اشراط الساعة

اشراط الساعة از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اشراط الساعة در قرآن - اشراط الساعة در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اشراط الساعه، به معنای نشانه‌های قیامت زنجیره‌ای از پدیده‌های انسانی و طبیعی است که از زمان بعثت رسول اکرم (ص) آغاز و تا فروپاشی کامل نظام طبیعت ادامه می‌یابد. برخی از این نشانه‌ها عبارت‌اند از: بعثت پیامبر اکرم(ص)؛ قیام قائم(ع)؛ خروج دابّة الأرض؛ طلوع خورشید از مغرب؛ خروج دجال؛ نزول عیسی(ع) و ... .

معناشناسی

"اشراط" جمع "شرط" به معنای نشانه و سرآغاز است و "الساعه" به بخشی از بخش‌های شبانه روز گفته می‌شود و مقصود از آن در اینجا قیامت است.

اشراط الساعة یعنی نشانه‌های قیامت. پس از سپری شدن عصر ظهور، فرجام تاریخ فرامی‌رسد و بساط دنیا درهم ریخته و قیامت برپا می‌گردد و پیش از حادث شدن قیامت، رویدادها و نشانه‌هایی ظاهر می‌شود که از بروز قیامت خبر می‌دهد، این نشانه‌ها در فرهنگ اسلامی اشراط الساعه نامیده شده‌اند. خداوند می‌فرماید: ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا﴾.

در روایات "اشراط الساعه"، زنجیره‌ای از پدیده‌های انسانی و طبیعی شمرده شده که از زمان بعثت رسول اکرم (ص) آغاز و تا فروپاشی کامل نظام طبیعت ادامه می‌یابد.

نشانه‌های قیامت

1. بعثت پیامبر اکرم(ص): به عقیده عده‌ای، نخستین علامت قیامت، بعثت پیامبر اکرم(ص) بوده است که به وقوع پیوسته است و بعضی، نزول آخرین کتاب آسمانی را هم جزء نشانه‌های قیامت دانسته‌اند که آن هم به وقوع پیوسته است.
2. قیام قائم(ع): در نظر بعضی قیام قائم(ع) از نشانه‌های قیامت است.
3. پدید آمدن دخان: خدای سبحان می‌‌فرماید: ﴿فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّمَاءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ﴾؛ اینکه مراد از دخان در آیه شریفه چیست؟ بین مفسران اختلاف است. گروهی می‌‌گویند مراد آیه، همان عذابی است که خداوند بعد از نفرین پیامبر(ص) بر بعضی از کفار که بر کفرشان اصرار بودند، نازل کرده است، به این صورت که هرکدام از شدت گرسنگی بین خود و آسمان، دخانی را مشاهده کرده است. طبق این تفسیر، آیه بیان کننده نشانه قیامت نیست. گروهی نیز، از جمله ابن عباس، دخان مذکور در آیه را نشانه قیامت می‌‌دانند که هنوز به وقوع نپیوسته است، بلکه قبل از برپا شدن قیامت به مدت چهل روز برپا خواهد شد.
4. خروج دابّة الأرض: طبق روایات دابّة الأرض موجودی است که چهره او مانند انسان بوده و سایر اعضای بدن او شبیه پرندگان است دابة الأرض موجودی است که در آخرالزمان خروج می‌‌کند، آنگاه که مردم فساد به راه انداخته و اوامر الهی را ترک کرده و دین الهی را دگرگون ساخته‌اند. در مورد مکان خروج دابة الأرض در روایات آمده است که بین صفا و مروه شب هنگام در شب جمعه خروج می‌‌کند و کارش این است که به ایمان هر مؤمن و به کفر هر کافر خبر می‌‌دهد و در این هنگام است که تکلیف برداشته شده و باب توبه بسته می‌‌شود.
5. طلوع خورشید از مغرب: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: زمانی که خورشید از مغرب طلوع می‌‌کند همه انسان‌ها آن روز ایمان می‌‌آورند، لکن این ایمان سودی به حال ایشان ندارد؛ چراکه طبق روایت شریف از پیامبر اسلام(ص) پس از ظهور نشانه‌های قیامت باب توبه بسته می‌‌شود.
6. خروج یأجوج و مأجوج: یأجوج و مأجوج هر کدام قومی بودند که در قرآن داستان آنها آمده است و قرآن ایشان را به عنوان مُفسد فی الأرض معرفی می‌‌کند؛ چراکه طبق روایات ایشان خروج می‌‌کردند و مردم را قتل عام می‌‌کردند، چهارپایان را نابود می‌‌ساختند. شخصیتی که طبق نقل قرآن کریم در مقابل ایشان ایستادگی کرده است به نام ذوالقرنین معرفی شده است که با ایجاد سدّی عظیم شرّ آنها را دفع کرد. لکن قبل از قیامت این سد منهدم گشته و یأجوج و مأجوج از ورای آن خروج می‌‌کنند. خروج یأجوج و مأجوج چند روز بعد از قتل دجال واقع می‌‌شود.
7. خروج دجال: در مورد دجال و شکل ظاهری وی آنچه در روایات اشاره شده آن است که چشم راست او کور بوده و بین دو چشم او کلمه کافر نوشته شده است، همراه او آب و آتشی است که آتش او آب سرد است و آب او آتش است. او مدّت چهل روز در زمین درنگ می‌‌کند که روز آن همانند یک سال و یک روز آن همانند یک ماه و یک روز دیگر آن همانند یک هفته بوده و روزهای دیگر همانند روزهای دی است. بسیاری از افراد سست ایمان به دجال گرایش پیدا می‌‌کنند و این به خاطر کارهای خارق‌العاده‌ای است که انجام می‌‌دهد و سرانجام به دست حضرت عیسی(ع) که از آسمان نزول کرده کشته خواهد شد.
8. نزول عیسی(ع): نزول حضرت عیسی(ع) از آسمان از نشانه‌های قیامت است و در بعضی از روایات تصریح شده که نزول حضرت از آسمان بعد از ظهور حضرت مهدی(ع) رخ می‌‌دهد و وی پشت سر حضرت مهدی(ع) نماز می‌‌گزارد.
9. رخ دادن سه خسوف: در روایات آمده است که یکی از خسوف‌ها در مشرق و دیگری در مغرب و سومی در جزیرة العرب رخ می‌‌دهد.
10. خروج آتش از یمن: در بعضی از روایات این علامت به عنوان نخستین نشانه قیامت معرفی شده است. در روایات چنین توضیح داده شده است که این آتش انسان‌ها را به سوی محشر سوق می‌‌دهد.
11. ظهور فسادهای بزرگ در دنیا: روایاتی در دست است که به صورت مصادیق به این فسادها اشاره کرده‌اند، از جمله: ظهور تبعیض، عدم پرداخت زکات مال، اطاعت مرد از همسر خویش، ظلم فرزند به پدر، قرار گرفتن افراد نالایق در مسند جامعه، پوشیدن لباس‌های حریر و ....
12. دمیده شدن در صور: در روایات آمده است زمانی که خداوند از خلقت آسمان‌ها و زمین فارغ شد، صور را خلق کرد و آن را به اسرافیل یکی از ملائکه داد و اسرافیل آن را نزدیک دهان خود قرار داده و همواره به عرش می‌‌نگرد تا دستور دمیدن در آن از جانب خداوند صادر شود، پس هرگاه خداوند دستور داد، سه مرتبه در آن می‌‌دمد که با دمیدن اول همه موجودات به اذن الهی می‌‌میرند و با دمیدن دوم همه موجودات به اذن خداوند زنده می‌‌شوند و در دمیدن سوم همه به سمت خداوند و در پیشگاه الهی محشور می‌‌شوند.

یک سلسله از وقایع دیگر که مقارن با قیامت روی می‌‌دهد و در قرآن به آنها اشاره شده عبارت‌اند از: به هم ریختگی در نظام عالَم وجود که با انقراض عالم انسانی ملازمت دارد، همچون شکافته شدن آسمان. خورشید و ستارگان بی‌فروغ می‌‌شوند، زمین منبسط و شکسته می‌‌شود و هر چه در درون دارد، بیرون می‌‌افکند، وقوع زلزله‌های عظیم و ویرانگر. دریاها به هم می‌‌پیوندند.

در مجموع رویدادهای پیش از قیامت، یکسان نیستند و تنوع دارند و می‌توان آنها را به سه دسته تقسیم کرد:

1. دگرگونی‌های رفتاری و اخلاقی مردم: بنابر روایات، جامعۀ انسانی پیش از رستاخیز رو به افول می‌نهد. احکام الهی تباه می‌شوند، تبهکاران بر جهان حکومت می‌کنند، ستم و فساد و گناه بسیار می‌شود، مردم از هوا و هوس خویش پیروی می‌کنند و دنیاپرستان را بزرگ می‌دارند، آخرت را به دنیا می‌فروشند، انصاف از میان مردم رخت برمی‌بندد، به زیردستان و تنگدستان کمک نمی‌کنند، بزرگان را حرمت نمی‌نهند، مردانْ، خویش را همانند زنان می‌آرایند و زنان، خودشان را شبیه مردان می‌کنند، بنیان خانواده سست می‌شود و طلاق میان همسران فراوان می‌شود.
2. پیشامدهای مهم اجتماعی: بعثت پیامبر اسلام (ص) و نزول قرآن کریم، شکافته شدن ماه که از معجزات پیامبر اکرم (ص) بود، از پیشامدهای قبل از قیامت است. ظهور حضرت مهدی و رجعت آل محمد (ص) و نیز نزول حضرت عیسی (ع) و ظهور دابة الارض (موجودی که از زمین برمی‌خیزد و با مردم سخن می‌گوید و مؤمن را از کافر جدا می‌سازد)، دجال، سفیانی و طایفه یأجوج و مأجوج از نشانه‌های‌ دیگر، قیامت است.
3. پیشامدهای نظام خلقت: در بسیاری از آیات قرآنی، از دگرگونی‌ها و تحولات ژرف در نظام خلقت سخن به میان است که پیش از قیامت رخ می‌دهند، مانند: لرزیدن کوه‌ها و زمین و از جا کنده شدن، درهم کوفته شدن و فروریختن کوه‌ها، شکافته شدن دریاها، خاموشی خورشید و ماه و ستارگان و ....

خلط میان علائم ظهور و اشراط الساعه

یکی از مطالبی که با موضوع علائم ظهور ارتباط نزدیک دارد، روایاتی است که دربارۀ نشانه‌های قیامت سخن می‌گوید. در بسیاری از منابع روایی اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانه‌های ظهور مهدی (ع) با علامت‌های نزدیک شدن و برپایی قیامت آمیخته و برخی نشانه‌هایی که به علائم ظهور مشهورند نشانه قیامت دانسته شده است. اما باید توجه داشت میان علائم ظهور و نشانه‌های قیامت تفاوت وجود دارد و مراد از علائم ظهور آن دسته از حوادثی است که براساس بیان پیشوایان معصوم (ع)، قبل و یا در آستانۀ ظهور واقع خواهد شد و تحقق هر کدام نوید نزدیک شدن یا وقوع قیام امام مهدی (ع) را می‌دهد.

دلیل اشتباه میان علائم ظهور و اشراط الساعه می‌تواند چند امر باشد مانند:

1. واژۀ الساعه در برخی روایات به ظهور امام مهدی (ع) تأویل شده لذا راه برای احادیث اشراط الساعه هم باز شده است.
2. تعبیرات برخی احادیث که زمان ظهور نزدیک قیامت است، زمینۀ اشتباه میان دو علامت شده است مانند: «اگر یک روز از دنیا هم باقی نمانده باشد مهدی خواهد آمد» و حال آنکه مراد این روایات قطعی بودن ظهور است.
3. نزدیک بودن و تشابه الفاظ قیام و قیامت و قائم با همدیگر دلیلی دیگر بر خلط علائم ظهور با نشانه‌های قیامت است.

بنابراین ماهیت علایم ظهور با اشراط الساعة متفاوت است؛ زیرا علایم ظهور، نشانه‌هایی برای ظهور امام مهدی (ع) است، ولی اشراط الساعة نشانه‌هایی برای قیامت است. البته باید توجه کرد تمام نشانه‌های ظهور پیش از برپایی قیامت واقع خواهد شد، لذا آنچه در طول غیبت کبری واقع می‌شود به طور طبیعی پیش از برپایی قیامت واقع شده و در نتیجه از نشانه‌های قیامت است. بر این اساس، همه نشانه‌های ظهور، به گونه‌ای نشانه‌های قیامت هم هستند، ولی همۀ نشانه‌های قیامت، نشانه‌های ظهور نمی‌توانند باشند.

پرسش مستقیم

• فرق بین علایم ظهور با اشراط الساعة چیست؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. مراد از آشوب‌های جهانی که از نشانه‌های آخرالزمان است چیست؟ (پرسش)
2. آتش و دود که از نشانه‌های آخرالزمان است چگونه تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)
3. نشانه‌های آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
   1. _{مفهوم لغوی اشراط الساعه چیست؟ (پرسش)}
   2. _{آیا اشراط الساعه از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)}
4. آیا در آخرالزمان کفار هم گرفتار ظلم می‌شوند؟ (پرسش)

منابع

1. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی
3. علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار
4. صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه‌های ظهور
5. اصغری، محمد جواد، مقاله «اشراط‍‌ الساعه»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
6. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت
7. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
8. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه