اصلاح اقتصادی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصلاح اقتصادی است. اصلاح اقتصادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اصلاح اقتصادی در قرآن - اصلاح اقتصادی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«اصلاحات» در هر چیزی یک ضرورت در نظام دنیوی است؛ زیرا تغییر در جهان مادی مقتضی اموری است که می‌‌توان گفت «فساد» به عنوان یکی از متقضیات در آن امری طبیعی است؛ بنابراین، لازم است تا هماره «اصلاحات» انجام شود و امور در مسیر صحیح و کمالی خویش قرار گیرد.

البته فعالیت‌های انسان در زمین به دلیل جهالت عقلی و علمی از اموری است که فساد را گسترش و تعمیق می‌‌بخشد؛ بنابراین، ضروری است تا عاقلان عالم در جامه «مصلحان» برای اصلاح اقدام کنند و نه تنها جلوی افساد جاهلان نادان بی‌خرد را بگیرند، بلکه فساد را به صلاح تبدیل کنند.

در حوزه‌های اساسی چون فرهنگ و اقتصاد که «قیام» و بنیاد اجتماع بر آن است، لازم است تا توجه ویژه ای از سوی مصلحان بدان مبذول شود و اصلاحات فرهنگی و اقتصادی انجام شود. بی‌گمان در ایجاد تمدن نوین اسلامی در گام دوم انقلاب این ضرورتی است که خود را تحمیل می‌‌کند و عدم توجه به اصل اصلاحات در این حوزه‌ها می‌‌تواند انقلاب اسلامی و گفتمان جهانی آن را با شکست یا ناکامی مواجه سازد و کارآمدی آن را زیر سوال برد و مشروعیت آن را از میان بردارد. از همین روست که امام خامنه ای مدظله العالی بارها در اهتمام نخبگان حوزه و دانشگاه و مسئولان انقلابی بر مهندسی فرهنگ و اصلاحات اقتصادی به عنوان عناصر اصلی «قیام» اجتماع تاکید کرده و «شعار» سالهای سه دهه اخیر انقلاب اسلامی را بر اساس آنها سامان داده است.

افسادگری انسان در ابعاد گوناگون

انسان از نظر قرآن دارای اراده اختیاری و حق انتخابی است که می‌‌تواند دو حالت متقابلی را برای انسان و اجتماع و حتی محیط زیست در دنیا و آخرت ایجاد کند. مشیت و اذن تکوینی الهی بر این قرار گرفته است که انسان دارای اراده و حق انتخاب باشد؛ هر چند که در مقام تشریع بر اوست تا تنها راه هدایت را انتخاب کند؛ زیرا در غیر این صورت با انتخاب راه ضلالت در دنیا و آخرت گرفتار عذاب‌ها و شقاوت‌ها خواهد شد.

انسان با انتخاب‌های نادرست خویش در ساحات گوناگون فساد و افساد می‌‌کند؛ زیرا راه هدایت الهی که به شکل فطری در او نهادینه و با هدایت تشریعی تقویت شده است بر اساس عدالت سامان یافته است. عدالت به معنای قرار گرفتن هر چیزی در جای حق خود و بخشیدن حق هر چیزی به صاحب آن، مقتضی همان چیزی است که از آن به «صلاح» یاد می‌‌شود؛ اما انسان به دلیل جهالت‌های علمی و عقلی خویش، به ظلم و بی‌عدالتی رو می‌‌آورد و چیزها را در جای حق خود قرار نمی‌دهد و به کار نمی‌گیرد، این گونه است که به جای توحید، شرک می‌‌ورزد که ظلم عظیم و بر خلاف عدالت است، و به جای شکر نعمت و استفاده درست و عملی از آن، کفران نعمت می‌‌کند و آن نعمت را در جای نادرست به کار می‌‌برد که خود ظلم عظیم و خروج از دایره عدالت در استفاده از نعمت‌های الهی است.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، رفتارهای برخاسته از نادانی و بی‌خردی موجب می‌‌شود تا چیزها را به گونه به کار گیرد که خروج از دایره عدالت است. بنابراین، به جای آنکه «صلاح» و «اصلاحی» انجام شود، موجب فساد و افساد می‌‌شود.

خدا در قرآن بیان می‌‌کند که بسیاری از مردم در اندیشه بر اساس ظنون عمل می‌‌کنند که انسان را به بی‌نیازی نمی‌رساند؛ زیرا تنها «علم» است که دریچه حق را به سوی انسان می‌‌گشاید. همچنین در حوزه انگیزه و اراده و عمل به جای بهره‌گیری از «عقل»، تابع «شهوت» است که نتیجه آن نیز خروج از دایره حق به سوی باطل از جمله خیر به شر، خوب به بد، صلح به فساد، ایمان به کفر، شکر به کفران، طیب به خبیث، حلال به حرام ومانند آنهاست.

با نگاهی به ساحات گوناگون زندگی انسان حتی محیط زیست می‌‌توان دریافت چرا این همه فساد گسترش یافته است؛ زیرا این فسادها حتی در محیط زیست خشکی و دریایی چیزی جز دستاوردهای انسان نیست که با انتخاب غیر عالمانه و غیر عاقلانه تحقق یافته است؛ زیرا به جای آنکه بر اساس «عدالت» رفتار کند، به «ظلم» گرایش یافته که نتیجه آن فساد در محیط زیست و دیگر ساحات زندگی انسان است.

مصلحان فرهنگی و اقتصادی

چنان که معلوم شد، مفسدان کسانی هستند که فاقد عقل و علم هستند. از نظر قرآن، کسانی فاقد عقل و علم می‌‌شوند که «نفس» خویش را با فجور و بی‌تقوایی «دسیسه و دفن» کرده و «قلب» این قوه تعقلی، ادراکی و شناختی و حرکتی خویش را با ظلم شرک و گناه «مختوم» کرده باشند.

خدا به انسان‌ها هشدار می‌‌دهد که بی‌خردان سبک مغز و سفیه که قلب این قوه ادراکی خویش را مختوم و مهر کرده‌اند، هرگز نمی‌پذیرند که بی‌خرد و سفیه هستند؛ زیرا دچار نوعی وارونگی می‌‌شوند که نه تنها خود را عاقل و دیگران را سفیه بلکه بر اساس همین نگرش رفتارهای ظالمانه و مفسدانه خویش را عادلانه و مصلحانه می‌‌دانند.

بنابراین، مصلحان واقعی که «عاقل عالم» هستند می‌‌بایست بی‌توجه به مدعیان دروغین، اقدامات اصلاحی خویش را در حوزه‌ها و ساحات فرهنگی و اقتصادی انجام دهند و به «اقامه» آن اقدام کنند تا بتوانند بشریت را در مسیر هدایت عدالت محور توحید مدار قرار دهند.

از نظر قرآن، مصلحان که پیامبران از جمله امامان و پیشگامان آن هستند می‌‌بایست مردم را به «توحید» بخوانند که ریشه در نگره درست نسبت به هستی دارد؛ زیرا هستی محدود به عالم محسوس و شهادت نیست، بلکه شامل عالم غیب نیز است که خدا، فرشتگان، رسالت، قیامت و آخرت از جمله آنها است.

این فلسفه هستی‌شناسی، موجب می‌‌شود تا هستی دارای اهدافی باشد که هر چیزی به سمت آن، هدایت فطری و تکوینی یافته است. البته انسان از هدایت تشریعی مطابق هدایت فطری در قالب شرایع وحیانی اسلام نیز برخوردار است. بر همین اساس، هر کسی که بخواهد به کمال بایسته و شایسته خویش برسد می‌‌بایست مطابق هدایت‌های تکوینی و تشریعی عمل کند. نتیجه چنین چیزی تقوای الهی است.

پیامبران به عنوان مصلحان واقعی بر اساس اصل عدالت، مردم را به توحید و تقوا می‌‌خوانند؛ زیرا تقوای الهی همان عمل بر اساس عدالت الهی است که عالمان عاقل آن را می‌‌پذیرند. در حقیقت فلسفه توحیدی موجب می‌‌شود تا سبک زندگی خاصی به نام سبک اسلامی شکل گیرد که بر مدار و محور عدالت و اقامه آن به شکل عینی و ملموس به نام عدالت قسطی است.

مهم‌ترین عوامل فسادانگیز اقتصادی

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، فساد اقتصادی زمانی تحقق می‌‌یابد که از سوی انسان رفتارهای نادرستی انجام شود که بر اساس جهالت عقلی و علمی است. شناخت این عوامل فسادانگیز اقتصادی می‌‌تواند برای اصلاح امور اقتصادی بسیار مهم و اساسی باشد.

از نظر قرآن، اعراض از ذکر الهی، تجاوزگری به حقوق دیگران، ترک انفاق، ترک یتیم نوازی، تصاحب ارث دیگران، تنوع خواهی و تجمل‌گرایی، حکومت ناصالح، رباخواری، ظلم و ستمگری، سلطه سفیهان و سبک مغزان، وعده‌های شیطانی، عدم تشویق دیگران به انفاق، کفر به خدا، کفران نعمت، کم‌فروشی، گردش نادرست ثروت، گناه مال دوستی و مانند آنها از مهم‌ترین عوامل فسادانگیز در حوزه اقتصادی است؛ زیرا این عوامل موجب می‌‌شود تا اقتصاد از حالت رشد و پیشرفت باز بیایستد و برکات الهی بر مردم و آن جامعه جاری نشود.

در یک کلمه آن چه اقتصاد را به اصلاح می‌‌کشاند، ایمان همراه با عمل صالح است که از آن به تقوای الهی یاد می‌‌شود، در حالی که بی‌ایمان و بی‌تقوایی موجب فساد در همه ابعاد از جمله فساد اقتصادی می‌‌شود.

مهم‌ترین اصلاحات اقتصادی

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، برخی از اعمال انسانی در حوزه اقتصادی به سبب آنکه خروج از دایره عدالت است، موجب فساد اقتصادی می‌‌شود. بنابراین، مصلحان واقعی به مقدار استطاعت و توان خویش می‌‌بایست بر اساس عدالت‌محوری عالمانه و عاقلانه وارد میدان شوند و اصلاحاتی را انجام دهند که فساد را بردارد. البته گاه لازم است برای حذف فساد و ایجاد اصلاحات، مفسدان را از میدان بیرون کنند که می‌‌تواند به حذف یا طرد آنان منجر شود. مهم‌ترین اصلاحات اقتصادی که می‌‌بایست انجام شود تا امکان و بستر لازم برای ایجاد «تمدن اسلامی» فراهم آید، عبارت‌اند از:

نخست: مبارزه با مفسدان اقتصادی

از آن جایی که فساد ریشه در مفسدان اقتصادی دارد، لازم است تا به گونه ای عمل شود که مفسدان اقتصادی حذف یا طرد شوند و مسئولیت اقتصادی از آنان گرفته شود.

از نظر قرآن، سفیهان و بی‌خردان سبک مغز به سبب آنکه اهل «تعقل» نیستند نمی‌توانند عهده دار مسئولیت‌های مهم و اساسی بشوند. از آن جایی که «قیام» اجتماع به اقتصاد است، لازم است تا اموال و اقتصاد در اختیار کسانی باشد که از «عقلانیت» برخوردار و آن را به کار می‌‌گیرند.

در همین راستا می‌‌بایست حتی اگر اموال شخصی سفیهان بی‌خرد است، این عامل قیام اجتماع از دستان آنان خارج و در اختیار عاقلان قرار گیرد. در مسأله اموال عمومی مانند بیت المال و انفال و فیء و اقتصاد کشور می‌‌بایست در اختیار عالمانی عاقل قرار گیرد که البته از عنصر اخلاقی امانت نیز برخوردار باشند.

خدا در قرآن به این نکته توجه می‌‌دهد که حاکمان و قضات رشوه گیر و رانت خوار به سبب بی‌خردی واقعی و ظلمی که بر خود و اجتماع وارد می‌‌سازند، نمی‌توانند مسئولیت‌های اقتصادی اجتماع را به عهده گیرند. همچنین اهل تکاثر و کنزاندوزی حتی اگر به ظاهر عالم و عاقل باشند، به سبب فقدان عقل و علم حقیقی که بازدارنده از فجور و ظلم است، می‌‌بایست کنار گذاشته شوند و نباید فریب عناوین پرطمطراق آنان را خورد و آنان را بر مسند امور اقتصادی قرار داد یا ابقا کرد.

دوم: مبارزه با بی‌عدالتی

از مهم‌ترین آسیب‌های اقتصادی که فسادبرانگیز است، بی‌عدالتی اقتصادی است که می‌‌تواند همه فرآیند اقتصادی را در بر گیرد. به سخن دیگر، ظلم اقتصادی محدود به توزیع و خرید و فروش نیست، بلکه می‌‌تواند در توزیع منابع ملی و ثروت تا مصرف را در بر گیرد. از این روست که خدا در آیات قرآنی خواهان «گردش سالم و عادلانه ثروت» در همه ابعاد و ساحات و فرآیندهای عمل اقتصادی است. پس همان طوری که اجازه نمی‌دهد تا در هنگام خرید و فروش، کم‌فروشی یا گران فروشی انجام شود، همچنین اجازه نمی‌دهد تا ثروت و نعمت‌های الهی در دست یک عده قرار گیرد و دست به دست شود؛ برای همین منظور با ایجاد مالکیت عمومی جلوی این محدودیت گردش ظالمانه را گرفته است.

همچنین خداخواهان رهایی از ظلم در مصرف است و اجازه نمی‌دهد تا اشخاص با تبذیر و ریخت و پاش یا اسراف و زیاده روی در حوزه مصرف کالا و خدمات اقتصادی به اقتصاد زیان وارد کرده و فسادی نمایند. مبارزه با بی‌عدالتی در حقیقت تأمین کننده اصلاحات اقتصادی خواهد بود؛ زیرا این امکان فراهم می‌‌آید تا همگان بتوانند از ثروت بهره گیرند و هیچ کالا و خدماتی بیهوده به دست سفیهان سبک مغز و جاهلان نادان هدر نرود و به فساد کشیده نشود.

از نظر قرآن، عدم استفاده از ابزارهای تعدیل کننده چون کیل و میزان و پیمانه و ترازو می‌‌تواند فسادبرانگیز باشد و به جای عدالت، این ظلم و فساد باشد که در محیط زیست بشر گسترش می‌‌یابد و آثار آن عدم دست یابی بشر به کمالات و تقرب به خدا به عنوان مهم‌ترین هدف هستی است.

از آن جایی که همگان می‌‌بایست از ثروت و مواهب الهی در سطح نیاز بهره مند شوند، لازم است تا نظام سیاسی ولایی و امت اسلام، همه اسباب بهره‌مندی عمومی و همگانی را فراهم کنند و افزون بر مالکیت عمومی انفال می‌‌بایست هر کسی بخشی از ثروت و درآمد خویش را به عنوان «حق الهی» محرومان و سائلان در اختیار آنان قرار گیرد تا این گونه از هر گونه فساد در عرصه اقتصادی جلوگیری و عدالت اجرایی شود.

از مصادیق بی‌عدالتی و ظلم اقتصادی می‌‌توان به «ربا» اشاره کرد که ظلم در حوزه تأمین منابع اقتصادی است؛ زیرا اگر کسی نیاز اقتصادی دارد کسی نمی‌تواند با بهره‌گیری از توان مالی خویش، اجحاف نماید و فراتر از آن چه داده به «درصد» اخذ کند.

منابع

1. منصوری، خلیل، اصلاحات اقتصادی در گام دوم انقلاب اسلامی