جهان در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهان است. جهان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهان در قرآن - جهان در اخلاق اسلامی - جهان در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

جهان به معناى گیتى و عالم مخلوقات، آفریده خداوند بوده و نظمی دقیق بر آن حاکم است، سنت‌هایی در آن وجود دارد که غیرقابل تغییر هستند و نکته مهم هدف‌داری موجود در آن است و ماورای جهان و عالم دنیا، عالم آخرت وجود دارد. برخی از سنت‌های موجود در دنیا عبارت است از اینکه آبادانی دنیا در گرو تلاش است؛ جریان عالم به سمت حاکمیت حق و به سمت صلاح است و... .

جهان و جهان‌شناسی

مقالهٔ اصلی: جهان‌شناسی

«جهان‌شناسی» را باید از سه جهت مورد تحلیل قرار داد:

الف. از جهت ارتباط درونی، یعنی ارتباط هر یک از عناصر یاد شده با دیگر عناصر موجود در نظام بینشی؛

ب. از جهت ارتباط هر یک از این عناصر با هدف نهایی انسان و جامعه، یعنی وصول به قرب الهی و کمال مطلوب؛

ج. از جهت ارتباط بیرونی، یعنی ارتباط با دیگر نظام‌های بینشی مثل نظام بینشی خداشناسی، انسان‌شناسی و.... بر این اساس؛ با لحاظ جهت‌های سه‌گانه، عناصر ذکر شده مورد بررسی قرار خواهند گرفت:

1. جهان آفریده خدا است. از نظم، هماهنگی، اتقان و زیبایی برخوردار است. هدف و کمال نهایی همه موجودات رجوع به حضرت حق است. این نوع برداشت کلی نه تنها با دیگر عناصر یاد شده، سازگاری دارد (ارتباط درونی)، بلکه توحید را به عنوان محور نظام بینشی مطرح می‌نماید. هم در اثبات خدا نقش دارد و هم از صفات علم و حکمت و... باری تعالی حکایت کند (ارتباط با نظام خداشناسی). علاوه بر این، مسیر و کمال نهایی انسان را ترسیم می‌نماید (ارتباط با نظام انسان‌شناسی). این عناصر مجموعاً به همراه دیگر عناصر، به مثابه یک سیستمی عمل کنند که هر یک از عناصر آن در راستای تحقق هدف نهایی با هم، همکاری می‌نمایند (ارتباط با هدف).
2. در قوس نزول، جهان مراتبی دارد. نظم موجود در جهان ملکوت و جبروت به مراتب دقیق‌تر از نظم موجود در جهان طبیعت است. هم روابط بین پدیده‌های عالم طبیعت روابط علی و معلولی است و هم این عوالم بر همدیگر ترتب علیّ دارند. اراده انسان اگرچه جزء العلة است، اما خداوند منشاء همه پدیده‌ها در این عوالم است. این عنصر معرفتی علاوه بر هماهنگی با سایر عناصر، از آن جهت که پدیده‌ها را به علة العلل می‌رساند، با توحید افعالی هماهنگ است و از سوی دیگر به انسان‌شناسی مرتبط می‌شود؛ زیرا انسان را مجبور فرض نکرده و نقش وی و اراده‌اش را در ایجاد پدیده‌ها به عنوان جزء العلة پذیرفته است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود خداوند به عنوان علت اصلی در قوس نزول مورد لحاظ قرار گرفته است، همان موجودی که در قوس صعود، غایت همه هستی دانسته می‌شود.
3. سنت‌هایی در جهان وجود دارد که غیرقابل تغییراند. این سنت‌ها آنجا که به سرنوشت قطعی حرکت عالم و جوامع مربوط است، با توحید و خداشناسی در ارتباط است و آنگاه که نقش اراده انسان را در تعجیل این سرنوشت، تعیین کننده تلقی می‌کند به انسان‌شناسی گره می‌خورد و زمانی که از حرکت نهایی جهان و جوامع به سوی قرب الهی سخن می‌گوید، از جامعه‌شناسی خاصی حکایت می‌کند و هدف نظام خلقت را نشانه می‌گیرد.
4. تلاش انسان‌ها در آبادانی جهان طبیعت و نیز آبادانی طبیعت در شکوفایی انسان نقش دارد. این عنصر (ارتباط دو سویه) از ارتباط تنگاتنگ جهان‌شناسی و انسان‌شناسی خبر می‌دهد. علاوه بر این، شکوفایی معنوی انسان را هدف نهایی تلقی می‌کند که در این نظام بینشی بارها مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین سازگاری وثیقی با عناصر دیگر خصوصاً حاکمیت نظام علیّ و معلولی و اعتقاد به معاد و عالم آخرت دارد.
5. در جهان اگرچه شر وجود دارد، اما غلبه با خیر است. این عنصر از جهتی به خداشناسی مرتبط می‌شود؛ زیرا خداوند را حکیم و فیاض علی الاطلاق معرفی می‌نماید که نظامی را با خیر کثیر بنیان نهاده است، و از جهتی دیگر از منظر جامعه شناختی، جامعه اسلامی برخوردار از حاکم اسلامی را نسخه‌ای از حاکمیت الهی می‌داند که در آن غلبه با خیر است.
6. شر در مقیاس کلی خیر است و در رشد انسان‌ها و شکوفایی استعدادها، نقش اساسی دارد. این عنصر علاوه بر توحید (هدفمندی افعال الهی)، به انسان‌شناسی مرتبط است و پرورش انسان‌ها را در کوران حوادث و بلاها، ممکن می‌شمارد. ارتباط اصل ۵ و ۶ با خیر و کمال نهایی و نیز دیگر عناصر جهان‌شناسی مانند اصل زیبایی، اتقان و هدفداری جهان، به گونه‌ای روشن است که توضیح آن ملال آور به نظر می‌رسد.
7. عالم آخرت جایگاه ابدی انسان است و دنیا مقدمه و کشتزار آن. بر این اساس، جهان را نباید به عالم طبیعت محدود کرد و باید غایت، هدف اصلی و منتهای حرکت در دنیا و عالم ماده را عالم آخرت دانست و آن را بخش اصلی جهان‌شناسی به شمار آورد.

این عنصر از سویی با خداشناسی پیوند دارد؛ زیرا از منتهای همه موجودات به سوی خداوند سخن می‌گوید و از سوی دیگر به انسان‌شناسی؛ زیرا گرایش به دنیا و آخرت که در وجود انسان تعبیه شده باید به تعادل برسد تا شاهد کمال وی باشیم و دقیقاً از همین جهت به جامعه ارتباط دارد؛ یعنی جوامع باید در صدد آبادانی دنیا و آخرت به صورت توأمان باشند.

به هر حال، در بررسی ساختار و ساختمان کلی جهان از منظر مقام معظم رهبری به عناصر و اجزایی به هم پیوسته برخورد می‌کنیم. جهان ماهیت از اویی و به سوی اویی دارد. زیبایی، هماهنگی، اتقان، نظم، برخورداری از مراتب، حاکمیت نظام علی و معلولی، جریان سنت‌های قطعی و غلبه خیر در آن، از ویژگی‌های جهان است. منتهای سیر عالم طبیعت، پیوستن به عالم آخرت است و همین هم کمال نهایی انسان به شمار می‌آید. این عناصر همان‌گونه که توضیح داده شد با نظام‌های بینشی بیرونی مثل خداشناسی، انسان‌شناسی، ولایت‌شناسی، اسلام‌شناسی و شناخت جامعه مطلوب نیز در ارتباط است و مجموعاً به کمال و قرب إلی الله رهنمون می‌نمایند.

جملات گفته شده را می‌توان در عبارت زیر خلاصه کرد که اساس نظام بینشی مقام معظم رهبری، توحید است که بر اساس آن، انسان، جامعه و جهان در راستای کمال و قرب إلی الله تبیین می‌گردد.

ویژگی‌های جهان

جهان آفریده خداوند

مقالهٔ اصلی: آفرینش جهان

همه هستی آفریده خداست و جلوه‌گاه علم و قدرت اوست. بر این اساس؛ جهان آغازی دارد و آغازگر آن خداوند است. از این رو هم نفی آغاز از جهان نادرست است و هم اثبات آغاز بدون آغازگر.

نظم و اتقان جهان

بر جهان نظم و هماهنگی حاکم است. این نظم پیچیده و شگفت‌آور که اساس استنباط هزاران قانون بی‌تخلف شده است، شامل جمیع جریانات و حوادث عالم و حرکات دنیای مورد احساس و دید و جهان پیرامونی می‌شود. از زندگی طبیعی انسان- گردش خون، ضربان قلب، دمیدن ریه‌ها تا بقیه تحرکات و فعل و انفعالاتی که در بدن انسان و جسم آدمی وجود دارد-، تحویل و تبدیل فصول به یکدیگر گرفته تا نظم دقیق علت و معلولی حاکم بر عوالم ماورای عالم ملک.

چنین نظم عجیبی، دلیل بر آن است که این جهان تصادفاً به وجود نیامده است و ساخته و پرداخته یک فکر و اندیشه و تدبیر و قدرت است؛ یعنی وجود این هندسه عظیم و پیچیده اثبات می‌کند که قدرت و اراده و مهندسی‌ای پشت سر آن است. معظم له با گذر از این مرحله و ورود به مرحله دیگر، به اثبات توحید می‌پردازد. توحیدی که رکن اصلی بینش، نگاه و تلقی اسلام است و حکومت، نظام و حرکت‌ها باید بر اساس آن طراحی شود. در نگاه توحیدی، از آن جهت که جهان، مجموعه‌ای نظام‌مند و قانون‌مدار، و زندگی انسان کاملاً هدف‌دار است، هستی و زندگی، زیبا و پر معنا است.

هدف‌داری جهان

از اصول جهان بینی توحیدی آن است که برای خلقت همه موجودات، هدفی وجود دارد. هدف باری تعالی آن است که همه موجودات به کمال خود نائل شوند. اگرچه کمال هر موجودی، متناسب با ساختمان و طبیعت وجود اوست؛ مثلاً کمال یک درخت ثمربخش، آن است که به میوه بنشیند. کمال یک بوته گل آن است که گل معطر خود را در معرض استفاده انسان قرار دهد، اما هدف و کمال نهایی همه موجودات رجوع به حضرت حق است. همه عالم وجود، به تسبیح حضرت حق مشغول‌اند و دعوت و امر الهی را اجابت می‌کنند و بر اساس قوانینی که خدای متعال در آفرینش مقرر کرده است، حرکت می‌کنند. به عبارت دیگر؛ بر کل جهان، اصل وحدت حاکم است و همه عالم وجود- با وجود اختلاف در اجناس، انواع، انگیزه‌ها و تفاوت‌های جغرافیایی و عناصر تشکیل دهنده موجودات، به سمت یک مرکز عظیم و عالی که اصل و مظهر وحدت و یکتایی است، توجه دارند: كُلٌّ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ و به سوی او حرکت می‌کنند: إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ و مانند کاروانی به طرف یک مقصد، ره می‌پویند و مثل رودخانه و شط جاری به طرف یک نقطه حرکت می‌کنند. هنر بزرگ پیامبران الهی این است که این غایت قصوی و این مقصد اعلی را به بشر معرفی کنند و بشناسانند و راه را نشان دهند و بفهمانند که هر چه از قوای انسانی در اختیار اوست - عقل و احساسات و حواس ظاهری و توانایی و دست و پا و چشم و نعمت‌هایی که در طبیعت هست - همه و همه وسایلی هستند، برای این که انسان بتواند راحت‌تر این راه را طی کند. بهترین انسان‌ها، آن انسانی است که این راه، یعنی راه خدا و هدف عالم وجود را می‌شناسد - که هدف خلقت هم همین است – و از نیروهای خود و طبیعت، برای رسیدن به این راه، استفاده می‌کند.

وجود مراتب برای عالم

در جهان‌شناسی مقام معظم رهبری، عالم مراتبی دارد؛ یعنی ماورای آنچه که در محدوده حواس ظاهری و ادراک مادی انسان هست (عالم ملک)، عالم ملکوت (برزخ) و معنایی قرار دارد. بین این عوالم نظم دقیق و رابطه علی و معلولی حاکم است. این عوالم، به قیامت، برزخ و بعد از مرگ تعلق ندارند و همین الان نیز وجود دارند و باید به آنها معتقد بود (این اعتقاد همان ایمان به غیب است که در متون دینی به آن تصریح شده است)، البته نقطه اصلی، بلکه کل معنای حقیقی همه عوالم، ذات مقدس باری تعالی است که منشأ حیات، وجود، فعل، انفعالات، حرکت و همه چیز است.

حاکمیت نظام علی و معلولی بر جهان

جهان‌بینی توحیدی اسلامی، نظام عالم را بر اساس اسباب و مسببات می‌داند؛ یعنی هر نتیجه‌ای را از مقدمه و سبب مخصوص خودش باید جستجو کرد و از هر سبب، تنها مسبب مخصوص خود آن را باید انتظار داشت. از این اصطلاح فلسفی (نظام جهان) و (قانون اسباب)، در زبان دین به «سنت الهی» تعبیر می‌شود.

جهان در جهان‌شناسی مقام معظم رهبری، بر اساس علت و معلول اداره می‌شود؛ لذا پیدایی حوادث عالم از جمله حادثه انقلاب اسلامی ایران را نباید حادثه‌ای از سر تصادف ارزیابی کرد، حتی اسبابی مانند دعا و صدقه و... به عنوان اسبابی در طول اسباب مادی هستند که نباید تنبلی انسان‌ها و دست شستن از دانش، علم و ابزار مادی و علت و معلول طبیعی، را موجب شوند.

در فرمایشات معظم له، تأثیر اسباب مادی چنان مفروغ عنه گرفته شده که تلاش شده به نقش دعا و تأثیر آن توجه داده شود و به عنوان سببی همانند یا برتر از اسباب عادی در تحقق مسببات مورد غفلت قرار نگیرد.

سنت‌های الهی در جهان

مقالهٔ اصلی: سنت الهی

اراده و مشیت الهی به صورت «سنت»؛ یعنی به صورت قانون و اصل کلی، در جهان جریان دارد. برخی از سنت‌های قطعی حاکم بر جهان عبارت‌اند از:

1. آبادانی دنیا و طبیعت در گرو تلاش است؛ لذا هر ملتی اگر تلاش و کار کند، بدون تردید نتیجه آن را خواهد دید.
2. شکوفایی انسان در گرو شکوفایی عالم طبیعت است: از سویی انسان در شکوفایی عالم ماده اثر می‌گذارد و از سویی دیگر سیر تعالی و تکاملی انسان، با استفاده از استعدادهای ماده است و شکوفایی انسان، همراه با شکوفایی عالم ماده و طبیعت است. بنابراین؛ انسان و عالم طبیعت در یکدیگر اثر می‌گذارند و پیشرفت‌های شگفت‌آوری را به وجود می‌آورند. این سخن که انسان در شکوفایی عالم ماده نقش بسزایی دارد، اگرچه بدیهی جلوه می‌کند، اما تأثیرگذاری عالم ماده بر شکوفایی انسان نکته بدیعی است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود.
3. جریان عالم به سمت حاکمیت حق و به سمت صلاح است و قطعاً نهایت این عالم، نهایت غلبه صلاح بر فساد و قوای خیر بر قوای شر است. این مسأله ممکن است دیرتر تحقق پذیرد، اما تحقق آن قطعی است. همه انبیاء و اولیا آمده‌اند تا انسان را به این بزرگراه اصلی سوق دهند که وقتی وارد آن شد، بدون هیچ گونه مانعی تمام استعدادهایش بروز کند. گفتنی است که اگرچه سرنوشت بشر سرانجام قطعی دارد، اما نقش تعیین کننده اراده انسان‌ها را نباید نادیده گرفت. اگر اسلام انسان‌ها را به مجاهدت دعوت می‌کند برای آن است که این هدف قطعی زودتر تحقق پذیرد؛ یعنی زمان و مردمی که سعادت بردن این گوی را از این میدان داشته باشند، قطعی نیست و به اراده من و شما بستگی دارد، ولی این یک سرنوشت قطعی است که اگر هم ما به دستورات الهی عمل نکنیم، دیگران می‌آیند و عمل می‌کنند و هدف الهی محقق خواهد شد.
4. طبیعت، احوال گوناگونی دارد و پی در پی در حال تغییر است. این تغییر و تبدیل مایه حیات است.

نظام احسن جهان

مقالهٔ اصلی: نظام احسن

بر اساس جهان‌شناسی توحیدی، نظام خلقت نظام احسن است؛ یعنی در میان آنچه که فرض می‌شود و ممکن است و در میان همه وجوهی که فرض آنها امکان دارد، نظام موجود، احسن نظامات است.

برخی با استناد به اموری مانند شرور، بدی‌ها، شیطان و نفس اماره، این ادعا را نپذیرفته و این اشکال را طرح کرده‌اند که اگر نظام موجود بهترین نظام‌ها است، چرا به جای این بدی‌ها، خوبی‌ها آفریده نشده‌اند؟ به این اشکال و پرسش، پاسخ‌ها گوناگونی داده شده است. در زیر به دو جواب اشاره می‌شود:

الف: نقصان، تضاد و تزاحم و در نتیجه شرور از لوازم وجودات مادی است پس یا باید این جهان نباشد تا موضوع از اصل منتفی گردد و یا باید مقرون به همین فقدانات و نقصانات و تزاحم‌ها باشد. از سوی دیگر، یقیناً جانب خیرات حقایق این عالم بر جانب شرور غلبه دارد؛ مثلاً اگرچه لازمه وجود آتش و قابلیت احتراق برخی از مواد آن است که در شرایط خاصی احتراق واقع شود و در میان احتراق‌ها احیاناً آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی نیز صورت گیرد، اما در مجموع آتش بیش از آنکه شر باشد خیر است. در این صورت منع خیر کثیر برای دفع شر قلیل، خود شر کثیر است و با حکمت بالغه الهی منافات دارد. در مکتوبات و فرمایشات مقام معظم رهبری می‌توان شواهد زیادی بر این پاسخ یافت. به عنوان نمونه ایشان ضمن پذیرش وجود شر و بدی در جامعه‌ای که تحت مدیریت حاکم اسلامی است و ریزش‌ها در انقلاب اسلامی، به دلیل وجود حاکم اسلامی، غلبه را با خیر و رویش‌ها می‌دانند.

حال با این مبنا که وجود حاکم اسلامی به غلبه خیر می‌انجامد، چگونه می‌توان پذیرفت که در دایره نفوذ حاکم علی الاطلاق عالم هستی، غلبه با خیر و رویش‌ها نباشد؟!

ب: آنچه «شر» و «بدی» نامیده می‌شود از نظر جزئی و به لحاظ شیء خاص است، اما با مقیاس وسیع‌تر و بزرگ‌تر خیر و خوبی است نه شر و بدی. بدی‌ها در نظام عالم و در کمال موجودات نقش مهم و مؤثری دارند.

مقام معظم رهبری درباره بلاهای طبیعی و تأثیر آنها در رشد و کمال انسان‌ها می‌گوید: سیل و زلزله، به خودی خود بلا نیست. می‌تواند بلا باشد؛ می‌تواند رحمت باشد. وقتی سیل و زلزله اتفاق می‌افتد، اگر مردم و مسئولین کشور، با بی‌اعتنایی نسبت به این حوادث برخورد کنند، از آن درس نگیرند و آن را وسیله‌ای برای شناختن راه‌های سازندگی قرار ندهند، حقیقتاً چنین سیل و زلزله‌ای بلا و مصیبت و خسارت است، اما اگر هنگامی که سیل یا زلزله اتفاق می‌افتد، مردم زیان دیده برای جبران ضایعات، تحرک بیشتری نشان دهند - خود این تحرک امر مهمی است - و مردم سایر نقاط کشور به آنها یاری برسانند و نسبت به آنان اظهار برادری و اظهار محبت کنند؛ خود این، امر بسیار خوبی است. پس از این جهت، یک امتحان الهی است و رحمت تلقی می‌شود.

ایشان بلاهایی مانند جنگ هشت ساله را اگرچه خسارت بار دانسته که لطمات زیاد اقتصادی را به مردم تحمیل کرد و موجب محرومیت عده‌ای از سلامتی شد و... ، اما چنین حوادثی را مظهر شکوفایی استعدادها و ظرفیت‌ها به شمار آورده‌اند، که یکی از آنها شکوفایی عظیم استعداد جوانان در میدان‌های دانش و فناوری است. وی زیبایی‌ها و شیرینی‌ها، تلخی‌ها و مصیبت‌های دنیا را وسیله‌ای برای رشد و تکامل انسان و بروز استعدادهایی که خدا در وجود او گذاشته است، ارزیابی می‌کند.

عالم آخرت

مقالهٔ اصلی: آخرت

مقام معظم رهبری در جهان‌شناسی خود، با الهام از آموزه‌های اسلام، مرگ را نه پایان زندگی، بلکه دروازه ابدیت و سرآغاز نشئه‌ای جدید می‌داند. از نظر ایشان، یکی از نقاط اصلی و اساسی در جهان‌بینی اسلامی، تداوم حیات بعد از مرگ و نابود نشدن زندگی با مردن است. مرگ از جوی جستن و رفتن به یک مرحله دیگری است که در آن مرحله، مسأله حساب، کتاب و قیامت و... مطرح می‌شود.

مقام معظم رهبری به تجسم اعمال و حاضر شدن عین عمل در قیامت معتقد است. دنیا را کشتزار آخرت، مقدمه و گذرگاه آن و محل آماده شدن، تمرین کردن و جمع‌آوری توشه، می‌داند.

معظم له معتقد است که آبادانی دنیا معبری برای وصول به مقصد است؛ یعنی اگرچه آبادانی دنیا هدف است، اما هدف میانی است نه نهایی. هدف نهایی آن است که انسان‌ها در زندگی دنیوی از معیشت شایسته و مناسب، از آسودگی و امنیت خاطر، از آزادی فکر و اندیشه برخوردار باشند و از این طریق به سمت تعالی و فتوح معنوی حرکت کنند. بر این اساس؛ آباد کردن زمین، اگر با هدف خیر و صلاح بشریت انجام گیرد، عین آخرت است و این آن دنیایی نیست که در روایات از آن مذمت شده است.

پذیرش این مبنا به معنای آن است که حیات طیبه اسلامی که قرآن از آن سخن گفته است، شامل آبادانی دنیا و آخرت - هر دو - است و در برنامه‌ریزی‌ها باید نگاه متعادلی به دنیا و آخرت داشت.

منابع

1. ترخان، قاسم، مقاله «جهان‌شناسی اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