نفی آزار در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آزار است. آزار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آزار در قرآن - آزار در فقه اسلامی - آزار در جامعه‌شناسی اسلامی - نفی آزار در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

روابط ایمانی با آزاررسانی و خوارشماری یکدیگر باقی نمی‌ماند و بی‌تردید آزار رساندن مسلمانان به یکدیگر و تحقیر نمودن همدیگر شرعاً حرام و موجب هلاکت ابدی است؛ چنان‌که وقتی گروهی در مدینه بر ضد اشخاص با ایمان شایعه‌پراکنی کردند و موجب آزار آنان شدند و نسبت‌های ناروا به ایشان دادند، مورد شدیدترین حمله‌ها و تهدیدهای قرآن کریم قرار گرفتند: وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا.

پیامبر اکرم (ص) نیز به شدت چنین رفتاری را نکوهش کرد و آن را مایه نکبت این جهانی و آن جهانی معرفی نموده، چنان‌که فرمود: "هر که مؤمنی را بیازارد مرا آزرده و هر که مرا بیازارد خدا را آزرده و هر که خدا را بیازارد در تورات و انجیل و زبور و قرآن ملعون است".

آزاررسانی و خوارشماری رحمت و برکت را زایل می‌سازد و زمینه‌ساز انواع تباهی‌ها می‌گردد؛ و از این روست که آزاررسانان و خوارشماران یکدیگر بر زبان رسول خدا (ص) مورد لعنت خدا و فرشتگان مردمان قرار گرفته‌اند. پیامبر اکرم (ص) به پیروان خود آموخت که شرط اسلام و مسلمانی، سلامت رفتار اجتماعی است، چنان که فرموده است: "مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبیند".

با اخوّت ایمنی، مسلمانان به چنان امنیتی از جانب یکدیگر دست می‌یابند که نه تنها تعدی و آزاری برهم روا نمی‌دارند، بلکه حتی نگاهی از سر اهانت و حقارت که موجب شکستن حریم امنیتشان است به یکدیگر نمی‌اندازند، زیرا این‌گونه روابط، تعدی به حریم الهی است، چنان‌که از رسول خدا (ص) وارد شده است: "خدای تبارک و تعالی فرموده است: هر که به یکی از دوستان من اهانت کند کمر جنگ با من بسته است".

این‌گونه رفتارها چندان تباه شمرده شده است که درباره‌اش تعابیری این سان به کار رفته است. هشام بن سالم نیز گوید: شنیدم امام صادق (ع) می‌فرمود: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِيَأْذَنْ بِحَرْبٍ‏ مِنِّي‏ مَنْ‏ آذَى‏ عَبْدِيَ‏ الْمُؤْمِنَ».

پاسداشت حرمت یکدیگر و پرهیز از آزار رساندن و خوار شمردن همدیگر تا آنجاست که رسول خدا (ص) فرموده است: "روا نیست که مسلمانی با نگاهی آزار دهنده به برادر مسلمان خود اشاره کند".

اقسام و احکام اذیت از نگاه امام رضا (ع)

طبق روایت‌های منقول از امام رضا (ع) اذیت عبارت است از چیزی که سبب ناخرسندی طبع شود و ناسازگار با آن باشد. معادل عربی آن «اذی» است. در لغت و اصطلاح به معنای آزردن و آزار دیدن و نیز ضرری دنیوی یا اخروی که به جان و جسم حیوان می‌رسد. برخی هر چیزی را که سبب ناخرسندی طبع شود و ناسازگار با آن باشد اذیت دانسته‌اند، هر چند ممکن است ضرر و نقصانی را در پی نداشته باشد. بر این اساس، برخی اذیت را شامل همه انواع خصلت‌های زشت مانند ضرب و شتم، بیهوده‌گویی، تمسخر، غیبت، تهمت و... دانسته‌اند. افزون بر این، در فقه و احادیث، اذیت بر اشیا و اموری که سبب آزار انسان می‌شود نیز اطلاق شده است. چنان‌که در حدیثی از امام رضا (ع) اذیت بر مدفوع و بول دفع شده از انسان اطلاق گردیده است.

