حدیث ولایت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث ولایت است. حدیث ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث ولایت در حدیث - حدیث ولایت در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پیامبر(ص) بارها به مسلمانان فرمود که ولایت پس از من از آن علی(ع) است؛ برای نمونه، فرمود: «تو در دنیا و آخرت ولیّ منی». نیز فرمود: «تو پس از من سرپرست و ولیّ تمام مؤمنانی» و در یکی از جنگ‌ها که پیامبر(ص) فرماندهی لشکر را به امام علی(ع) واگذارد و علی(ع) برای خود از خمس غنایم، کنیزی گرفت، برخی از سپاهیان از این کار ناخشنود شدند و به رسول خدا(ص) در این‌باره شکایت بردند. پیامبر(ص) فرمود: «حق علی(ع) بیش از این کنیز، بلکه او ولیّ و سرپرست شما بعد از من است».

پیامبر اکرم(ص) بارها تکرار می‌کرد «هرکس من مولای اویم علی(ع) مولای اوست و هرکس من ولیّ اویم، علی(ع) نیز ولیّ اوست» و این نصوص شرعی به اندازه‌ای شایع و منتشر است که بر هیچ کس پوشیده نیست.

سند حدیث

1. مالک بن اوس بن حدثان نصری؛ وی از روات صحیح بخاری، صحیح مسلم و دیگر صحاح سته اهل سنت است و حتی کسانی معتقد بوده‌اند که او رسول خدا(ص) را نیز دیده است. مزی می‌نویسد: «محمد بن سعد می‌گوید او از کسانی است که رسول خدا(ص) را درک کرد، اما سخنی از حضرت نقل نکرده است».
2. محمد بن مسلم معروف به ابن شهاب زهری؛ او از روات بخاری، مسلم و دیگر صحاح سته اهل سنت است. ابن حجر درباره او می‌نویسد: «فقیه و حافظ بود. بر بزرگی جایگاه او اتفاق کرده‌اند. او از سران طبقه چهارم است».
3. معمر بن راشد؛ از روات بخاری، مسلم و دیگر صحاح سته اهل سنت است.

ذهبی درباره او می‌نویسد: «احمد گفته است هیچ‌کس را نمی‌توان در ردیف معمر قرار داد، بلکه او در روزگار خودش بر دیگران در کسب دانش برتری داشت. عبد الرزاق می‌گوید ده هزار حدیث از وی شنیدم. بنابراین سند روایت نیز قطعی است و هیچ مشکلی ندارد.

دلالت حدیث

«ولی» در لغت بر قرب و نزدیکی دلالت می‌کند و کلمه مولی نیز از همین باب است و درباره مُعتِق، مُعتَق، صاحب، حلیف، ابن عم، ناصر و جار، به کار می‌رود که ریشه همه آنها ولی است. راغب نیز در این‌باره می‌گوید:

ولاء و توالی آن است که دو یا چند چیز به گونه‌ای باشند که غیر آنها در میان آنها نباشد. این معنا برای قرب مکانی است و برای قرب به لحاظ نسبت، دین، صداقت، نصرت و اعتقاد استعاره آورده می‌شود. کلمه «وِلایت» به معنای نصرت و واژه «وَلایت» به معنای تولی امر است و گفته شده هر دو کلمه یک معنا دارد و حقیقت آن همان تولی امر است.

با توجه به حالات اولیه انسان در کاربرد الفاظ و اینکه کلمات را در آغاز بیشتر برای بیان معانی محسوس به کار می‌برد، می‌توان گفت واژه ولایت در آغاز برای قرب و نزدیکی خاص در محسوسات به کار رفته، آن‌گاه در قالب استعاره برای قرب معنوی آورده شده است. بر این اساس هرگاه این واژه در امور معنوی به کار رود، بر نوعی از نسبت قرابت دلالت می‌کند و لازمه‌اش این است که ولی درباره مدلولش حقی داشته باشد که دیگری آن را ندارد و می‌تواند به گونه‌ای در آن تصرف کند که دیگری جز به اذن او نمی‌تواند چنین کند؛ برای، نمونه ولیّ میّت می‌تواند در اموال او تصرف کند. این ولایت او از حق وراثتش سرچشمه می‌گیرد و کسی که بر صغیر ولایت دارد، درباره تصرف در امور وی حق دارد و خداوند ولیّ امر بندگان خویش است؛ یعنی امور دنیوی و اخروی آنان را تدبیر می‌کند و او ولیّ مؤمنان است؛ یعنی بر آنان ولایت ویژه‌ای دارد.... بنابراین معنای ولایت در همه نمونه‌های کاربرد آن بر گونه‌ای از قرابت دلالت می‌کند که سرچشمه نوعی تصرف و مالک بودن تدبیر است.

