عصمت حضرت یونس در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت حضرت یونس است. عصمت حضرت یونس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت حضرت یونس در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

عصمت حضرت یونس (ع) به معنای مصونیت ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی است. به طور کلی عصمت حضرت یونس(ع) با استناد به براهین عقلی و ادله نقلی که در اثبات عصمت سایر انبیا از آنها بهره گرفته می‌شود قابل اثبات است. به عنوان نمونه برهان حفظ شریعت، برهان لطف، برهان تسلسل، برهان وجوب اطاعت از پیامبر، برخی از براهین عقلی عصمت آن حضرت هستند. همچنین است استناد به آیات و روایاتی که در آنها خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

ادله اثبات عصمت حضرت یونس(ع)

براهین عقلی

دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت یونس(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل.، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض.، برهان وجوب اطاعت از معصوم، برهان حفظ شریعت. برهان لزوم اطمینان.، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟

(پرسمان عصمت)

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت یونس(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾، نكره در سياق نفى و مفيد عموم است، در نتيجه هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند. از طرفی عمومیت این فراز از آیه، قرینه است بر اینکه مراد از «عبادی»، صرفا بندگان خالص و حقیقی خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در زندگی خویش مرتکب برخی گناهان شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از ارتکاب معاصی، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر وسوسه‌های ابلیس نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای نفی تأثیر وسوسه در عبادالله است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از قرآن کریم و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به خدا توکل می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا، ثابت می‌نماید.

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست.

به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است.؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

واژه «اسوه» در کتب لغت به معنای «قُدوه» است. قدوه نیز در مورد کسی به کار می‌رود که به او اقتدا می‌شود. کیفیت استدلال به این آیات چنین است که خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و چنانچه سابقا گذشت، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

در برخی ادعیه چنین آمده که إعتبار بازخواست الهی در پرتو عصمت است. توضیح اینکه خداوند متعال انبیاء و اوصیاء را فرستاده است و برای هر یک از ایشان شریعتی قرار داده تا دین الهی را برپا کنند و به تبع حجت را بر بندگان تمام. روشن است که اگر آنان خود معصوم نباشند، حجت بر بندگان هم تمام نبوده و بازخواست الهی لغو است.

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت یونس(ع)

آیه ۸۷ سوره انبیا

آیا آیه ۸۷ سوره انبیا بر غضبناک شدن حضرت یونس بر خدا و عدم عصمت آن حضرت دلالت می‌کند؟

(پرسمان عصمت)

برخی با استناد به آیه ۸۷ سوره انبیا ﴿وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، معتقد به عدم عصمت حضرت یونس(ع) شده‌اند. این گروه معتقدند که ظاهر این آیه به قرینه اعتراف آن حضرت، بر ستمگر بودن ایشان و گمان نادرست بردن به خدا دلالت دارد و روشن است که ظلم و ستم منافی با عصمت است. و روشن است که هر یک از این امور منافی با عصمت است.

غضبناک شدن حضرت یونس

بر اساس شان نزول این آیه باید دید که حضرت یونس بر چه کسی خشمگین شده است. چند احتمال در این خصوص مطرح است. نخست اینکه وی بر خدای متعال خشمگین شده است. چنانچه فخر رازی این احتمال را به اکثر مفسران نسبت می‌‌دهد و آن را نقد می‌‌کند و می‌‌گوید: در این آیه نشانه یا دلیلی بر اینکه غضب حضرت بر چه کسی بوده وجود ندارد. هر چند ما جزم داریم به اینکه فرستاده خدا هرگز بر خدا غضب نمی‌کند بلکه این کار جاهلانه ای است و هیچ مؤمنی آن را مرتکب نمی‌شود تا چه رسد به پیامبری که از سوی خدا برای هدایت مردک فرستاده شده است.

پاسخ نخست: ترک مردم، با یأس از هدایت آنان در حد ترک اولی: از پاره‌ای روایات می‌توان استفاده کرد که در پی پافشاری مردم بر کفر، نور امید در دل حضرت یونس (ع) خاموش شد و خشم بر وجودش چیره گشت و عزم خود را بر جدا شدن از آنان جزم کرد؛ در حالی که بهتر بود تا آخرین دم از هدایت و ارشاد قوم خود دست برنمی‌داشت و بیش از پیش صبر پیشه می‌کرد؛ ولی این کار را نکرد و از این رو به این گرفتاری مبتلا شد. این پاسخ، رساترین پاسخ است.

پاسخ دوم: پیدایش این لغزش به دلیل واگذاری حضرت به خود: در روایتی چنین نقل شده است: «خداوند لحظه‌ای حضرت یونس (ع) را به خود واگذاشت؛ در نتیجه او به این لغزش مبتلا گشت». این روایت از دو جهت درخور ایراد و نقد است:

اول. از جهت سند: در این مجال توجه به چند نکته ضروری می‌نماید:

الف) رجال سند تا عبدالله بن سیار، حتی ابراهیم بن هاشم از افراد ثقه‌اند، ولی عبدالله بن سیار در کتاب‌های رجال‌شناسی توثیقی ندارد. توثیق او تنها از دو راه امکان‌پذیر است که هر دو راه، خود جای بحث و پژوهش دارد:

1. علی بن ابراهیم خود به وثاقت تمام راویان این تفسیر شهادت داده است. اگر این شهادت که تنها شهادت یک نفر است، در توثیق افراد پذیرفته باشد، وثاقت عبدالله بن سیار نیز اثبات می‌شود (مرحوم آیت‌الله خوئی تمام رجال این تفسیر را موثق شمرده است). افزون بر این، با توجه به تردید در انتساب کتاب به مؤلف که در بند ب توضیح آن خواهد آمد، این توثیق نیز سست می‌شود؛
2. بر این مبنا که ابن ابی عمیر از کسانی بود که جز از افراد ثقه روایتی نقل نمی‌کرد؛ این مبنا با یافت شدن موارد نقض بر آن، اعتبار خود را از دست خواهد داد. البته در بحار الانوار به جای عبدالله بن سیار، عبدالله بن سنان ثبت شده که از رجال موثق است، ولی سند اصلی (تفسیر قمی) باید ملاک قرار گیرد.

ب) اعتبار تفسیر قمی، خود، موضوع بحث محققان رجالی قرار دارد. عده‌ای از ایشان بر این باورند که راوی این تفسیر که آن را از گفتار علی بن ابراهیم گزارش کرده (عباس بن محمد) شخص ناشناخته‌ای است و هیچ‌گونه توثیقی در مورد او در کتاب‌های رجالی به چشم نمی‌خورد. گذشته از آن، این تفسیر، تنها از آن علی بن ابراهیم نبوده است، بلکه بخشی از آن، روایاتی است که عباس بن محمد از قول ابی الجارود به رشته تحریر درآورده است. مرحوم آقابزرگ تهرانی درباره این تفسیر می‌نویسد: ابوالفضل عباس بن محمد، بیشتر از علی بن ابراهیم بهره برده، از این رو کتاب را به نام وی نام‌گذاری کرده است؛ ولی خود در آن تصرفاتی کرده که این تصرفات، از آیات آغازین سوره آل عمران تا پایان قرآن ادامه داشته است.

مرحوم کلینی از شیخ خود، علی بن ابراهیم، روایاتی نقل کرده است، ولی از این تفسیر بهره نگرفته و هیچ یک از بزرگان نیز بر این تفسیر اعتماد نداشته‌اند و چیزی از آن نقل نکرده‌اند. با وجود این چالش‌ها، اعتماد بر آن بس دشوار است. کوتاه سخن اینکه سند ما به این تفسیر، در اصطلاح علم رجال، مقطوع (بریده) یا مجهول است و چنین تألیفی نزد ارباب حدیث، از درجه اعتبار ساقط است.

گرچه از مجموع شواهد و قراین نتوانیم اعتبار این تفسیر را به اثبات برسانیم، این سخن که هیچ یک از بزرگان نیز بر این تفسیر اعتماد نداشته و از آن نقل نکرده‌اند، با واقعیت ناسازگار است؛ زیرا مرحوم طبرسی در تفسیر آیه ۱۲۴ سوره بقره می‌نویسد: «این روایت را علی بن ابراهیم در تفسیرش آورده است». همچنین مرحوم شیخ انصاری در صفحات آغازین بحث خیارات مکاسب، به نقل روایتی از این تفسیر پرداخته است. امام خمینی نیز در کتاب البیع، روایت نقل شده از این تفسیر را صحیح دانسته است؛

ج) این روایت در هیچ یک از کتاب‌های معروف و معتبر مانند کتب اربعه و مصادر بحارالانوار نقل نشده است و تنها تفسیر قمی و قصص القرآن جزایری آن را نقل کرده‌اند.

دوم. از جهت دلالت: در این روایت جای این پرسش مطرح است که به کدامین دلیل، خداوند آن حضرت را به خود واگذار فرموده است تا این گونه در دام بلا گرفتار آید؟ آیا می‌توان گفت این واگذاری، بی‌جهت و بدون حکمت بوده است؟ این پذیرفتنی نیست.

پاسخ سوم: تمثیل بودن جریان: جمله ﴿إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا﴾ به صورت مثال است؛ یعنی جدا شدن حضرت یونس (ع) و ترک قوم، بسان جدا شدن کسی است که بر مولای خود خشمناک شده و چنین می‌پندارد که مولایش بر او خرده نخواهد گرفت؛ چراکه وقتی از مولا دور شد، مولا دیگر توان دستگیری او را از دست خواهد داد. از آن رو که پیامبران هرگز دچار چنین لغزشی نمی‌شوند که بر خداوند خشمناک گردند، این جمله به صورت تمثیل تفسیر می‌شود.

این توجیه در صورتی پذیرفته است که مورد و متعلق خشم حضرت یونس (ع) خداوند باشد، ولی با وجود این احتمال که خشم آن حضرت در مورد قوم خود بوده است، دیگر این توجیه، موجه نخواهد بود.

پاسخ چهارم: خروج حضرت به گونه فرار بنده از مولا: این پرسش در تفسیر سوره صافات، به گونه‌ای دیگر پاسخ داده شده است؛ به این بیان که در اینجا هیچ‌گونه منعی در مورد خروج او وجود نداشته است، بلکه چون خروج او در چهره فرار بنده از مولای خود جلوه‌گر شده بود، دچار این کیفر شد.

این پاسخ چنین نقد می‌شود که به چه دلیل خروج حضرت یونس (ع) در چهره خروج بنده از مولای خود جلوه کرده بود؛ بلکه می‌توان گفت پیامبری بر قوم خود خشمناک شده و آنان را ترک گفته است.

پاسخ پنجم: گمان حضرت بر لازم نبودن اذن الهی در خروج: یونس (ع) پس از آنکه نزول عذاب را حتمی دید، از میان قوم خود خارج شد و این خروج بر پایه سنت الهی بود که می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ...﴾. از این رو حضرت گمان نمی‌برد که کار ناشایستی انجام داده باشد، ولی متوجه شد که برای خارج شدن از میان قوم خود، باید اجازه الهی را داشته باشد.

این پاسخ چنین نقد می‌شود که مخاطب در آیه شریفه ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ...﴾ شخص پیامبر اسلام (ص) است، نه حضرت یونس (ع). چگونه ممکن بود با حضور پیامبر اکرم (ص) که در جایگاه رحمة للعالمین برانگیخته شده بود، عذاب نازل شود؟ در مورد دیگر پیامبران این سنت رواج نداشته است که با وجود آنان عذابی فرود نیاید، شاهدش نزول عذاب‌های استیصال است که قرآن از وقوع آنها خبر می‌دهد. آنچه در قرآن و روایات آمده، این است که پیامبران به عنایت الهی از عذاب دور می‌ماندند و اگر این خروج حضرت یونس (ع) در راستای انجام سنت الهی بود، دیگر نیازی به اجازه نبود و ترک اولی هم قلمداد نمی‌شد.

پاسخ ششم: نرسیدن عذاب، و ترس حضرت از اتهام کذب: یونس (ع) به قومش وعده عذاب داده بود، اما عذاب در موقع مقرر خود فرا نرسید. او از ترس اینکه قومش وی را دروغ‌گو بپندارند و عزم خود را بر قتل وی جزم کنند، آنها را ترک گفت و بر خداوند غضبناک شد.

بی‌اساس بودن این سخن امری روشن است؛ چراکه نه تنها پیامبران الهی که از سوی خداوند به عنوان بندگان برگزیده مبعوث شده‌اند، بلکه هر کسی که پرتوی از نور معرفت الهی بر دلش تابیده باشد، هرگز این اندیشه را به ذهنش راه نخواهد داد.

فخر رازی پرسش و پاسخی را به این صورت بیان می‌دارد: بر فرض که این غضب بر خداوند نبوده، بلکه قومش چنین مورد خشم او قرار گرفتند، اما از ظاهر آیه شریفه ﴿وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ﴾ چنین برداشت می‌شود که رفتار حضرت یونس (ع) غیرمجاز بوده است. او سپس پاسخ می‌دهد که گرچه خداوند او را به تبلیغ مأمور فرموده بود، این بدان معنا نیست که حضورش در میان آنان برای همیشه امری بایسته بوده است؛ زیرا صیغه امر مقتضی تکرار نیست؛ و اما نهی کردن پیامبر اکرم‌(ص) از همانندی با صاحب حوت، بدان جهت بوده که خداوند می‌خواست حضرت در بالاترین مرتبه و منزلت قرار گیرد. حضرت یونس (ع) چون تصور می‌کرد خداوند بر او سخت نخواهد گرفت، به این نتیجه رسید که در رفتن آزاد است؛ اما در واقع صلاح در آن بود که درنگ بیش‌تری می‌کرد..

گمان نادرست به خدا

برخی معتقدند ظاهر این آیه از گمان نابجا داشتن آن حضرت نسبت به خدا حکایت می کند و روشن است که چنین گمانی منافی با عصمت است.

پاسخ اول: گمان به تنگ نگرفتن از سوی خداوند: حضرت یونس (ع) خشمناک بر قومش از میان آنان خارج شد و تصورش این بود که این خروج مشکلی برایش به وجود نخواهد آورد؛ یعنی مورد بازخواست خداوند قرار نمی‌گیرد. این تصور، چیزی نبود که با مقام نبوت ناسازگار باشد. ترک گفتن قومی که دعوت او را نپذیرفتند، کار خلافی شمرده نمی‌شود؛ اما از آنجا که بهتر بود بیشتر در میان قومش درنگ می‌کرد و با اذن الهی خارج می‌شد، این چنین گرفتار تنبیه الهی شد. این پاسخ، رساترین پاسخ است.

پاسخ دوم: گمان به عدم اعمال قدرت از سوی خداوند: ﴿لَنْ نَقْدِرَ﴾ به معنای قدرت است و آیه این چنین تفسیر می‌شود: «او گمان داشت ما قدرت خود را در مورد او به کار نخواهیم گرفت» (البته این یکی از احتمالات در تفسیر آیه است)؛ یعنی او چنین خیال می‌کرد که ما از قدرت خود استفاده نمی‌کنیم و او را در مورد این کارش بازخواست نخواهیم کرد.

در نقد این تفسیر می‌توان گفت ظاهر عبارت ﴿لَنْ نَقْدِرَ﴾ با این احتمال سازگار نیست؛ زیرا ﴿لَنْ نَقْدِرَ﴾ ظهور در این دارد که ما قدرت انجام دادن این کار را نداریم؛ همانند ﴿لَنْ يَقْدِرَ﴾ در آیه ۵ سوره بلد که به همین معنا تفسیر شده است: ﴿أَيَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ﴾.

پاسخ سوم: وقوع این گمان پیش از بعثت: این ماجرا پیش از بعثت آن حضرت رخ داده است (البته این یکی از احتمالات در تفسیر آیه است).

ایراد این تفسیر در این است که این احتمال اولاً با ظاهر آیات و گفتار مفسران و تاریخ نگاران همخوانی ندارد؛ چراکه وی پس از نامید شدن از هدایت‌یابی قوم خود، این چنین قومش را ترک گفت؛ ثانیاً با رویکرد شیعی که قلمرو عصمت را تمام دوران زندگی پیامبران می‌داند، ناسازگار است.

حال با توجه به این تفسیر که ﴿لَنْ نَقْدِرَ﴾ به معنای تنگ گرفتن باشد، باید گفت خود همین تصور که خداوند بر او تنگ نخواهد گرفت، ترک اولی بود؛ زیرا اولیای الهی که در مرتبه بالایی از ایمان قرار دارند، باید همواره میان حالت ترس و امید باشند، نه اینکه خود را ایمن از مجازات الهی بدانند.