مفهوم اذیت در قرآن کریم در قالب واژه‌های "اذی" و مشتقات آن الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى

و مصادیق آن همچون "فتن" به معنای شکنجه‌ کردنإِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ و "ساء" به معنای بدی‌ کردنوَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَظِيمٍ به کار رفته است.

خداوند متعال در این آیات از آزار و اذیت انبیای الهی از سوی مشرکان عصر خویش وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِينَ ؛ أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ * قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ * قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا كَانَ لَنَا أَنْ نَأْتِيَكُمْ بِسُلْطَانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ * وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ؛ وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ، اذیت پیروان پیامبران از سوی مشرکان، اهل کتاب و منافقانكُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ * لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ؛ لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا ، اذیت پیامبر (ص) و مسلمانان از سوی منافقان و برخی مسلمانانإِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَالَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا، اذیت والدین از سوی فرزندانوَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا یاد کرده است و آزاررسانی در این موارد را عملی حرام دانسته است وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا که پیامدهای ناگواری در دنیا و آخرت از جمله عذاب الهی را در پی دارد الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا * يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا * لَئِن لَّمْ يَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلاَّ قَلِيلا * مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِيلا.

در مواردی نیز قرآن کریم اذیت کردن دیگران را جایز یا واجب شمرده است، همچون اذیت تعدی‌کنندگان و متجاوزان که مقابله با آنان را مباح شمرده یا اذیت کردن مرتکبان زنا یا لواط که آن را واجب شمرده است. در آیاتی نیز از برخی اسباب اذیت که از ناحیه امور طبیعی به انسان می‌رسد سخن به میان آورده است، مانند حیض که از آن به عنوان اسباب اذیت یاد نموده یا آزار سر احرام‌گزاران بر اثر وجود حشرات موذی یا اذیت شدن انسان هنگام بارندگی. در آیاتی نیز از اذیت شدن انسان و ضررهای جسمی و مالی که در راه خدا به انسان می‌رسد و امتحان بشر با این آزارها یاد گردیده است.

موضوع اذیت در روایت‌های متعددی از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، از جمله احادیث منقول از امام رضا (ع)، نیز مطرح شده است و معصومان به علاوه بر حرام شمردن اذیت بی‌گناهان، احکام فقهی این موضوع را نیز یادآور شده‌اند. برخی از محدثان و مؤلفان جوامع حدیثی، این روایت‌ها را در کتاب‌های حدیثی در ذیل ابوابی خاص همچون باب وجوب کف الأذی عن الجار، باب تحریم أذی الجار و تضییع حقه، باب استحباب الصبر علی الأذی الجار و غیره، باب اماطة الأذی عن الطریق، باب استحباب اماطة الأذی عن طریق مکه، باب تحریم ایذاء المؤمن، باب ایذاء النبی، ایذاء الوالدین، ایذاء الزوج، ایذاء المجاهد، ایذاء الجار، ایذاء الجلیس، ایذاء النساء، ایذاء المسلم، ایذاء الناس، ایذاء الحیوانات، باب لو کان المؤمن فی حجر صنب حصل له الأذی، باب ما یجب علی المسافر... و کف الأذی، باب حکم ایذاء المحرم الصید البر، باب حکم ایذاء الخطاطیف فی الحرم ذکر کرده‌اند.

عالمان اسلامی اعم از علمای علم اخلاق و فقیهان اسلامی نیز بر اساس آیات و روایت‌های مذکور، این موضوع را در کتاب‌های اخلاقی و فقهی مطرح کرده‌اند. از جمله منابع اخلاقی امامیه که به این موضوع پرداخته است می‌توان از کتاب نراقی (۱۲۰۹ق) یاد کرد که مباحث متعددی درباره این موضوع از جمله بحث ایذا و اهانت به دیگران، زدن و سب و لعن دیگران، اذیت کردن هنگام انفاق و پس از آن و اذیت کردن مسلمانان را مطرح نموده است. از جمله منابع اخلاقی اهل سنت نیز می‌توان از کتاب غزالی(۵۰۵ق) یاد کرد که برخی مباحث اخلاقی مربوط به این موضوع از جمله حقوق مسلمانان و اذیت نکردن آنان، حقوق همسایه و عدم آزار وی، باطل نکردن انفاق با منّت‌گذاشتن و اذیت کردن را بررسی کرده است.

فقیهان اسلامی نیز این موضوع را از نگاه فقهی بررسی کرده‌اند، اما فصل یا باب مستقلی را به این موضوع اختصاص نداده‌اند، بلکه از آن در لابه‌لای مباحث دیگر بحث کرده‌اند. از عمده‌ترین موضوعات مربوط به اذیت در منابع فقهی می‌توان از مباحث حرمت ایذای خدا و رسول، حرمت ایذای مؤمنان و مسلمانان، حرمت ایذای والدین، جواز حلق سر از سوی محرم در صورت اذیت شدن، جواز کشتن حیوانات موذی و از بین رفتن ثواب انفاق در صورت منّت و اذیت کردن یاد کرد. مفهوم اذیت در احادیث و متون منقول از امام رضا (ع)، گستره وسیعی دارد و اعمال و مصادیق متعددی را شامل می‌شود. از جمله موارد اذیت در روایت‌های آن حضرت ضررهای روحی و جسمانی است که از ناحیه دیگران به انسان می‌رسد. در روایتی از امام رضا (ع) ناراحت کردن دیگران و زخم‌زبان زدن به آنان مصداق اذیت شمرده شده است.

ناراحتی‌هایی که فرد بر اثر خوردن برخی خوراکی‌ها به آن مبتلا می‌گردد، اذیت دانسته شده، همچون ناملایمات و امراضی که بر اثر خوردن آب سرد پس از خوردن غذاهای داغ یا شیرین با خوردن آب در میان غذا به بدن انسان می‌رسد. همچنین در روایت‌هایی دیگر از آن حضرت بر برخی اشیا که سبب آزار انسان را فراهم می‌کنند «اذیت» اطلاق شده است؛ اشیایی همچون سنگ و خار که در میان راه سبب متضرّر شدن دیگران می‌گردد یا فضولات و مدفوع حیوانات و حتی انسان که اسباب ناراحتی فرد یا دیگران را فراهم می‌کند. در حدیثی از آن حضرت بر «منی» که از انسان خارج می‌شود «اذیت» اطلاق شده است. در روایت‌هایی امام رضا (ع) از اذیت خود از سوی شخصی به نام محمد بن فرات یاد کرده و او را لعن و نفرین فرموده و برای او آزار دیدن و عذاب الهی را در خواست کرده است. سپس حضرت نوع اذیت شدن خود از سوی وی را با اذیت شدن امام صادق (ع) از سوی ابوالخطاب مقایسه نموده، ولی تلاش محمد بن فرات را برای تکذیب و اذیت آن حضرت شدیدتر دانسته و آزاردهندگان امامان را مستحق عذاب الهی دانسته است. این شخص که خود را باب‌اللّه می‌دانست و ادعای نبوت می‌کرد، در پی نفرین امام به شکل سختی کشته شد. در حدیث دیگر از پیام امام رضا (ع) به عبدالعظیم یاد شده است که آن حضرت در این پیام از راجع به شدیدترین عذاب خداوند برای آزاردهندگان دوستان آن حضرت سوگند خورده و فرموده است روح ایمان از وجود چنین افرادی خارج می‌شود و از حوزه ولایت اهل بیت (ع) نیز خارج می‌گردند و در آخرت از زیانکاران‌اند و گناه آنان غیر قابل بخشش است مگر اینکه توبه کنند و عملی را که مرتکب شده‌اند جبران نمایند. سپس حضرت از ارتکاب چنین گناهی به خداوند پناه برده است.

در احادیثی دیگر، آن حضرت مسلمان را کسی دانست که مسلمانان دیگر از دست و زبان او در امان باشند و فرمود: کسی که مؤمنی را تحقیر و ذلیل نماید، خداوند در روز قیامت در منظر همه خلایق او را خوار خواهد کرد. در روایتی دیگر فرمود: از ما اهل بیت (ع) نیست کسی که مؤمن را فریب دهد یا ضرری به او وارد کند. در روایتی دیگر، آن حضرت دایره اذیت‌شوندگان را از مؤمن و مسلمان فراتر برده و به طور مطلق آزاردهنده همسایه - اعم از مسلمان یا کافر - را خارج از پیروان اهل بیت (ع) دانسته است. در نقلی دیگر، امام رضا (ع) اجتناب از آزار خویشاوندان را بهترین صله رحم می‌داند. در نقلی دیگر از آن حضرت آمده است: هیچ ورع و تقوایی نافع‌تر از اجتناب از محارم الهی و اذیت‌نکردن مؤمن نیست. این مطلب در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است. برخی در شرح و توضیح این روایت‌ها گفته‌اند اذیت کردن مؤمن یکی از محارم الهی و داخل در آن است و علت اینکه این گناه جداگانه ذکر شده آن است که بسیار مهم بوده و قبح آن از گناهان دیگر شدیدتر و فساد آن بیشتر است و عفو خداوند نیز نسبت به این گناه دورتر بوده و توبه از آن نیز از گناهان دیگر سخت‌تر است. در روایتی دیگر از امام رضا (ع) درباره اجتناب از آزار مسلمان آمده است: یکی از مسلمانان در داخل منزل یکی از انصار درخت خرمایی داشت و با رفت و آمد کردن به داخل منزل، اسباب اذیت و آزار او را فراهم کرده بود. از این‌رو، به رسول خدا (ص) از صاحب درخت شکایت کرد. رسول خدا (ص) او را فراخواند و در مقابل گذشت از درخت خود، به وی درختی را در بهشت وعده داد، ولی صاحب درخت نپذیرفت. این خبر به گوش یکی از مسلمانان به نام ابوالدحداح رسید و وی نزد صاحب درخت رفت و با دادن باغی به او درخت را از وی خرید و به نزد رسول خدا (ص) آمد و این خبر را به اطلاع آن حضرت رساند. پیامبر اسلام (ص) پ در مقابل این عمل وی و دفع اذیت از مسلمان به وسیله این عمل، به او خبر داد که خداوند به جای این درخت، درختی از بهشت به او عطا خواهد کرد. در نقل دیگر آمده است که ابوالدحداح پس از خریدن درخت آن را به رسول خدا (ص) بخشید و رسول خدا (ص) در مقابل به او وعده چندین باغ در بهشت را داد و آیات ۳ تا ۱۱ سوره لیل درباره این ماجرا نازل شد.

اذیت‌کردن بی‌گناهان در اسلام عملی مذموم و ناپسند است، اما در مقابل، صبر بر اذیت، اعم از اذیت‌هایی که از سوی دیگران یا عوامل طبیعی به انسان می‌رسد، امری پسندیده است. در روایتی از امام رضا (ع) به نقل از رسول خدا (ص) آمده است: همیشه این‌گونه بوده و تا قیامت نیز چنین است که برای هر مؤمنی همسایه‌ای خواهد بود که او را آزار می‌رساند. این مطلب در چند روایت از امام صادق (ع) نیز آمده است، با این افزوده که اگر همسایه او را اذیت نکند فردی در خانه او را آزار می‌دهد یا در راه رسیدن به حوائج زندگی آزار می‌بیند، اگر در قله کوهی هم باشد خداوند شیطانی را برای اذیت او برانگیزد یا اگر در جزیره‌ای از جزایر دریا زندگی کند. برخی در شرح این روایت‌ها گفته‌اند جهت اذیت شدن مؤمن لطف خداوند به او است و حکمت این امر آن است تا گناهان او در همین دنیا پاک شود، یا خداوند می‌خواهد او را امتحان کند و هدف هم رساندن او به درجه و مقام صابران است. شاید هم این آزارها بدان علت است که مؤمن به این دنیا دل نبندد و به آن مطمئن نشود تا خروج از این دنیا برای او سخت نگردد. نیز شاید بدان سبب است که از دنیا و آنچه در دنیاست قطع امید کند و به پروردگار جهان و مولای حقیقی‌اش اتصال یابد. همچنین هدف می‌تواند تشدید عذاب و مجازات دشمنان و اذیت‌کنندگان مؤمن باشد تا اسباب شادی مؤمن در آخرت فراهم شود. غرض اصلی از این احادیث و مانند آنها ترغیب مؤمنان به صبر بر اذیت‌ها و هرگونه سختی دیگر و رضا به قضای الهی است. چنان‌که در احادیث متعدد دیگر به صراحت بر این امر تأکید شده است. از جمله در روایتی از پیامبر (ص) آمده است: اگر کسی بر چیزهایی که بر او وارد می‌شود صبر نماید حلیم است. حضرت به نقل از لقمان فرمود: دشمن حلیم بهتر از دوست سفیه و نادان است. در حدیثی دیگر، آن حضرت وجود سه خصلت در مؤمن را لازم شمرده که یکی از آن خصلت‌ها صبر در سختی‌ها و ضررهایی است که به آنان می‌رسد. قرآن نیز این امر را از ویژگی‌های مؤمنان شمرده است: وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ. نیز در اشعاری که امام رضا (ع) برای مأمون قرائت نمود بر صبر در مقابل اذیت و حلم در برابر جاهلان تأکید شده است. از جمله آن حضرت در این اشعار فرموده است: هرگاه مبتلا به جاهل شوم، هیچ‌گاه خود را در مقابل او قرار نمی‌دهم و همچون او با وی رفتار نخواهم کرد. و اگر کسی در مرتبه من قرار داشته باشد و مرا آزار دهد، با حلم با او برخورد می‌کنم تا با این صفت بر او برتری داشته باشم. در بیتی دیگر از شعر آن حضرت آمده است: هرگاه به جاهل که پیوسته ناحق گوید مبتلا گردم، در آن وقت سکوت پیشه خواهم کرد، زیرا جواب ابلهان خاموشی است.

اذیت کردن یا اذیت شدن با توجه به موارد مختلف آن در فقه اسلامی احکام متعددی دارد که بسیاری از این احکام از احادیث و متون منقول از امام رضا (ع)، قابل برداشت است. به نظر فقیهان، اذیت کردن مؤمن و مسلمان حرام است، چه اذیت کردن با گفتار یا کردار باشد و نیز چه فرد مذکور حاضر یا غایب باشد. این حکم از احادیث متعددی از امام رضا (ع) قابل برداشت است. همچون احادیثی که آن حضرت اذیت‌کنندگان را مورد لعن و نفرین قرار داده یا آنان را مستحق عذاب دانسته است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) سفارش شده است: هنگام دفع بول و غائط و خروج از مکان تخلی، مستحب است که شخص خدا را برای دفع بلا و آنچه سبب اذیت است حمد کند و بگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَمَاطَ عَنِّي الْأَذَى وَ هَنَّأَنِي طَعَامِي وَ عَافَانِي مِنَ الْبَلْوَى‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يَسَّرَ الْمَسَاغَ وَ سَهَّلَ الْمَخْرَجَ وَ أَمَاطَ عَنِّي الْأَذَى». این دعا و درخواست در روایت‌هایی دیگر از امامان معصوم (ع) نیز آمده است. همچنین در نقلی دیگر از امام رضا (ع) توصیه شده است که فرد هنگام پوشیدن کفش و نعلین حمد خدا را کند و دفع اذیت‌ها را از خدا طلب نماید و بگوید: «بسم الله و الحمدلله.. اللهم وقنی من جمیع الآفات و العاهات و الأذی». در دعایی دیگر از آن حضرت آمده است: شایسته است تا مؤمنان با گفتن جملات «وَ اعْصِمْنِي مِنْ كُلِّ أَذًى وَ سُوءٍ بِمَنِّكَ وَ اكْفِنِي شَرَّ كُلِّ ذِي‏ شَرٍّ بِقُدْرَتِكَ‏ اللَّهُمَّ مَنْ كَادَنِي... أَسْأَلُكَ كِفَايَةَ الْأَذَى وَ الْعَافِيَةَ وَ الشِّفَاءَ» همیشه حفظ خود را از هر بلا و اذیتی و شر هر آزاردهنده‌ای از خداوند طلب نمایند.

از دیگر تعالیم اسلام در این‌باره، اذیت نکردن زن و شوهر از سوی یکدیگر به ویژه پس از طلاق دادن زن و در مدت جواز رجعت است. قرآن کریم در آیه ۲۲۹ سوره بقره به مردان مسلمان فرمان داده است که پس از دو بار طلاق دادن، یا زنان را به نیکی نگه دارند یا آنان را رها کنند و حق ندارند مهری را که به آنان داده‌اند از آنان باز پس گیرند: الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا. در روایتی امام رضا (ع) در پاسخ به سؤالی در مورد تفسیر جملات فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ در آیه مذکور آمده است: مراد از فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ، اذیت نکردن زنان و پرداخت نفقه به آنان و مقصود از تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ، طلاق دادن آنان بر اساس کتاب خدا است. همچنین قرآن در آیه‌ای دیگر به مردان فرمان داده است که زنان مطلقه را در مدت عده از خانه جز در صورت ارتکاب فاحشه آشکار اخراج نکنند يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ.

در روایتی امام رضا (ع) مراد از فاحشه آشکار در آیه را اذیت کردن اهل خانه و شوهر از سوی زن و بد اخلاقی او دانسته و فرموده است: در این صورت، مرد حق دارد که قبل از تمام‌شدن عده، زن را از خانه اخراج نماید. در نقل دیگری، آن حضرت مراد از «فاحشه» در آیه را اذیت‌کردن اهل زوج و فحش‌دادن آنان از سوی وی دانسته است. در احادیثی از دیگر امامان معصوم (ع)، فاحشه در آیه مذکور به زنا، مساحقه، سخنان زشت و ناروا و مانند آنها تفسیر شده است که همه این موارد می‌تواند مصداقی برای فاحشه باشد. از این‌رو، روایت‌های مذکور هیچ‌گونه منافاتی با یکدیگر ندارند. یکی از اعمالی که بر حج‌گزاران در حال احرام حج و عمره ممنوع است، رفتن به زیر سایه‌بان هنگام طی کردن راه است. به نظر فقیهان، در صورتی که حج‌گزار در حال احرام حج بر اثر مریضی یا شدت گرما یا سرما یا وجود باران اذیت شود، می‌تواند در راه به زیر سایه‌بان برود، اما به سبب ارتکاب این عمل پرداخت کفاره بر او واجب است. دلیل این امر روایتی از امام رضا (ع) است که در آن شخصی از استظلال محرم سؤال کرد که امام فرمود: اگر استظلال به جهت علتی همچون اذیت‌شدن بر اثر حرارت خورشید است جایز بوده، اما حج‌گزار باید فدیه دهد. در مقابل، برخی از فقیهان امامیه و اهل سنت کفاره را واجب ندانسته‌اند.

همچنین به نظر مشهور فقهای امامیه، کفاره استظلال یک گوسفند است. دلیل این امر روایت‌هایی از امام رضا (ع) است که کفاره استظلال در حال احرام را یک گوسفند دانسته‌اند. در مقابل، روایتی از نحر کردن شتر در استظلال یاد کرده که این روایت‌ها حمل بر استصحاب شده است. فقهای اهل سنت نیز به طور مطلق از وجوب قربانی سخن گفته‌اند و نوع قربانی را تعیین نکرده‌اند. در نقلی از امام رضا (ع) آمده است که رسول خدا (ص) با وجود اینکه گرمای خورشید او را اذیت می‌کرد، هنگام طیّ منزل و سوار بودن بر مرکب زیر سایه‌بان قرار نمی‌گرفت، هر چند گاه با دست یا قسمتی دیگر از بدن، صورت خود را می‌پوشاند، ولی هنگامی که در منزل فرود می‌آمد به سایه خانه یا دیواری می‌رفت. در روایتی دیگر شخصی از امام رضا (ع) از زیر سایه رفتن محرم و سختی نور خورشید برای وی سؤال نمود که آن حضرت او را به قرار گرفتن در زیر نور خورشید برای خداوند توصیه نمود و فرمود: گرمای خورشید گناهان احرام‌گزاران را ذوب می‌نماید. تشخیص حالت اضطرار و غیر اضطرار نیز به خود شخص محرم واگذار شده است. در حدیثی دیگر فردی از امام رضا (ع) در مورد زیر سایه رفتن محرم در صورتی که بر اثر گرمای خورشید مبتلا به سردرد گردد سؤال نمود که امام در پاسخ فرمود: احرام‌گزار از هر کس دیگر به وضع خود عالم‌تر است. از این‌رو، اگر می‌داند که نمی‌تواند گرمای خورشید را تحمل کند زیر سایه برود.

افزون بر این، محرم تا زمان بقای بر احرام حقّ تراشیدن سر خود را ندارد، اما در صورت اضطرار و اذیت شدن به سبب حشرات موذی یا مریضی می‌تواند موهای خود را بتراشد و به جای آن کفاره آن را که روزه یا صدقه یا قربانی‌کردن حیوان است پرداخت نماید. این احکام در آیه ۱۹۶ بقره به صراحت بیان شده است: وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) درباره شأن نزول آیه مذکور آمده است: که رسول خدا (ص) در سفر حج از کنار یکی از اصحاب به نام کعب بن عجزه عبور می‌کرد که مشاهده نمود شپش تمام موهای سر و صورت او را فرا گرفته است. در پی این امر، پیامبر (ص) به او فرمان داد که سر خود را بتراشد که آیه فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا... درباره این واقعه نازل شد. سپس رسول خدا (ص) روزه مذکور در آیه را سه روز تعیین کرد و صدقه را به مقدار شش مسکین معین نمود که به هر مسکین دو مد داده شود و برای قربانی نیز کشتن گوسفند را لازم دانست و فرمود تنها مساکین باید از آن گوشت بخورند. در نقلی دیگر منسوب به امام رضا (ع)، با استناد به آیه مذکور، روزه برای کسی که سر خود را به جهت اذیت‌شدن می‌تراشد به طور تخییری واجب شمرده شده و مقدار آن سه روز دانسته شده است. این مطلب در روایتی از امام زین العابدین (ع) نیز آمده است. رأی فقهای شیعه و اهل سنت بر اساس ادله مذکور و احادیثی دیگر همین است. در نقلی دیگر از امام رضا (ع) نیز آمده است: در صورتی که احرام‌گزار قربانی را انتخاب کند باید یک گوسفند بکشد و در صورت انتخاب صدقه باید شش مسکین را اطعام نماید و به هر یک از مساکین نصف صاع از طعام عطا کند. در برخی روایت‌های دیگر از اطعام ده مسکین در صورت حلق سر به واسطه اذیت یاد شده است. فقیهان امامیه بر اساس هر دو دسته از این روایت‌ها فتوا داده‌اند، اما فقیهان اهل سنت از کشتن گوسفند و اطعام شش مسکین سخن گفته‌اند.

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲
2. صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «اذیت»، دانشنامه امام رضا ج۲