پس کلمه «مولی» در لغت در یک معنا یعنی سزاوارتر به کار می‌رود و معنایش در حدیث «ولایت»، همان سرپرستی افراد و با امامت مرادف است. از این رو شماری از علمای اهل سنت اعتراف کرده‌اند که بهترین و رساترین عبارتی که بر خلافت بعد از پیامبر(ص) دلالت می‌کند، کلمه وليكُم بعدي است؛ چنان که خلفای اهل سنت برای خلیفه خواندن خود و هنگام نصب حکام تعبیر «ولی» را به کار می‌بردند. ابن سعد در مناظره‌ای ساختگی میان شیعه (و به تعبیر او رافضی) و سنی، از زبان طرف سنی می‌گوید: «رساترین و فصیح‌ترین کلمه‌ای که خلافت فردی را ثابت می‌کند، لفظ وليكم من بعدي است و اگر پیامبر(ص) جانشینی علی(ع) را قصد کرده بود، می‌بایست می‌گفت: علي وليكم من بعدي، اما از لفظ «مولی» استفاده کرده است».

رافضی به عالم سنی گفت: «آیا رسول خدا(ص) به علی(ع) نفرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»؟ عالم سنی پاسخ گفت: «قسم به خدا! اگر مقصود رسول خدا(ص) امیری و حاکمیت می‌بود، فصیح‌تر از این سخن می‌گفت (چنان که درباره نماز و زکات و روزه ماه رمضان و حج خانه خدا فصیح سخن گفته است) و به مردم می‌فرمود: أيها الناس هذا وليكم من بعدي.

باری، احادیث فراوانی با لفظ «ولی» در منابع اهل سنت و با سند صحیح، وجود دارد. کلمه «ولی» در اصطلاح به معنای سزاوار و سرپرستی آمده است؛ برای نمونه، ابوبکر و عمر در خطبه‌های فراوانی خود را «ولی امر مسلمین»، «ولی رسول خدا(ص)»... خوانده‌اند. همچنین هنگامی که جانشین خود را انتخاب یا شخصی را به حکومت منطقه‌ای نصب می‌کردند او را «والی» می‌خواندند و در حکم او درباره‌اش از کلمه «ولی» استفاده می‌کردند.

طبری، بلاذری، ابن قتیبه دینوری و بسیاری دیگر از بزرگان اهل سنت، نخستین خطبه ابوبکر را چنین نقل کرده‌اند: «هنگامی که ابوبکر به خلافت رسید، برای مردم سخنرانی کرد و پس از حمد و ثنای الهی گفت: ای مردم من رهبر شما شده‌ام؛ ولی بهترین شما نیستم».

این خطبه را به سندهای صحیح نقل کرده‌اند؛ ابن کثیر بعد از نقل این خطبه می‌نویسد: و هذا إسناد صحيح؛ «سند این حدیث صحیح است». ابن قتیبه دینوری، یعقوبی و ابوسعد الآبی، نقل می‌کنند که خلیفه اول خطبه‌ای خواند و گفت:

‌خداوند محمد(ص) را پیامبر و سرپرست و پیشوای مؤمنان قرار داد و به وجود او بر ما منت گذاشت تا آنکه او را نزد خودش خواند؛ مردم را آزاد گذاشت تا خودشان بر اساس مصلحت‌ها پیشوا برگزینند؛ پس مرا به سرپرستی برگزیدند. به کمک خدا نه از چیزی می‌ترسم و نه سرگردانی احساس می‌کنم.

مسلم در این‌باره می‌نویسد: «... عمر: گفت: پس از وفات رسول خدا(ص) ابوبکر گفت: من جانشین رسول خدایم، شما دو نفر (عباس و علی(ع)) آمدید و تو ای عباس! میراث برادرزاده‌ات را درخواست کردی و تو ای علی! میراث فاطمه(س) دختر پیامبر(ص) را. ابوبکر گفت: رسول خدا(ص) فرموده است: ما چیزی به ارث نمی‌گذاریم؛ آنچه می‌ماند صدقه است و شما او را دروغ‌گو، گناه‌کار، حیله‌گر و خیانتکار معرفی کردید و حال آنکه خدا می‌داند که ابوبکر راست‌گو، دین‌دار و پیرو حق بود.

پس از مرگ ابوبکر، من جانشین پیامبر(ص) و ابوبکر شدم و باز شما دو نفر مرا خائن، دروغ‌گو، حیله‌گر و گناهکار خواندید.

بر پایه این روایت، خلیفه دوم تصریح می‌کند که ابوبکر خود را ولی و خلیفه رسول خدا(ص) می‌دانست، اما آن دو نفر او را تکذیب کردند و وی را خیانتکار و... دانستند (من نیز خودم را ولی و خلیفه رسول خدا(ص) می‌دانم و شما دو نفر مرا دروغ‌گو، خیانتکار و... می‌دانید).

ابن ابی‌شیبه از مالک بن اوس نقل می‌کند: عمر گفت: و چون رسول خدا(ص) از دنیا رفت، ابوبکر گفت: من ولی و جانشین پیامبرم و همان‌گونه که او رفتار کرد من نیز چنان خواهم کرد. سپس عمر به علی(ع) و عباس گفت شما خیال می‌کردید که ابوبکر ظالم و فاجر است... سپس من دو سال بعد از ابوبکر حکومت کردم و روش رسول(ص) و ابوبکر را ادامه دادم....

بر پایه این روایت، ابوبکر می‌گوید: انا وليُّ رسول الله(ص) بعده کلمه «بعده» مطلب را روشن‌تر و خواننده را به مقصود نزدیک‌تر می‌کند.

پس کلمه «ولی» و «مولی» در کلام رسول خدا(ص) بر همان معنای لغوی و اصطلاحی دلالت می‌کند.

پرسمان حدیث

نقل نشدن حدیث

ابن تیمیه اصل حدیث ولایت را انکار می‌کند و می‌گوید: «این حدیث از پیامبر خدا(ص) که فرمود: علی(ع) ولیّ هر مؤمنی بعد از من است»، دروغی منسوب به رسول خدا(ص) است».

پاسخ: ادعای ابن تیمیه پوچ است؛ زیرا حدیث ولایت در منابع اهل سنت آمده است و همه علمای اهل سنت آن را پذیرفته و به صحت سند آن حکم کرده‌اند؛ برای نمونه، عسقلانی می‌گوید: «این حدیث را ترمذی با سندی قوی از عمران بن حصین نقل کرده است».

ذهبی می‌گوید: «این حدیث را احمد در مسندش و ترمذی - که سند آن را حسن خوانده- و نسایی نقل کرده است». خطیب بغدادی می‌نویسد: و أخرج الترمذي بإسناد قوي عن عمران بن...، «این حدیث را ترمذی با سندی قوی از عمران بن حصین... از رسول خدا(ص) نقل کرده است».

سیوطی بعد از نقل این حدیث گفته است: «عمران بن حصین (صحابی) نقل می‌کند این حدیث را ابن جریر نقل و آن را تصحیح کرده است». متقی هندی می‌نویسد: «ابن ابی‌شیبه [این حدیث را] از عمران بن حصین نقل و تصحیح کرده است». این حدیث در منابع مهم اهل سنت دیده می‌شود و اگر دروغ باشد، آیا معقول است که علمای بزرگ اهل سنت آن را به دروغ نقل کنند؟

افزوده بر حدیث مبارکفوری می‌نویسد: «حدیث «وَ هُوَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي» در بعضی از نسخه‌ها با اضافه «مِن» آمده و در بعضی دیگر تنها کلمه «بعدی» بدون «مِن» آمده است؛ همان‌طور که در کتاب مسند احمد بن حنبل نقل شده است». او گفته است: شیعیان به این حدیث به خلافت بلافصل علی استدلال کرده‌اند و استدلال آنان درست نیست؛ چون معیار درستی استدلال، وجود کلمه «بعدی» و صحت سند آن است؛ در حالی که این‌گونه نیست؛ زیرا این حدیث را فقط جعفر بن سلیمان روایت کرده که شیعه و بلکه شیعه‌ای غالی است.

مبارکفوری همچنین درباره اجلح کندی از روات حدیث گفته است: ... اجلح کندی هم شیعه است. ابن حجر در کتاب تقریب التهذیب می‌گوید: «اجلح بن عبدالله بن حجیة که کنیه او ابوحجیه کندی است و گفته شده است اسم او یحیی است، بسیار راست‌گو و شیعه است». در کتاب میزان الاعتدال ذهبی و غیر آن نیز همین تعابیر آمده است.

بررسی و نقد

طرف دیگر برای حدیث: حدیث ولایت از طرق بسیاری جز طریق جعفر بن سلیمان، اجلح کندی در منابع اهل سنت نقل شده است که هم کلمه «من» و «بعدی» در آن آمده و البانی می‌گوید: ... على أن الحديث قد جاء مفرقاً من طرق أخری ليس فيها شيعي...؛ افزون بر این، حدیث را از طرق گوناگونی نقل کرده‌اند که در هیچ‌یک از آنها راوی شیعه وجود ندارد.

ابن ابی‌شیبة از عمران بن حصین نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «مَا تُرِيدُونَ مِنْ عَلِيٍ مَا تُرِيدُونَ مِنْ عَلِيٍّ مَا تُرِيدُونَ مِنْ عَلِيٍّ‌؟ عَلِيٌّ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ عَلِيٍّ وَ عَلِيٌّ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي». احمد نیز از عمران بن حصین چنین نقل می‌کند: «إِنَّ عَلِيّاً مِنِّي وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي». طیالسی از ابن عباس نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «... أَنْتَ وَلِیُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي» و «... لَا يَنْبَغِي أَنْ أَذْهَبَ إِلَّا وَ أَنْتَ خَلِيفَتِي قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْتَ وَلِيِّي فِي كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي وَ مُؤْمِنَةٍ...» و «أَنْتَ وَلِيِّي فِي كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي».

ابن حجر از طریق وهب بن حمزة نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «فإنه وليكم بعدي». ابن کثیر نقل می‌کند: «إِنَّ عَلِيّاً وَلِيُّكُمْ بَعْدِي‌». بیهقی از طریق جابر نقل می‌کند: «هذا وليكم بعدي» و بغدادی نقل می‌کند: «انك ولي المؤمنين من بعدي» و احمد نقل می‌کند: «أَنْتَ وَلِيِّي فِي كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي» و «إِنَّهُ لَا يَنْبَغِي أَنْ أَذْهَبَ إِلَّا وَ أَنْتَ خَلِيفَتِي فِي كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي» و طبرانی نقل می‌کند: «فهو اولى الناس بكم بعدي».

بنابراین اهل سنت حدیث ولایت را از طرق گوناگون نقل کرده‌اند؛ چنان‌که در سند آن شیعه‌ای نیست؛ اما کلمه «من» و «بعدی» هست.

بررسی جعفر بن سلیمان: البانی گفته است: جعفر بن سلیمان معتمد و از راویان «مسلم» است و دیگر راویان این حدیث نیز موثقند. از همین روی، حاکم نیشابوری درباره سند این حدیث گفته است: «این حدیث بنا به شرط مسلم (نقل او در صحیحش) صحیح السند است و ذهبی هم به آن اقرار نموده است».

ذهبی می‌گوید: ... احتج به مسلم، «مسلم به حدیث جعفر بن سلیمان احتجاج و سیزده روایت از جعفر بن مسلم نقل کرده است».

البانی می‌گوید: «ابن حبان درباره او در الثقات (جلد ۶، صفحه ۱۴۰) گفته است:... جعفر بن سلیمان از راویان معتمد و صاحب روایات متقن و قوی است اما به اهل بیت می‌گراییده است».

البانی سرانجام دیدگاه خودش را چنین بیان می‌کند: جعفر بن سلیمان از راویان معتمد و صاحب روایات متقن و قوی است، اما به اهل بیت‌گراییده و به مذهب خود دعوت نمی‌کرده است و هیچ اختلافی میان پیشوایان اهل حدیث ما در این‌باره نیست که اگر راوی راست‌گو و متقن و اهل بدعت باشد، اما به مذهبش دعوت نکند، اخذ و تمسک به حدیث‌های او صحیح و مجاز است.

بررسی اجلح کندی: البانی بعد از نقل روایت اجلح کندی می‌گوید: «و من می‌گویم: سند این حدیث حسن است».

مناوی می‌‌گوید: «جد مادری من زین عراقی گفته است: اجلح کندی در این سند نزد جمهور علما موثق است و دیگر راویان این حدیث نیز صحیح‌اند». پس جعفر بن سلیمان و اجلح کندی از دید علمای رجالی اهل سنت معتمد هستند و شیعه بودن آنان به وثاقت و صداقتشان آسیب نمی‌رساند.

منابع

1. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن