اصل رسالت برابری مى‌کند؛ زیرا اجر عمل باید در ارزش با اصل عمل معادل باشد و گرنه اجری ناعادلانه خواهد بود و از ساحت خدای متعال به دور است که برای مهمترین رخداد هستی، یعنی رسالت پیامبر اعظم (ص) اجر و پاداشی ناعادلانه قرار دهد.

دوم: دلالت بر وجوب اطاعت اهل بیت (ع)

مقصود آیه، تنها مجرد محبت و مودت نیست؛ بلکه خداوند متعال به مودتی امر نموده که دنبال آن انقیاد و اطاعت و فرمانبرداری باشد و این مطلب را از چند طریق می‌توان اثبات نمود:

1. از طریق لفظ «مودت»؛ زیرا مطابق رأی برخی از متخصصین لغت، مودت عبارت است از محبتی که همراه با اطاعت باشد.
2. از طریق مراجعه به آیات دیگر؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ.

مقصود از متابعت در این آیه، همان اطاعت و فرمان‌برداری است؛ زیرا خداوند در جایی دیگر می‌فرماید: وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي. در این آیه، اطاعت عطف تفسیری بر متابعت شده است.

به عبارتی دیگر: مهمترین الزامی که مودت ذوی‌القربی برای مردم دارد، اطاعت از آنان است؛ زیرا مودّت، واسطه‌ای میان معرفت و اطاعت است. نمی‌توان ادعای مودت قربی را داشت و از آنها تبعیت نکرد و یا با آنها درگیر شد. بر این پایه، وجود مبارک رسول خدا (ص) اجر رسالت خویش را به دستور خداوند، مودّت به قربی قرار داد:قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى.

سوم: دلالت بر افضلیت اهل بیت (ع)

از آیه مورد بحث استفاده می‌شود که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) کسانی هستند که محبتشان به طور مطلق واجب است و هر کس که چنین باشد، محبوب‌ترین افراد نزد خداوند و رسول خواهد بود و در نتیجه، او افضل افراد امت است.

چهارم: دلالت بر عصمت اهل بیت (ع)

به حکم عقل، وجوب محبت مطلق، مستلزم افضلیت و افضلیت نیز مستلزم وجوب اطاعت است و وجوب اطاعت مطلق نیز دلیل بر عصمت خواهد بود.

دلالت وجوب اطاعت مطلق بر عصمت بسیار روشن است، به طوری که فخررازی نیز بدان تصریح و برای اثبات آن استدلال می‌کند. وی در تفسیر آیه شریف أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ می‌نویسد: «همانا خدای تعالی در این آیه به طور جزمی به اطاعت از اولوالامر دستور داده است و هر آن کس که خداوند به صورت جزمی و قطعی به اطاعات از او فرمان دهد، ناگزیر باید از خطا معصوم باشد و اگر از خطا معصوم نباشد - بر فرض اقدامش به خطا ۔ خداوند به متابعت از او امر کرده است که خود دستور دادن به انجام خطاست، در حالی که خطا از آن جهت که خطاست مورد نهی قرار گرفته است. پس این به اجتماع امر و نهی در فعل واحد و به اعتبار واحد منجر می‌شود که محال است. پس ثابت شد خدای تعالی به صورت صورت جزمی به اطاعت از اولو الامر دستور داده است و ثابت شد که هر آن کس که خداوند به صورت جزمی به اطاعت از او فرمان دهد، لزوماً باید معصوم از خطا باشد، پس به یقین ثابت شد که اولواالامر مذکور در این آیه ناگزیر باید معصوم باشند». براساس این آیه، حضرت امیرالمؤمنین و سایر امامان (ع)، امام و خلفای بلافصل پس از رسول خدا (ص) هستند و به قطع و یقین معصوم‌اند.

دیدگاه عالمان امامیه

برخی از عالمان شیعه نیز در ذیل آیه مودّت به همین مطلب اشاره کرده و امر محبت مطلق را به اطاعت مطلق و آن را نیز به عصمت گره زده‌اند که در زمره این بزرگان مرحوم بیاضی عاملی است. وی می‌نویسد: ؛ خداوند اجر رسالت پیامبرش را در مودّت به اهل او قرار داده است، همان طور که در این آیه آمده است: قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى.

گفته‌اند مراد خداوند از این آیه، نزدیکان در اطاعت است؛ یعنی در پیروی از اهل قربی. می‌گوییم: چنانچه بپذیریم دستور مطلق مودت به ایشان جز با عصمت آنان قابل تصور نیست، اصل عدم تقدیر است. گفته‌اند: آیه خطاب به کفار است؛ یعنی مراقب خویشان من در میان خود باشید، یعنی قریش! می‌گوییم: کفار برای پیامبر اجری قائل نیستند تا به آنان خطاب شود. اخبار مورد اتفاق نیز با این دو وجه منافات دارد.

مرحوم شبّر نیز چنین استدلال می‌کند: وجوب مودت مستلزم وجوب إطاعت است؛ چراکه مودّت همواره با وجود عصمت واجب می‌شود و با وقوع خطا از آنان، ترک مودت ایشان نیز واجب می‌گردد؛ همان طور که خدای تعالی می‌فرماید: لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ و غیر اهل‌بیت (ع) به اتفاق غیرمعصومند؛ از این‌رو علی و فرزندانش امام خواهند بود.

ثمرات مودت نسبت به خاندان پیامبر (ص)

مهرورزی نسبت به خاندان پیامبر (ص) و مودّت اهل بیت (ع) برای امّتی که چنین برخورد حق شنا‌‌سا‌‌‌نه‌ای نسبت به صاحب دعوت محمّدی دارند، ثمراتی دارد مانند:

1. تشکّر از زحمات پیامبر (ص) در ادای رسالت الهی و هدایت مردم به دین خدا؛
2. عامل گرایش به خوبی‌ها و فضیلت‌ها از طریق الگوهای کمال است؛ اهل بیت، پیوسته به این آیه استناد می‌کردند تا امّت را نسبت به ادای حق آنان یادآوری ‌کنند.
3. پیامبر (ص) فرموده است: "فرزندان خود را با محبت خاندان من تربیت کنید". این مودّت، مایۀ نجات انسان در آخرت و نشانۀ پاکی مولد و رحمت و لطف الهی به دوستداران این خاندان است.

نتیجه گیری

در نتیجه بزرگترین ابراز مودّت نسبت به این خاندان، پذیرش رهبری و امامت آنان و مقدم داشتن ایشان بر دیگران و حجّت شمردن قول و فعل آنان است و وقتی مودّت، واجب الهی باشد، اطاعت نیز تکلیف الهی است و شایستگی و برتری همه جانبۀ آنان معیار لزوم این اطاعت است.

پس آیۀ مودت، از پشتوانه‌ها و دلایل امامت ائمه (ع) محسوب می‌شود، چون مودّت، تنها محبت قلبی نیست، بلکه فرمانبرداری محبّانه و اطاعت مطلق از مقام ولایت آنان است و تنها امر تشریفاتی و اخلاقی نیست، بلکه فریضۀ الهی است.

جستارهای وابسته

• مودت
• محبت
• عشق

پرسش‌های وابسته

1. شأن نزول آیه مودت چیست؟ (پرسش)
2. مودت به چه معناست و چه تفاوتی با محبت دارد؟ (پرسش)
3. مودّت ذوی‌القربی چه الزاماتی برای مردم دارد؟ (پرسش)
4. ذوی‌القربی چه کسانی هستند؟ (پرسش)
5. تفسیر آیه مودت چیست؟ (پرسش)
6. فواید مودت به اهل بیت چیست؟ (پرسش)
7. مراد از واژه مودت در آیه مودت چیست؟ (پرسش)
8. آیه مودت چگونه نصب الهی امام را اثبات می‌کند؟ (پرسش)
9. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت درخواست یاری و ترک دشمنی از قریش است؟ (پرسش)
10. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت درخواست یاری از انصار است؟ (پرسش)
11. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت تبلیغ و هدایت بخاطر رابطه خویشاوندی است؟ (پرسش)
12. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت صله ارحام است؟ (پرسش)
13. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت تقرب بر خداوند است؟ (پرسش)
14. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت دوستی خاندان پیامبر است؟ (پرسش)
15. آیا در منابع اهل سنت روایاتی وجود دارد که آیه مودت را مربوط به اهل بیت خاص پیامبر بداند؟ (پرسش)
16. آیا در منابع شیعه روایاتی وجود دارد که آیه مودت را مربوط به اهل بیت خاص پیامبر بداند؟ (پرسش)
17. چگونه اهل بیت مصداق آیه مودت هستند در حالی که سوره شوری مکی است و در زمان نزول امام علی و فاطمه زهرا ازدواج نکرده بودند؟ (پرسش)
18. اگر آیه مودت شامل اهل بیت پیامبر است چرا به جای المودة فی القربی جمله المودة لذوی القربی به کار نرفته است؟ (پرسش)
19. با توجه به آیه مودت آیا وجوب محبت بر افضلیت امام علی بر دیگر صحابه پیامبر دلالت می‌کند؟ (پرسش)
20. بر اساس آیه مودت وجوب محبت چگونه بر امامت امام علی دلالت می‌کند؟ (پرسش)
21. اگر مودت ذوی القربی در آیه مودت بر امامت اهل بیت دلالت می‌کند چرا حضرت فاطمه امام نیست؟ (پرسش)
22. بر اساس آیه مودت چگونه وجوب محبت بر امامت اهل بیت دلالت می‌کند؟ (پرسش)
23. آیه مودت چگونه بر عصمت اهل بیت و امامان دوازده‌گانه دلالت می‌کند؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
2. سرمدی، محمود، مقاله «آیه مودت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
3. ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
5. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
6. مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن
7. رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین ج۱