واکنش اخلاقی در برابر رفتارهای ناپسند

مقدمه

تردیدی نیست مؤمنان در برخورد با افعال غیراخلاقی دیگران، مجاز به مقابله به مثل – دست‌کم در همه موارد - نیستند. علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۳۴ سوره فصلت می‌نویسد: یعنی آنچه بدی از ایشان می‌بینی با نیکی تلافی کن و تازه از بین خوبی‌ها، خوب‌تر آنها را انتخاب کن، مثل اینکه اگر بدی آنان به صورت آزار و اذیت است، تو به ایشان احسان کن و منتهای درجه طاقت خود را در احسان به ایشان مبذول بدار و اگر این مقدار نتوانستی، هرچه را که توانستی و اگر آن هم مقدور نبود، حداقل از ایشان اعراض کن^[۱]. استاد مصباح یزدی نیز در ذیل آیه فوق می‌نویسد: مسلمان در رفتار با دیگران، در تربیت و ارشاد و هدایت آنان باید خلق و خویی محمدی داشته باشد، ملایم، مهربان و دلسوز باشد، همانند طبیبی به مداوای بیمار خود همت گمارد و از خشونت و خشم بی‌جا دوری کند تا او با گوش دل و از اعماق جان، تحت‌تأثیر سخنان وی قرار گیرد و در غیاب او هم جانب او را نگاه دارد؛ ولی هر کسی قادر نیست این گونه رفتار کند و تنها آنان که راه را طی کرده‌اند، به مقام صبر رسیده‌اند و دارای بهره وافری از کمال لایق انسانی هستند، قادر به چنین عکس‌العملی در برابر دیگران خواهند بود^[۲]. تفسیر نمونه نیز در شرح آیه فوق^[۳] در بیانی تکمیلی می‌نویسد: این دستور [پاسخ بدی به خوبی] مخصوص مواردی است که دشمن از آن سوء استفاده نکند، آن را دلیل بر ضعف نشمارد، و بر جرئت و جسارتش افزوده نگردد و نیز مفهوم این سخن هرگز سازش‌کاری و قبول تسلیم در برابر وسوسه‌های دشمنان نیست^[۴].^[۵]

آیات قرآنی مرتبط

برخورد بزرگوارانه با بیهوده‌کاری‌ها، رویه مؤمنان راستین: وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا^[۶].
توصیه به فاصله‌گزینی مسالمت‌آمیز از جاهلان و اعراض از بیهوده‌گویی‌ها و مهمل‌بافی‌ها: وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي الْجَاهِلِينَ^[۷].
عدم مقابله به مثل با جاهلان و نابخردان، رویه مؤمنان صادق: وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا^[۸]^[۹].
لزوم دفع اعمال ناصواب بدکاران با اعمال نیک: ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ^[۱۰].
در آیاتی نیز به دفع‌کنندگان بدی با خوبی، پاداش عظیم وعده داده شده است^[۱۱]. تقیه، صبر و خویشتن‌داری، عفو و صفح، ارشاد و هدایت، امربه معروف و نهی از منکر، مهاجرت، مقابله به مثل موردی و... نیز از دیگر تدبیر‌های مورد توصیه قرآن برای رویارویی با وضعیت‌ها و موقعیت‌های نامطلوب است. در آیه وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ^[۱۲] نیز، دفع بدی با نیکی را موجب تبدیل دشمنی به دوستی معرفی کرده است.^[۱۳]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۹۲.
↑ مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، ص۳۸۸.
↑ وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.
↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۳۰۹.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۱.
↑ «و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.
↑ «و چون (سخن) یاوه بشنوند از آن دوری می‌گزینند و می‌گویند: کردارهای ما، از آن ما و کردارهای شما از آن شما، (ما را به خیر و) شما را به سلامت! ما را با نادانان کاری نیست» سوره قصص، آیه ۵۵.
↑ «و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند» سوره فرقان، آیه ۶۳.
↑ برای معنای سلام در آیه، ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۲۳۹.
↑ «بدی را با روشی که نیکوتر است دور کن» سوره مؤمنون، آیه ۹۶.
↑ وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ «و آنان را که در پی خشنودی پروردگارشان شکیبایی پیشه می‌کنند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه ما روزی آنان کرده‌ایم پنهان و آشکار می‌بخشند و به نیکی، بدی را دور می‌دارند؛ فرجام (نیک) آن سرای است،» سوره رعد، آیه ۲۲.
↑ «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۱.

[1] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۹۲.

[2] مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، ص۳۸۸.

[3] وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.

[4] مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۳۰۹.

[5] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۱.

[6] «و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.

[7] «و چون (سخن) یاوه بشنوند از آن دوری می‌گزینند و می‌گویند: کردارهای ما، از آن ما و کردارهای شما از آن شما، (ما را به خیر و) شما را به سلامت! ما را با نادانان کاری نیست» سوره قصص، آیه ۵۵.

[8] «و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند» سوره فرقان، آیه ۶۳.

[9] برای معنای سلام در آیه، ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۲۳۹.

[10] «بدی را با روشی که نیکوتر است دور کن» سوره مؤمنون، آیه ۹۶.

[11] وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ «و آنان را که در پی خشنودی پروردگارشان شکیبایی پیشه می‌کنند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه ما روزی آنان کرده‌ایم پنهان و آشکار می‌بخشند و به نیکی، بدی را دور می‌دارند؛ فرجام (نیک) آن سرای است،» سوره رعد، آیه ۲۲.

[12] «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.

[13] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]