اعتراف به ستم بر خویش

برخی دیگر معتقدند که حضرت یونس در این آیه به ستم کردن بر خویش اعتراف کرده و روشن است که چنین اعترافی منافی عصمت است.

پاسخ اول: ستم در حد ترک اولی: از مجموع آیه‌های قرآن در داستان حضرت یونس (ع) چنین برداشت می‌شود که حضرت، کاری انجام داده که از مقام و شأن ایشان به دور بوده است. او شتاب‌زده قوم خود را ترک کرد، در حالی که بهتر بود در نفرین بر قوم خود و خارج شدن از شهر، بردباری بیشتری از خود نشان می‌داد. آری، او پیامبری مرسل (با استفاده از آیه ۱۳۹ سوره صافات) و همچنین از پیامبران بزرگی بود که خداوند او را بر جهانیان برتری بخشیده، در ردیف پیامبران والامقامی همچون ابراهیم (ع)، نوح (ع)، اسماعیل (ع) و عیسی (ع) قرار داده بود. با توجه به این موقعیت، سزاوار بود بیش از این بردبار باشد. از این رو خداوند به پیامبر اسلام (ص) سفارش می‌فرماید صبر پیشه کند و مانند حضرت یونس (ع) نباشد: ﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكْظُومٌ﴾. او نیز این شتاب را ستمی در حق خود دید و از درگاه الهی بخشایش آن را خواست. حال اگر بر ظاهر لفظ «ظلم» جمود داشته باشیم، باید این پیامبر الهی را سزاوار لعن بدانیم ﴿لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ که این امر در باور هیچ مسلمانی نمی‌گنجد. پس باید گفت این گرفتاری برای یونس (ع) به عنوان عقوبت و کیفر نبوده است، بلکه آن حضرت در بوته آزمایش قرار گرفت و اگر نکوهش و ملامتی هم بوده، به دلیل ترک افضل بوده است. این تفسیر، خالی از ایراد و عاری از اشکال است.

پاسخ دوم: کاری ستم نما با واکنش تطهیر الهی: حضرت یونس (ع) دست به کاری زد که ظاهرش گویای ستم بود، اما در واقع هیچ‌گونه ستمی در آن نبود و او همچنین قصدی نداشت. خداوند نیز از باب ادب‌آموزی با او این سان رفتار کرد تا او پاک از کار ستم‌نمای خود، شایسته گام نهادن در عرصه قرب الهی شود.

لازمه این پاسخ، دست برداشتن از معنای عرفی و عقلایی آیه شریفه است. از آیه‌ای که پیامبر اکرم (ص) را از اقدامی شبیه اقدام حضرت یونس (ع) نهی می‌کند ﴿وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ﴾ استفاده می‌شود که نوعی ترک اولی در آن کار بوده است. افزون بر آن، حضرت یونس (ع) هنگامی که در شکم ماهی زندانی می‌شود، خداوند را تسبیح می‌گوید و به ستمگر بودن خود اقرار می‌کند و این خود شاهد آن است که در این ماجرا این ستم رخ داده است.

پاسخ سوم: اعتراف به ستم؛ کرنش در درگاه الهی: اعتراف به ستم، از آن روست که حضرت یونس (ع) خود را از جنس بشر می‌دانست و بشر موجودی است که دست خود را به ستم می‌آید. پس آن حضرت به درگاه خداوند لب به اعتراف گشود و این امر، از خضوع و کرنش او در برابر خداوند حکایت دارد.

این پاسخ به صورت کلی و به عنوان یک اصل، جایی برای نقد ندارد، اما تطبیق آن بر این مورد درخور نقد است؛ چراکه حضرت یونس (ع) پس از آنکه به کیفر زندانی شدن در شکم ماهی گرفتار می‌شود، به منزه و پاک بودن خداوند و ستمگری خویش زبان اعتراف می‌گشاید که خود شاهد بر این است که این ستم در همین ماجرا رخ داده است.

پرسش مستقیم

1. دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)
2. دلایل قرآنی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)
3. آیا آیه ۸۷ سوره انبیا بر غضبناک شدن حضرت یونس بر خدا و عدم عصمت آن حضرت دلالت می‌کند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت یونس
• پیامبران

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
5. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
6. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
7. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
8. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲
9. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت