رابطه نهج البلاغه با قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نهج البلاغه است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

نهج البلاغه، اثر ابوالحسن محمد بن الحسین معروف به سیدرضی، شامل برگزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های امیرالمؤمنین (ع) است.

قرآن، اسم علم ویژه کلام الهی است که به عنوان معجزه حضرت محمد (ص) بر او نازل شده و متکفل راهنمایی انسان به سوی کمال اوست رابطه نهج البلاغه و قرآن با پی‌جویی از میزان و چگونگی ارتباط دو کتاب نهج البلاغه و قرآن و شناسایی مشترکات و مختصات هر یک از دو کتاب به‌دست می‌آید.

پیشینه بحث

در دوران معاصر کتاب‌ها و مقالات چندی در خصوص رابطه نهج البلاغه با قرآن نگارش یافته که هر یک جلوه‌ای از ارتباط بین دو کتاب را نشان می‌دهد، از جمله این آثار می‌توان به کتاب رابطه قرآن و نهج البلاغه از سید جواد مصطفوی اشاره کرد که حاوی دو مقاله در این زمینه است. به دنبال آن کتاب‌هایی چون قرآن و علوم و معارف آن در نهج البلاغه از فاطمه نفیسی، قرآن از دیدگاه نهج البلاغه اثر شکر الله جهان مهین، نهج البلاغه آئینه‌ای از قرآن کریم اثر اکبر رمضانی، تفسیر قرآن ناطق (دیدگاه‌های تفسیری امام علی در نهج البلاغه) تألیف محمد رمضان‌پور، آیات قرآن و گفتار پیامبر در نهج البلاغه اثر محمد محمدی اشتهاردی، الهیات در نهج البلاغه تألیف لطف الله صافی گلپایگانی، مبانی فهم و تفسیر قرآن با تکیه بر آموزه‌های نهج البلاغه، علوم بلاغت در نهج البلاغه تألیف قاسم فائز، محمد ادیبی‌مهر و علی نظری، سیمای پیامبر اکرم در نهج البلاغه اثر عبدالمجید زهادت تألیف شده‌اند که گرچه موضوع آثار یادشده کاوش درباره قرآن و نهج البلاغه نبوده، اما در هر یک از آثار مذکور به تناسب موضوع، ابعادی از ارتباط این دو کتاب مورد پژوهش قرار گرفته است.

نتیجه آن‌که هنوز اثری به‌صورت جامع و مانع در خصوص رابطه قرآن و نهج البلاغه وجود ندارد، اما مقاله حاضر درآمدی بر "رابطه قرآن و نهج البلاغه" به‌شمار می‌رود و می‌تواند نقشه‌ای برای پژوهش مفصّل در اختیار علاقه‌مندان به این موضوع قرار دهد.

مبانی رابطه نهج البلاغه و قرآن

در بررسی رابطه نهج البلاغه و قرآن، اصل بر وجود رابطه مستقیم و هماهنگی کامل بین دو کتاب است. این امر از مبانی چندی سرچشمه می‌گیرد که اهم آن‌ها به شرح زیر است:

شناخت کامل امام علی (ع) از قرآن در سایه دریافت معارف آن از پیامبر (ص)

گزارش‌های تاریخی حکایت از ارتباط وسیع امام علی (ع) با پیامبر (ص)، آن هم از دوران کودکی دارد. بنا بر نقل ابن اسحاق، علی (ع) از خرداسالی در دامان رسول خدا (ص) تربیت شد و این خود از نعمت‌های الهی برای او بود. علی (ع) به همین دلیل شاهد بعثت و رسالت پیامبر (ص) و نخستین ایمان‌آورنده به رسول خدا (ص) بود. روایات واردشده درباره آیه ۴۳ سوره رعد، علی (ع) را مصداق آگاه به دانش کتاب (قرآن) و شاهد حقانیت پیامبر (ص) اسلام معرفی می‌کند.

به موجب ارتباط پیش‌گفته، علی (ع) شاگرد خاص رسول خدا (ص) شد و به مجرد نزول آیاتی از قرآن، پیامبر (ص) او را فراخواند و تنزیل و تأویل قرآن را به او آموخت. رسول خدا (ص) علاوه بر آن به‌صورت روزانه فرصتی در اختیار علی (ع) قرار می‌داد که سؤالات خود را با آن حضرت در میان بگذارد یا در انتظار آموزش مستقیم پیامبر (ص) قرار گیرد و سخن امام علی (ع) که «كنتُ إذا سألتُه فأَجابَني و إِذا سَكَتُّ ابتَدأَني» شاهد این مطلب است. نیز این سخن که: «إِنَّ رَبّي وَهَبَ لي قلْباً عَقُولاً و لِساناً سَئُولاً» حکایت از اشتیاق مداوم علی (ع) در پرسش از پیامبر (ص) و حافظه قوی در به‌خاطرسپاری شنیده‌ها دارد و روایات واردشده درباره آیه وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ (و گوش‌های آماده و آگاه آن را دریابند و فراگیرند) حکایت از آن دارد که در پی دعای پیامبر (ص) علی (ع) از چنان حافظه‌ای برخوردار شد که هرگز شنیده‌های خود از رسول خدا (ص) را از یاد نبرد. به این ترتیب وجود علی (ع) ظرف دانش قرآنی رسول خدا (ص) قرار گرفت و پشتوانه اصلی آن بزرگوار در ایراد خطبه‌ها، صدور نامه‌ها و ارائه حکمت‌ها شد.

دانش امام علی (ع) و منبع‌شناسی آن

از دیگر مبانی هماهنگی محتوایی نهج البلاغه با قرآن، تحلیل دانش امام علی (ع) و منابع آن است. آن بزرگوار علاوه بر بهره‌مندی از دانش رسول خدا (ص)، خود نیز مُلهم به الهامات الهی بود. این موضوع یکی از مبانی اعتقادی شیعه است که علم امام به‌ویژه در کتاب کافی و دیگر کتاب‌ها ابواب متعددی در خصوص ماهیت علم امام و منابع آن وارد شده که همه بر الهی بودن دانش ائمه دلالت دارند. به‌موجب روایات این منابع، هر امامی وارث ودایعی از امام قبل از خویش است. برخی از این ودایع در شمار مواریث علمی بوده‌اند که دو کتاب الجامعة و مصحف علی از موارد شاخص آن‌هاست. اولی محتوایی فقهی و دیگری محتوایی قرآنی دارد. این مواریث با املای رسول خدا (ص) و خط علی (ع) به وجود آمد و در طول دوران امامت از امامی به امام بعد منتقل می‌شد.

جدا از این وراثت علمی، امامان شیعه از مُحَدَّثان بوده‌اند و مُحَدَّث کسی است که قادر به دریافت سروش غیبی از ملائکه است، بدون آن‌که در مورد او ادعای مقام نبوت باشد. ویژگی تحدیث درباره ائمه (ع)، ناظر به یکی از منابع دانش آنان و نیز افزایش دائمی مراتب علمی آن‌هاست. علاوه بر موارد یادشده می‌توان یکی دیگر از منابع علم امام را "وراثت ذهنی" دانست به این معنا که در لحظه وفات هر امام، دانش او به جانشین به وراثت می‌رسد. در خصوص علی (ع) نیز در روایات متعدد آمده است که رسول خدا (ص) به هنگام وفات هزار باب از علم خود را به علی (ع) آموخت که از هر باب آن هزار باب دیگر گشوده می‌شد.

انس و همراهی دائمی علی (ع) با قرآن

به موجب روایات متعدد، علی (ع) همواره با قرآن و قرآن نیز با علی (ع) بود. پیامبر اسلام (ص) در حدیثی این همراهی را چنین اعلام فرمود که: "علی و قرآن از هم جداناشدنی هستند تا آن که سر حوض کوثر بر من داخل شوند." همراهی علی (ع) با قرآن مصداقی از باهم بودن اهل‌بیت (ع) و قرآن است که در حدیث ثقلین به تواتر پیوسته است و به موجب آن، هیچ افتراقی بین قرآن و اهل‌بیت پیامبر (ص) قابل تصور نیست.

هم‌چنین در برخی دیگر از روایات این موضوع مورد توجه قرار گرفته که علی با حق و حق با علی (ع) است.

واضح است که این روایات تعبیر دیگری از همراهی علی (ع) با قرآن است، زیرا قرآن معیار اصلی حق است. در برخی از روایات بر حق بودن سخنان و نیّات قلبی علی (ع) تأکید شده و به همراهی دائمی علی (ع) و حق اشارت رفته است، مثل این حدیث پیامبر (ص) که: «يا عليُّ إِنَّ الحَقَّ لسانِك و في قَلبِك و مَعَك بينَ يَديْك و نَصْبُ عَيْنَيْكَ» (ای علی، همانا حق بر زبان تو جاری و در قلب تو ساری است و همواره با تو و پیش روی تو است). با توجه به این روایات، عینیت محتوایی سخنان علی (ع) با قرآن به دست می‌آید که خود از مبانی مهم در هماهنگی صوری و معنایی نهج البلاغه با قرآن خواهد بود.

ساختار رابطه نهج البلاغه و قرآن

رابطه نهج البلاغه و قرآن از دو جهت قابل بررسی است که عبارت‌اند از: سبک و اسلوب و دیگری معنا و محتوا. هر یک از جهات نام برده، خود، شاخه‌های مختلفی دارد که به‌صورت مجزّا قابلیت بررسی و استخراج مثال دارد.

مقایسه نهج البلاغه و قرآن از جهت سبک و اسلوب ادبی

قرآن و نهج البلاغه به عنوان دو کتاب شاخص بلاغی شناخته شده‌اند و ارباب فن از قدیم تا امروز به این موضوع اعتراف کرده‌اند. عبدالقادر جرجانی به عنوان واضع علوم بلاغت تصریح می‌کند که: "اعجاز قرآ ناشی از اوج فصاحت و بلاغت خارق‌العاده و بدیع بودن اسلوب بیان آن است." امّا بدون آن‌که هدف این مقاله اثبات اعجاز قرآن و بررسی وجوه آن باشد، تنها به این نکته بسنده می‌شود که یکی از علل تأثیر خارق‌العاده قرآن بر مخاطبان اولیه خود همان سبک و اسلوب قرآن به‌ویژه فصاحت و بلاغت آن بود، به گونه‌ای که امثال ولید بن مغیره را که خود از کارشناسان بلاغت بود، مبهوت خود ساخت.

از سوی دیگر نهج البلاغه نیز، چنان‌که از نام آن پیداست، منتخباتی از سخنان بلیغ امام علی (ع) به انتخاب سیدرضی است، همان‌گونه که مؤلف آن در بیان انگیزه خود، تألیف نهج البلاغه را اجابت به درخواست دوستانی اعلام می‌کند که از وی خواهان جمع سخنان بلیغ امام علی (ع) در یک مجموعه بوده‌اند.

ابن ابی الحدید مرتبه بلاغی نهج البلاغه را بالاتر از کلام معمولی و پایین‌تر از کلام الهی دانسته است. نظیر سخن ابن ابی الحدید، اعترافات بسیاری از بزرگان قدیم تا جدید در برشماری مزایای بلاغی سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه وجود دارد. روشن است که نهج البلاغه و قرآن به عنوان دو مجموعه شاخص بلاغی، مشترکات زیادی دارند و طبعاً در مقام بررسی ارتباط عناصر بلاغی دو کتاب، نهج البلاغه متأثر از قرآن خواهد بود. برای درک این اثرپذیری، شناخت ویژگی‌های بلاغی قرآن امری ضروری است و پس از این شناخت، مقایسه سبک نهج البلاغه با قرآن تحقق پیدا می‌کند. اما برخی از ویژگی‌های سبک ادبی قرآن که بلاغت آن را هم ظاهر می‌کنند، عبارت‌اند از:

1. اسلوب خاص قرآن که ما بین نظم و نثر است؛
2. وجود سجع و فاصله آیات به‌ویژه در سوره‌های کوتاه قرآن؛
3. اقسام ایجاز از قبیل ایجاز به قصد و ایجاز به حذف؛
4. بنای قرآن در طرح مباحث بر تقسیمات منطقی و عددی؛
5. وجود آرایه‌های بیانی شامل تشبیه، استعاره، کنایات و... ؛
6. وجود محسنات لفظی از جمله جناس، ترصیع و... ؛
7. وجود محسنات معنوی از جمله طباق، مقابله، التفات و... ؛
8. اقسام سبک‌های بیانی مانند امثال، قصص، اقسام، جدل‌ها و... .

این‌ها و موارد دیگری که عالمان مسلمان در کتاب‌های اعجاز قرآن مورد بحث قرار داده‌اند، بخشی از سبک ادبی قرآن را به نمایش می‌گذارند. با چنین دریافتی از بلاغت‌شناسی قرآن، بررسی ادبی قرآن را به نمایش می‌گذارند. با چنین دریافتی از بلاغت‌شناسی قرآن، بررسی نهج البلاغه نشان‌دهنده وجود اکثر عناصر ادبی قرآن در نهج البلاغه خواهد بود و این کاری است که بر شارحان نهج البلاغه مخفی نمانده است. برای مثال، سبک ابن ابی الحدید به این صورت است که در ذیل بسیاری از مباحث ادبی و صنایع بلاغی نهج البلاغه نخست موقعیت آن صنعت را در قرآن نشان می‌دهد و سپس به تشریح ابعاد آن در نهج البلاغه می‌پردازد. برای نمونه ابتدا به ذکر آیاتی از قرآن مبادرت می‌کند که حاوی تقسیمات منطقی است و سپس شواهدی از کاربرد تقسیم در نهج البلاغه می‌آورد. نیز در خصوص ویژگی‌ سجع در نهج البلاغه و دفاع از جایگاه آن در سخنان امام علی (ع) و نقد شبهاتی که در این خصوص به کلام امام علی (ع) وارد شده است، می‌نویسد: "بدان که عده‌ای از علمای بیان که در رشته معانی و بیان سخن می‌گویند، سجع را عیبی برای سخن دانسته و سخنان امام علی (ع) را در زمره کلام معیوب برشمرده‌اند، زیرا در کلام ایشان سجع فراوان به‌کار رفته است". ابن ابی الحدید سپس می‌افزاید: "بدان که اگر سجع عیبی برای کلام باشد، در این صورت کلام پروردگار یعنی قرآن معیوب خواهد بود، زیرا آیات قرآن مملو از سجع و قراین است و همین دلیل برای ردّ مخالفان سجع کافی است".

تحلیل عناصر بلاغی در نهج البلاغه در مقایسه با بلاغت قرآنی

پی‌جویی از عناصر بلاغی نهج البلاغه کار دشواری نیست. در این خصوص پژوهش‌های مفصلی هم وجود دارد . لذا در این مقال جلوه‌های محدودی از عناصر بلاغی نهج البلاغه در سه سطح معانی، بیان و بدیع ارائه می‌شود.

علم معانی

موضوع علم معانی بررسی احوال کلام و کلمه است، یعنی دانشی که به‌کار بردن کلمات در معانی خاص بر طبق اسلوب زبان عرب را نشان می‌دهد. شناخت ارکان جمله، درک مرجع ضمیر، توجه به تقدیرها و تحلیل نحوی عبارات از مسائل علم معانی است. ایجاز، اطناب و مساوات، از جمله مسائل علم معانی هستند که چگونگی رابطه لفظ و معنا را تبیین می‌کنند. با آن‌که اصل در هر کلام مساوات است و متضمن برابری کامل لفظ و معنا، اما گاهی به مقتضای حال متکلم و مخاطب، ضرورت در کاربرد ایجاز و اطناب است. در این میان، ارائه سخن بر سبیل ایجاز از قدرت بلاغی بیشتر متکلم حکایت می‌کند، زیرا کلام موجز از قابلیت بیشتری برای تفسیر برخوردار است. از خصوصیات مهم بلاغی قرآن شاخصه ایجاز آن است. آیاتی چون خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ (گذشت پیشه کن و به کار پسندیده فرمان ده و از جاهلان روی بگردان) و وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (در قصاص زندگانی است، ای صاحبان بصیرت اگر تقوا پیشه سازید) از نمونه‌های معروف ایجاز به قصد در قرآن و آیاتی چون وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ (از مردم قریه پرسش کن) و وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ (در راه خدا آن‌گونه که حق جهاد اوست مجاهده کنید) از نمونه‌های معروف ایجاز به حذف است.

به همین ترتیب در نهج البلاغه موارد زیادی وجود دارد که معرف سخن بر سبیل ایجاز است. برای مثال در خطبه بیست و یکم، علی (ع) پس از هشدار نسبت به قریب الوقوع بودن قیامت می‌فرماید: «تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا». در این سخن موجز هم در چگونگی سبک‌بار بودن می‌توان داد سخن داد و هم در اطراف ملحق شدن به پاکان و صالحان جای سخن فراوان است. لذا به عقیده سیدرضی پس از کلام خداوند سبحان و رسول اکرم (ص) این سخن با هر کلام دیگر که سنجیده شود، کفه‌اش سنگینی می‌کند.

نمونه دیگر از عبارات بلیغ نهج البلاغه با ویژگی‌ ایجاز، حکمت « قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَا يُحْسِنُهُ » است که هم اعجاب سیدرضی را برانگیخته است و هم اعجاب جاحظ را. در مقابل شواهدی که حکایت از ویژگی ایجاز در نهج البلاغه دارد، اطناب نیز جایگاه خاص خود را دارد. مراد از اطناب در نهج البلاغه وجود خطب و نامه‌های بعضاً طولانی است که برخی از مشککان آن‌ها را به عنوان عیبی بر نهج البلاغه طرح کرده‌اند.

برای اطلاع باید گفت: خطبه‌های ۱، ۸۲، ۹۰، ۲۳۴ از خطبه‌های طولانی، نامه‌های ۲۸، ۳۰، ۳۵ و ۴۰ از نامه‌های بلند و حکمت‌های ۳۰، ۱۲۶، ۱۳۱ و ۱۴۲ از حکمت‌های بزرگ نهج البلاغه‌اند. اما آنچه به عقیده علمای بلاغت اهمیت دارد آن است که اطناب، ممل و خسته‌کننده نباشد. به عکس اگر ایراد کلام طولانی به اقتضای حال و مقام و رعایت حال مخاطب باشد نه تنها عیب نیست، بلکه خود، حسن به شمار می‌رود. برای مثال، به مناسبت تعیین مالک اشتر به عنوان استاندار مصر عهدنامه مفصّلی خطاب به او صادر شده که متضمن وظایف حکومتی او در ابعاد مختلف است؛ و نیز به عنوان وصیت یک پدر مسئول در مقابل فرزندش نامه شماره ۳۱ صادر شده که در بردارنده وصایای گوناگونی است که همه در رشد و سازندگی انسان تأثیر دارد. الگوی اطناب به معنایی که گذشت بدون شباهت به اطناب در قرآن نیست و چنان‌که روشن است دو مصداق از مصادیق اطناب قرآنی عبارت از تکرار برخی از آیات در یک سوره و دیگری ورود برخی قصص و سرگذشت‌های پیشینیان به‌صورت مفصل و مکرر از جمله سرگذشت موسی و بنی‌اسرائیل و مجادلات آن‌ها با فرعون که در مواضع متعدد از قرآن وارد شده است.

علم بیان

علم بیان دانشی است که به متکلم امکان می‌دهد تا از طریق کاربرد الفاظ در معانی مجازی مقصود خود را در ساخت‌های گوناگون و عبارات مختلف بیان کند تا از این طریق به رونق کلام افزوده شود. مسائل مرتبط با این علم عبارت‌اند از: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه. این ویژگی‎ها در قرآن کریم به عنوان معجزه الهی نشانگر ارزش آن است. در نهج البلاغه نیز انواع صنایع ادبی و فنون بیانی وارد شده است. برای مثال ابن ابی الحدید در شرح فراز نخست خطبه شقشقیه یعنی از «وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا اِبْنُ أَبِي قُحَافَةَ» تا «أري تُراثي نَهْباً» می‌نوسید: "در این فصل از سخنان امیرالمؤمنین (ع) ده مورد از باب بدیع در علم بیان وجود دارد." اما برخی از شواهد بیانی در نهج البلاغه عبارت‌اند از: «كُنْ في ‌الفِتْنَة كابْنِ اللَّبُونِ لا ظَهْرٌ فيُرْكَبُ وَ لا ضَرْعٌ فيُحْلَبْ» که از تشبیهات معروف نهج البلاغه است و ارکان کامل تشبیه را دارد و هدف آن بر حذر داشتن از داخل شدن در فتنه‌هاست.

آن‌گاه که حضرت در وصف پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «أَرْسَلَهُ بِأَمْرِهِ صَادِعاً» ، این از استعاره‌های مهم نهج البلاغه است که خود، از این آیه قرآن الهام گرفته که می‌فرماید: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ» .

از نمونه‌های دیگر استعاره در نهج البلاغه می‌توان به تعبیر امام علی (ع) در انتقاد از افراد سست‌ایمان اشاره کرد که «زَرَعُوا الْفُجُورَ وَ سَقَوْهُ الْغُرُورَ وَ حَصَدُوا الثُّبُور» ، مهم‌تر از این دو، سخن علی (ع) در خواباندن فتنه خوارج است که می‌فرماید: «أَيُّهَا النَّاسُ فَإِنِّي فَقَأْتُ عَيْنَ الْفِتْنَةِ» و ابن ابی الحدید در شرح آن می‌نویسد: هذا من بابِ الاستعارةِ.

اما از شواهد کنایه در نهج البلاغه می‌توان از سخن علی (ع) درباره خوارج یاد کرد که می‌فرماید:«مَصَارِعُهُمْ دُونَ النُّطْفَة» . در این جمله، نطفه کنایه از نهری است که قرار بود محل جنگ علی (ع) با خوارج باشد. نیز آن حضرت پس از سرکوب کردن خوارج برای نشان دادن بقایای تفکر آن‌ها در تاریخ فرمود: «كَلاَّ وَ اَللَّهِ إِنَّهُمْ نُطَفٌ فِي أَصْلاَبِ اَلرِّجَالِ وَ قَرَارَاتِ اَلنِّسَاءِ» که در این جمله قَرَارَاتِ اَلنِّسَاءِ کنایه از ارحام مادران است که محل نشو و نمای نطفه وشکل‌گیری انسان است.

علم بدیع

علم بدیع دانشی است که به کمک آن وجوه تحسین کلام بعد از رعایت مقتضای حال و دلالت واضح آن، شناخته می‌شود. به تعبیر دیگر، علم بدیع آراستن کلام با انواع آرایه‌های ادبی است. این آرایه‌ها از نظر اهل فن بر دو نوع‌اند: محسنات لفظی و محسنات معنوی. در محسنات لفظی از صنایعی چون جناس، ترصیع، سجع، موازنه، ردّ العجز الی الصدر و... بحث می‌شود و در محسنات معنوی متکلم از طریق کاربرد صنایعی چون طباق، التفات، مقابله، تشخیص، استخدام، توریه و... به کلام خود زیبایی می‌بخشد.

پس از این مقدمه باید گفت که قرآن کریم سرشار از محسنات لفظی و معنوی است که در کتاب‌های تفسیر و بلاغت و بعضی از آثار تخصصی مصادیق آن شناسایی و معرفی شده‌اند.

اما نهج البلاغه نیز به عنوان کتابی ملهم از قرآن حاوی صنایع بدیعی متنوعی است که در این قسمت به بیان چند مثال اکتفا می‌شود. آن‌جا که علی (ع) در وصف دنیا می‌فرماید: «إِنَّمَا الدُّنْيَا مُنْتَهَى بَصَرِ الْأَعْمَى...» تا این عبارت که «فَالْبَصِيرُ مِنْهَا شَاخِصٌ وَالْأَعْمَى إِلَيْهَا شَاخِصٌ وَالْبَصِيرُ مِنْهَا مُتَزَوِّدٌ وَالْأَعْمَى لَهَا مُتَزَوِّدٌ» . به گفته ابن ابی الحدید عبارت اخیر از زیباترین مصادیق جناس تام است، زیرا انتهای کلام "شاخص" در دو معنای متفاوت (کوچ‌کننده و نظاره‌گر) به‌کار رفته است.

در ارتباط با صنعت جناس، عبارت «التَّوْحِيدُ أَلاَّ تَتَوَهَّمَهُ وَالْعَدْلُ أَلاَّ تَتَّهِمَهُ» نیز قابل توجه است، زیرا بین دو کلمه "تتوهَّمه" و "تتّهمه" جناس غیرتام وجود دارد. هم‌چنین آن‌جا که علی (ع) در وصف قرآن می‎فرماید: «إِنَّ القُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ، وَبَاطِنُهُ عَمِيقٌ» ، چون کلام دو قسمت متوازن "ظاهره أنیق" و "باطنه عمیق" دارد و با پایان موافق همراه است، صنعتی به نام ترصیع به وجود می‌آید که نمونه دیگری از محسنات لفظی به‌شمار می‌رود و به‌طور مشخص در نهج البلاغه انواع گوناگون سجع از نوع متوازی، متوازن و مُطَرَّف وارد شده است. اما در زمینه محسنات معنوی در نهج البلاغه باید گفت که کاربرد این محسنات در نهج البلاغه متداول‌تر است و صنایعی چون طباق، مقابله التفات و تشخیص بیشتر به‌کار رفته‌اند. از جمله آن‌جا که امام علی (ع) در خطبه یکم می‌فرماید: «ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ وَسَهْلِهَا وَعَذْبِهَا وَسَبَخِهَا تُرْبَةً سَنَّهَا بِالْمَاءِ» ، کاربرد صنعت طباق واضح است، زیرا دو کلمه "حزن" و "سهل" به معنای ناهموار و "عذب" و "سبخ" به‌معنای شیرین و شور در تقابل و تضاد معنایی قرار دارند.

در خطبه ۱۲۹ که می‌فرماید: «لَعَنَ اللهُ الْآمِرِينَ بِالْمَعْرُوفِ التَّارِكِينَ لَهُ وَ النَّاهِينَ عَنِ الْمُنْكَرِ الْعَامِلِينَ بِهِ» صنعت مقابله وجود دارد، زیرا در این کلام "الآمرین بالمعروف" در مقابل "الناهین عن المنکر" و "التارکین له" در مقابل "العاملین به" قرار گرفته است. هم‌چنین در این سخن علی (ع) که «فَإِنْ أَقُلْ يَقُولُوا حَرَصَ الْمُلْكِ وَ إِنْ أسْكُتْ يَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ» و نیز در دنباله آن که «وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ» صنعت التفات به‌کار رفته است، زیرا در شرایطی که در آغاز کلام هیئت متکلم وحده وجود دارد، در ادامه از وجود خودش به‌عنوان سوم شخص یاد می‌کند و سپس این هیئت مجدداً به متکلم و سپس به مخاطب انتقال می‌یابد. نیز آن‌جا که علی (ع) خطاب به شهر کوفه می‌فرماید: «... إِنْ لَمْ تَكُونِي إِلّا أَنْتِ تَهُبُّ أعَاصِيرُكِ فَقَبَحكِ اللهُ» ، صنعت تشخیص نمایان است، چون در این جمله شیء بی‌جان (کوفه) به مثابه جاندار تلقی شده است، همان‌گونه که در قرآن کریم خداوند تنفس را به صبح نسبت داده و می‌فرماید: وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ .

مقایسه نهج البلاغه و قرآن از جهت مباحث محتوایی

وجه دیگر رابطه نهج البلاغه و قرآن، اشتراک هر دو کتاب در مباحث محتوایی در حوزه معارف دینی و به عبارت بهتر، اثرپذیری محتوایی نهج البلاغه از قرآن در این مباحث است. قرآن راهنمایی هدایت انسان به مقاصد قرب و کمال است و لذا جامع معارف اعتقادی، اخلاقی و نیز اصولی مورد نیاز انسان در جهت سامان‌بخشی به حیات فردی و اجتماعی اوست. نهج البلاغه نیز حاوی رهنمودهای اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و... امام علی (ع) خطاب به جامعه انسانی و نوع بشریت است. مباحث مطرح شده در نهج البلاغه بنا بر نوع انتخاب خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها به اختصار و تفصیل بیان شده و در نسبت‌سنجی آن با قرآن، می‌توان آن را به مثابه تفسیر و تبیینی و برای مباحث قرآن دانست، البته نه تفسیر به شکل معمولی و متعارف آن، هر چند که در نهج البلاغه شواهد محدودی از تفسیر آیات قرآن به معنای متعارف آن نیز وجود دارد. برای مقایسه بهتر دو کتاب نهج البلاغه و قرآن از جهت مباحث محتوایی، پی بردن به جایگاه قرآن در نهج البلاغه امری ضروری است. در این خصوص باید گفت که قرآن به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم در نهج البلاغه کاربرد یافته و هر یک از این دو قسم خود به محورهایی قابل تقسیم است که عبارت‌اند از: کاربرد مستقیم و غیرمستقیم آیات قرآن در نهج البلاغه به شرح زیر.

کاربرد مستقیم آیات قرآن در نهج البلاغه

آیات قرآن به چند شکل در نهج البلاغه به‌کار رفته‌اند که عبارت‌اند از: استشهاد یا استناد، تضمین، اقتباس یا تلمیح.

استشهادات قرآنی در نهج البلاغه

در مواردی امیرمؤمنان (ع) با ذکر عباراتی از قبیل "قال سبحانه"، "کما قال سبحانه"، "یقول الله سبحانه" به ذکر آیه یا آیاتی از قرآن می‌پردازد و سپس سخن خویش را ادامه می‌دهد. به عقیده برخی محققان در سراسر نهج البلاغه به ۱۴۲ آیه با جمله‌ای از آن آیات استشهاد شده و از این تعداد در بسیاری از موارد، علی (ع) به صراحت به آیه قرآن استناد کرده است. برای مثال در خطبه یکم ضمن بیان ماجرای خلقت آدم و امر الهی به فرشتگان برای سجده به آدم، آمده است: «فَقَالَ سُبْحَانَهُ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيس» و در ادامه سخن آمده است: فَقَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (پس فرمود: همانا تو از مهلت‌داده شدگانی تا روز وقت معلوم). نیز از این دست است استشهاد قرآنی امیرمؤمنان در خطبه شقشقیه که: كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: تِلْكَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ.

تضمین‌های قرآنی در نهج البلاغه

تضمین از انواع استناد است و مراد از تضمین در این مقاله، استناد به آیه یا قطعه‌ای از آیه قرآنی است بدون اشاره به گوینده آن، یعنی خدای تبارک و تعالی. در نهج البلاغه موارد متعددی وجود دارد که علی (ع) قطعه‌ای از آیه قرآن را با سخنان خود ترکیب کرده است. برای نمونه در وصف قرآن می‌فرماید: وَ فِيهِ تَبْيانٌ لِكُلِّ شَيْءٍ که تعبیر تَبْيانٌ لِكُلِّ شَيْءٍ قطعه‌ای از آیه ۸۹ سوره نحل است.

تلمیح در نهج البلاغه

مورد دیگر از کاربرد آیات قرآن در نهج البلاغه، تلمیحات قرآنی علی (ع) است. مراد از تلمیحات قرآنی، اشاره‌های علی (ع) به آیات قرآنی در ضمن سخنان اوست. برای مثال در خطبه ۱۴۳ نهج البلاغه که در طلب باران ایراد شده است به خداوند عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ فَاسْقِنَا غَيْثَكَ وَ لَا تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِينَ وَ لاَ تُهْلِكْنَا بِالسِّنِينَ وَ لاَ تُؤَاخِذْنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ» در این قطعه از نهج البلاغه آیات ۲۸ سوره شوری، یعنی وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ و ۱۳۰ سوره اعراف، یعنی وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ به صورت تلمیح و آیه ۱۵۵ سوره اعراف، یعنی أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا... با اندکی تغییر به‌صورت تضمین به‌کار رفته‌اند.

برخی محققان از تلمیح با تعبیر اقتباس یاد کرده‌اند. تلمیح و اقتباس به دو شکل لفظی و معنایی در نهج البلاغه وارد شده‌اند. برخی از مثال‌های این صنعت از نظر گذشت، اما به‌عنوان نمونه‌ای از اقتباس مفهومی عبارت علی (ع) در خطبه ۱۸۲ قابل تأمل است که در وصف آسمان‌ها می‌فرماید: «جَعَلَ نُجُومَهَا أَعْلَاماً يَسْتَدِلُّ بِهَا الْحَيْرَانُ فِي مُخْتَلِفِ فِجَاجِ الْأَقْطَارِ...». بدون تردید فراز یادشده اقتباس مفهومی از آیه وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ... است.

کاربرد غیرمستقیم آیات قرآن در نهج البلاغه

اما کاربرد غیرمستقیم قرآن در نهج البلاغه در مواردی است که علی (ع) با الهام از قرآن به ارائه مطالب اخلاقی، اعتقادی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و... پرداخته است. در این موارد می‌توان قرآن را به مثابه روحی در نظر گرفت که در سخنان امیرمؤمنان دمیده شده است. این شکل از تأثیر محتوایی قرآن بر نهج البلاغه، در قالب تفسیرهای امام (ع) از آیات قرآن و گاه به ظاهر غیرصریح و مبهم است. دسته‌بندی‌های زیر از مصادیق حضور غیرمستقیم قرآن در نهج البلاغه است.

تفسیر قرآن در نهج البلاغه

در پاره‌ای از موارد علی (ع) با ذکر آیه‌ای از قرآن به تفسیر آن پرداخته است، چنانچه‌که گاه پس از ذکر واژه یا عبارتی از قرآن، مانند "فتنه"، "زهد"، "حیات طیّبه"، "امان"، تفسیری از جانب علی (ع) ارائه شده است.

برخی از محققان به استخراج مباحث تفسیری امام علی (ع) در نهج البلاغه پرداخته و نکته‌های تفسیری در سخنان امیرمؤمنان را حدود ۳۰۰ مورد دانسته‌اند و برخی دیگر با تحلیل گزارش‌های تفسیری نهج البلاغه از قرآن به استخراج مبانی فهم و تفسیر قرآن پرداخته‌اند. این پژوهش‌ها نشان می‌دهند که جایگاه تفسیر قرآن در نهج البلاغه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

تأمل در تفاسیر علی (ع) از قرآن در نهج البلاغه نشان می‌دهد که آن حضرت، آیات و مفاهیم قرآنی را در برخی موارد با استناد به آیه‌های دیگر، استناد به حدیث و سنتی از پیامبر (ع)، بهره‌گیری از شرایط تاریخی نزول آیه و نیز درک و فهم الهی خود از قرآن تفسیر کرده است. برای مثال آن حضرت مفهوم "ظلم" و "زهد" را با استناد به آیات قرآن، مفهوم "فتنه" در آیه أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ براساس حدیث نبوی تفسیر کرده‌اند. همان‌گونه که سوره مبارکه تکاثر را در پرتو شرایط تاریخی و سبب نزول سوره و مفاهیم فقر و ترس موسی در آیات رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ و فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسَى را با دانش خود تفسیر کردند به این صورت که "به خدا سوگند جز قرص نانی که گرسنگی او را برطرف سازد چیز دیگری درخواست نکرد و در تحلیل ترس موسی در مقابل ساحران، کلام علی (ع) چنین است که "حضرت موسی (ع) در مقابل ساحران بر خویش بیمناک نبود، بلکه ترس او برای این بود که مبادا جاهلان پیروز شوند و دولت گمراهان حاکم شود".

تحلیل مفاهیم و معارف قرآن در نهج البلاغه

در بسیاری از موارد سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه تحلیل و تبیین مفاهیم و معارفی از قرآن است بدون آن‌که به ظاهر، استناد به آیه‌ای در کار باشد یا حضرت در مقام تفسیر فرازی از قرآن سخن گفته باشد. به‌طوری که قبلاً هم اشاره شد، محتوای نهج البلاغه از این جهت، همگی رنگ و بوی قرآنی دارد. هم‌چنین خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های علوی هر یک به گونه‌ای تحلیلی از موضوعی در قرآن است یا به‌عبارتی، پشتوانه و مستنداتی از قرآن دارد که با تدبر و مقایسه آن‌ها با آیات قرآن، آن مستندات قابل شناسایی هستند. برای نمونه چنان‌که می‌دانیم قرآن کریم در آیاتی چند عصر بعثت پیامبر اسلام (ص) را عصر "جاهلیت" عنوان می‌کند. نیز، طبق آیاتی از قرآن، رسول خدا (ص) از بین جماعتی "امی" برانگیخته شد.

علی (ع) به‌عنوان شخصی که سال‌هایی از دوران جاهلیت را درک کرده است، در وصف ویژگی‌های جاهلیت‌ و امیّت قوم عرب سخنان متعددی دارد که اهم آن‌ها در خطبه‌های ۲۶، ۳۳، ۹۵، ۱۰۴ و ۱۹۲ وارد شده است. از مجموع این سخنان به اختصار، ویژگی‌های قوم عرب در شرایط جاهلیت به دست می‌آید که آنان در انواع آلودگی‌های اعتقادی و اخلاقی دست و پا می‌زدند و قومی بت‌پرست بودند که جز خون‌ریزی و قتل و غارت و قطع رحم کاری نمی‌شناختند، جز از آب‌های آلوده و غذاهای ناگوار ارتزاق نمی‌کردند و با کتاب و وحی پیامبرانه نیز رابطه و آشنایی نداشتند.

به‌عنوان نمونه‌ای از مقایسه معارف قرآن و نهج البلاغه می‌توان به مباحث "خداشناسی" و "پیامبرشناسی" در دو کتاب اشاره کرد که برخی از محققان این دو موضوع را عرصه پژوهش قرار داده‌اند. برای مثال در مقایسه روش قرآن و نهج البلاغه در خداشناسی می‌توان گفت: "قرآن در بحث خداشناسی از "نظام آیه‌ای" استفاده فراوان کرده و شگفتی‌های موجود در عالم طبیعت و حتی وجود انسان را پایه‌ای برای شناخت خدای ناظم و حکیم می‌داند. قرآن در این جهت افراد بی‌تفاوت نسبت به وجود آیات الهی را مورد مذمت قرار داده است. در نهج البلاغه نیز علی (ع) با بهره‌گیری از همین روش، ذهن انسان را متوجه آیه‌های مهم خلقت از لیل و نهار، باد و باران، کوه و دشت و آسمان، زمین و انسان و گیاه و حیوانات مختلف کرده و وجود هر یک را دلیلی بر وجود آفریدگار حکیم می‌داند. حضرت در این مسیر، شگفتی‌های موجود در وجود ملخ، خفاش، طاووس و مورچه را تشریح فرموده و رازهای خلقت آ‌ن‌ها را برملا می‌کند و نتیجه می‌گیرد که آفریننده مورچه همان آفریننده درخت بزرگ خرماست، آن هم به جهت دقتی که جداجدا در آفرینش هر چیزی به‌کار رفته و اختلافات و تفاوت‌های پیچیده‌ای که در خلقت هر پدیده حیاتی نهفته است، زیرا همه موجودات سنگین و سبک، بزرگ و کوچک و نیرومند و ضعیف در اصول حیات و هستی یکسان‌اند.

نیز در خصوص مباحث الهیات عقلی در نهج البلاغه مشابهت کاملی بین روش قرآن و نهج البلاغه دیده می‌شود و برخی از خطبه‌های نهج البلاغه مانند خطبه‌های ۱، ۹۱، ۱۸۲ و ۱۸۶ حاوی معارف بدیهی است که چیزی جز تبیین و تحلیل مفاهیم توحیدی قرآن نیست. به‌عنوان یک نمونه از مقایسه الهیات عقلی در هر دو کتاب می‌توان به وجود برهان تمانع در اثبات یگانگی خداوند در قرآن اشاره کرد که در سوره‌های انبیاء و مؤمنون، آیات لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا و مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهٍ إِذًا لَذَهَبَ كُلُّ إِلَهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ آمده است. عین مفاهیم این دو آیه در نامه ۳۱ نهج البلاغه نیز خطاب به امام حسن مجتبی (ع) وارد شده است، آن‌جا که علی (ع) می‌فرماید: «وَاعْلَمْ يا بُنَيَّ أَنَّهُ لَوْ كانَ لِرَبِّكَ شَرِيكٌ لَأَتَتْكَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَيْتَ اثارَ مُلْكِهِ وَسُلْطانِهِ وَلَعَرَفْتَ أَفْعالَهُ وَصِفاتِهِ وَلكِنَّهُ إلهٌ واحِدٌ كَما وَصَفَ نَفْسَهُ لا يضادُّهُ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ وَلا يَزُولُ أَبَداً وَلَمْ يَزَلْ أَوَّلٌ قَبْلَ الْأَشْياءِ بِلا أوليَّةٍ وَاخِرٌ بَعْدَ الْأَشياءِ بِلا نِهايَةٍ». هم‌چنین فراز نهایی کلام علی (ع) خود، تفسیر مفهوم اول و آخر در سوره حدید است. غیر از موارد یادشده، موضوعات متعدد دیگر از جمله امامت، جایگاه اهل‌بیت (ع) در قرآن، ابعاد شخصیت پیامبر اسلام، سیمای برخی از پیامبران، معاد و روزپسین، شخصیت انسان، فضایل و رذایل اخلاقی، دنیا و ارزش آن، تقوا و خودسازی، زهد و بی‌اعتنایی به دنیا، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و... در نهج البلاغه وارد شده که مقایسه این مباحث با آموزه‌های قرآن در همین موضوعات، نشان‌دهنده هم‌سویی کامل دو کتاب است.

جایگاه قرآن و علوم قرآنی در نهج البلاغه

آخرین مطلب در مقایسه محتوایی نهج البلاغه و قرآن، شناخت جایگاه قرآن و علوم آن در هر دو کتاب است. در این جهت به اختصار می‌توان گفت که قرآن در آیات مختلف بر نزول خود به عنوان کتابی آسمانی و ضامن هدایت انسان تأکید می‌کند. قرآن، خود را آیه الهی و معجزه پیامبر اسلام (ص) می‌داند و با آیات معروف به "آیات تحدی" اعجاز خود را به رخ‌ همگان می‌کشد. برخی از وجوه اعجاز قرآن مورد تصریح آیات قرآن است، از جمله، اخبار قرآن از غیب، اختلاف‌ناپذیری قرآن هدایتگری احسن، جامعیت آن به حقایق هستی و شخصیت آورنده آن به‌عنوان کسی که در طول عمرش نظیر آیات قرآن از وی شنیده نشد. قرآن، پایه‌گذار علوم قرآنی در اندیشه دانشمندان اسلامی است. علاوه بحث اعجاز که ذکر آن گذشت، مباحث دیگری از علوم دیگری از علوم قرآنی مانند تحریف‌ناپذیری قرآن، تقسیمات آیات به ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه، بحث از نزول دفعی و تدریجی از تصریحات کتاب الهی است، ضمن آن که سایر مباحث علوم قرآنی با تحلیل و محتوای قرآن قابل استخراج است.

از سوی دیگر در نهج البلاغه نیز قرآن‌شناسی جایگاه بلند و ارجمندی دارد و علی (ع) در خطبه‌های بسیاری درباره اوصاف قرآن و نقش آن در هدایت انسان و جامعه سخن رانده است. سراسر نهج البلاغه شاهدی بر شناخت جایگاه قرآن در بیانات علی (ع) است. اما در خطبه‌های ۱، ۸۳، ۱۱۰، ۱۲۵، ۱۳۳، ۱۵۸، ۱۵۶، ۱۷۶، ۱۸۳، ۱۹۸ و حکمت ۳۱۳، شناسایی اوصاف و خواص هدایتی قرآن بیشتر قابل ملاحظه است. در این خطبه‌ها گاه حضرت با استناد به آیات قرآن و گاه بدون اشاره به قرآن و تنها از زبان خود به ذکر ویژگی‌های قرآن پرداخته است. قلم قاصر است که در عباراتی محدود به بررسی جایگاه قرآن در نهج البلاغه بپردازد و در این خصوص، پژوهش‌های خاصی سامان یافته است.

به‌طور خلاصه علی (ع) در بیانات خود هم بر اعجاز قرآن به‌عنوان حجّت بالغه الهی نظر داشته و وجوهی از اعجاز قرآن از جمله اختلاف‌ناپذیری قرآن، جامعیت قرآن و حقایق تمام‌شدنی آن، اخبار قرآن از غیب و حوادث آینده و شافی و هدایتگر بودن آن را مورد بحث قرار داده و هم در زمینه نقش قرآن در هدایت انسان و جامعه به تفصیل سخن رانده و قرآن را نوری وصف می‌کند که خاموش‌شدنی نیست و دریایی از حقایق که قعر آن قابل درک نخواهد بود. علی (ع) آیات قرآن را دارای صنوف مختلفی از جمله ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید، پندها و مثل‌ها، مجمل و مفسّر می‌داند که البته هر صنفی از آیات قرآن در جای خود اهمیتی در هدایتگری دارد و هر کس متناسب با آگاهی‌های خود می‌تواند آن را درک کند و در این میان، هیچ‌کس جز اهل بیت پیامبر (ص) از همه اسرار قرآن آگاه نخواهد بود.

منابع

1. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