تفسیر ضحاک

مقدمه

جمعی خبر داده‌اند که ابو القاسم ضحاک بن مزاحم کتاب تفسیری داشته است^[۱]، ولی اکنون از کتاب تفسیری وی اطلاعی در دست نیست. اخیراً کتابی با عنوان تفسیر الضحاک در دو جلد ۱۴۰۸ صفحه در قاهره چاپ و منتشر شده است. این کتاب که رسالۀ دکتری شخصی به نام محمد شکری احمد زاویتی بوده، از یک مقدمه و دو مبحث و یک خاتمه تشکیل شده است. گردآورنده در مقدمه از سبب انتخاب این موضوع برای رسالۀ دکتری و روش بحث و بررسی خود در آن، معنای تفسیر و تأویل، مدرسه‌های تفسیر در عصر صحابه، گام‌های تفسیر، تفسیر مأثور و تفسیر به رأی، اسرائیلیات و اثر آن در تفسیر بحث کرده است^[۲].

در مبحث اول، دو مطلب آمده است: مطلب اول در معرفی ضحاک و مطلب دوم در بیان مصادر و روش ضحاک در تفسیر، اهتمام وی به قرائت‌ها، کمک گرفتن وی از علوم قرآن در تفسیر، بحث کردن از آیات اعتقادی، تفسیر فقهی، گرایش لغوی، موضع وی در برابر اسرائیلیات و اثرگذاری او در مفسران و کتاب‌های بعد از او است^[۳].

در مبحث دوم، ۳۰۲۸ سخن و دیدگاه تفسیری نقل شده از ضحاک در کتاب‌های تفسیری اهل تسنن^[۴] به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن گرد آمده است و تمام سوره‌های قرآن جز برخی سوره‌های کوتاه^[۵] را دربر دارد و در هر سوره در بیان معنای کلمات یا آیاتی از آن سوره آثاری از ضحاک نقل شده است، در متن، سخن ضحاک بدون ذکر سند و مأخذ آمده و گردآورنده در پاورقی مأخذ و سند آنها را ذکر و در مواردی سند را بررسی و صحت آن را از دیدگاه اهل تسنن بیان کرده است. در این کتاب، به جمع‌آوری آرای تفسیری خود ضحاک بسنده شده و به آثار و روایاتی که ضحاک واسطۀ نقل آنها بوده، تعرض نشده است. آثاری را که در این کتاب از ضحاک نقل شده است، در صورتی می‌توان دیدگاه‌ها و سخنان وی تلقی کرد که صحت سند و وثاقت واسطه‌های نقل آنها ثابت باشد و هرچند گردآورنده دربارۀ وضعیت برخی سندها سخن گفته و صحت برخی از آنها را اثبات کرده است، صحت سند بسیاری از آنها حتی در نزد اهل تسنن ثابت نیست، چه رسد به غیر اهل تسنن که اکثر قریب به اتفاق واسطه‌های نقل آن آثار در کتاب‌های رجال‌شناسی‌شان مطرح نشده و برای اثبات صحت سند آن آثار در نزد آنان راهی وجود ندارد^[۶]؛ بنابراین، نمی‌توان همۀ آثار این تفسیر را قاطعانه آرای تفسیری ضحاک دانست.

در برخی از آن آثار بیان معنا به آیه‌ای از قرآن یا روایتی نقل شده از پیامبر یا اثری از صحابه و یا تابعین مستند شده است^[۷]، ولی بیشتر آنها ساده و بدون مستند است؛ ازاین‌رو، می‌توان گفت فایده این تفسیر اندک است؛ زیرا بیشتر معانی ذکر شده برای آیات و کلمات سخن و دیدگاهی بدون دلیل می‌باشد.

در برخی از آن آثار قرائتی برای آیات برخلاف قرائت ثبت در مصحف فعلی از ضحاک نقل شده است^[۸] که البته استناد آن قرائت‌ها به ضحاک به صحت سند آنها بستگی دارد که ثابت نیست.

در تفسیر ﴿آمَنُوا الَّذِينَ﴾ در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ﴾^[۹] از ضحاک نقل شده که گفته است: آنان مؤمنان‌اند که برخی اولیای برخی دیگراند ^[۱۰].

در تفسیر آیه ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾^[۱۱] نیز آمده که وی گفته است: منظور از «اهل البیت» اهل (خویشان) پیامبر و همسران آن حضرت هستند^[۱۲].

در تفسیر آیه ﴿ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾^[۱۳] نیز از وی نقل شده که ﴿الْقُرْبَى﴾ را به قریش معنا کرده^[۱۴] و در آیه وضو ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾^[۱۵] آمده است که ﴿وَامْسَحُوا﴾ را به "اغسلوها غسلاً" تفسیر کرده است^[۱۶].

ولی باتوجه به ثابت نبودن صحت سند این نقل‌ها هیچ‌یک از این تفاسیر را نمی‌توان قاطعانه از آرای تفسیری ضحاک به شمار آورد^[۱۷].

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ر.ک: همین کتاب، ص۱۷۰-۱۷۱.
↑ ر.ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۱۱-۳۸.
↑ ر.ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۹-۱۳۶.
↑ مانند جامع البیان طبری، معالم التنزیل بغوی، الجامع لاحکام القرآن قرطبی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، زاد المسیر ابن جوزی، الدر المنثور سیوطی، المحرر الوجیز ابن عطیّه، تفسیر سفیان الثوری، الوسیط‍ واحدی و... برای اطلاع از سایر کتاب‌ها ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۶. گفتنی است گردآورنده در شمار کتاب‌هایی که آثار این تفسیر را از آنها به دست آورده، از مجمع البیان طبرسی نیز یاد کرده است، ولی با مرور به صفحات زیادی از این تفسیر به موردی که اثر از مجمع البیان نقل شده باشد، برخورد نکردم؛ پس اگر از مجمع البیان نیز نقل شده باشد، بسیار اندک است.
↑ مانند انفطار، بیّنه، زلزال، عصر، کافرون و ناس.
↑ برای توضیح این نکته ر.ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷.
↑ برای دیدن برخی از آن آثار ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۸۱-۹۱، ص۱۴۰، اثر ۸ و ص۱۵۰، اثر ۳۳.
↑ ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۱۴۱، اثر ۷ و ص۱۴۷، اثر ۲۳ و ۲۵، و ص۱۵۰، اثر ۳۸.
↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
↑ زاویتی، تفسیر الضحاک، ص۳۳۱ و ۳۳۲، اثر ۷۲۶.
↑ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
↑ زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۲، ص۶۷۴، اثر ۱۹۶۴.
↑ «این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.
↑ زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۲، ص۷۳۹، اثر ۲۱۸۵.
↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
↑ زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۲۱، اثر ۶۹.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۹۷-۲۹۷.

جستارهای وابسته

[1] ر.ک: همین کتاب، ص۱۷۰-۱۷۱.

[2] ر.ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۱۱-۳۸.

[3] ر.ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۹-۱۳۶.

[4] مانند جامع البیان طبری، معالم التنزیل بغوی، الجامع لاحکام القرآن قرطبی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، زاد المسیر ابن جوزی، الدر المنثور سیوطی، المحرر الوجیز ابن عطیّه، تفسیر سفیان الثوری، الوسیط‍ واحدی و... برای اطلاع از سایر کتاب‌ها ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۶. گفتنی است گردآورنده در شمار کتاب‌هایی که آثار این تفسیر را از آنها به دست آورده، از مجمع البیان طبرسی نیز یاد کرده است، ولی با مرور به صفحات زیادی از این تفسیر به موردی که اثر از مجمع البیان نقل شده باشد، برخورد نکردم؛ پس اگر از مجمع البیان نیز نقل شده باشد، بسیار اندک است.

[5] مانند انفطار، بیّنه، زلزال، عصر، کافرون و ناس.

[6] برای توضیح این نکته ر.ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷.

[7] برای دیدن برخی از آن آثار ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۸۱-۹۱، ص۱۴۰، اثر ۸ و ص۱۵۰، اثر ۳۳.

[8] ر. ک: زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۱۴۱، اثر ۷ و ص۱۴۷، اثر ۲۳ و ۲۵، و ص۱۵۰، اثر ۳۸.

[9] «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.

[10] زاویتی، تفسیر الضحاک، ص۳۳۱ و ۳۳۲، اثر ۷۲۶.

[11] «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.

[12] زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۲، ص۶۷۴، اثر ۱۹۶۴.

[13] «این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.

[14] زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۲، ص۷۳۹، اثر ۲۱۸۵.

[15] «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.

[16] زاویتی، تفسیر الضحاک، ج۱، ص۳۲۱، اثر ۶۹.

[17] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۹۷-۲۹۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]