نیکی به والدین
(تغییرمسیر از احسان به والدین)
نیکی به والدین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نیکی به والدین در معارف و سیره نبوی - نیکی به والدین در معارف و سیره فاطمی - نیکی به والدین در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردنیکی به پدر و مادر، از توصیه‌های مؤکد قرآن کریم به مؤمنان است. برخی از پی‌آمدهای مثبت نیکی با والدین در گفتار پیامبر اسلام عبارت است از: نیکی با والدین الگویی برای نیکی فرزندان با خود آنان؛ نیکی با والدین موجب افزایش عمر و باعث کسب خشنودی خداوند است. در مقابل آثار منفی بی‌احترامی با والدین نیز عبارت است از: تعجیل در عقوبت؛ خشم خداوند و دوری از بهشت.
مقدمه
احسان از ماده “حسن” دو گونه است: اول. بخشش و انعام به دیگران مثل “به او احسان کرد”، دوم. احسان در عمل و کار؛ به این معنا که کسی دانش نیکویی را بیاموزد یا کار نیکی را انجام دهد[۱].
احسان به پدر و مادر، از توصیه‌های مؤکد قرآن کریم به مؤمنان است. ذکر “احسان” به صورت مطلق و بدون تعیین مصداق خاص در برخی آیات، دلالت بر عمومیت آن دارد و کاربرد این واژه در بیان وظایف فرزندان نسبت به والدین مبین این نکته دقیق است که اساس عدل بر این است که دو نفر روابط متقابل و در نتیجه، حقوق و تکالیف متقابل داشته باشند. هر جا حق و تکلیف متقابلی مطرح باشد، یک نوع تأثیر و تأثر متقابل نیز وجود دارد؛ اما تأثیری که پدر و مادر در به وجود آمدن فرزند دارند، برای فرزند جبران‌پذیر نیست، از این خداوند، پیوسته احسان به پدر و مادر را توصیه می‌کند و آن را ملاک ارزش در رابطه فرزند با والدین خود قرار می‌دهد[۲]. علامه طباطبایی نیز در تحلیل آثار و نتیجه‌های اجتماعی این ارتباط می‌نویسد: رابطه عاطفی میان پدر و مادر از یک طرف و میان فرزندان از طرف دیگر از بزرگ‌ترین روابط اجتماعی است که قوام و استواری جامعه انسانی بدان‌ها بستگی دارد؛ بنابراین از نظر سنت اجتماعی و به حکم فطرت لازم است، آدمی پدر و مادر خود را احترام کند و به ایشان احسان نماید؛ زیرا اگر این حکم در اجتماع جریان نیابد و فرزندان با پدر و مادر خود معامله یک بیگانه را بکنند، قطعاً آن عاطفه از بین رفته و شیرازه اجتماع به کلی از هم گسیخته می‌گردد[۳].[۴]
نیکی به والدین در قرآن
- امر فرزندان به احسان به والدین در کنار بندگی خداوند: ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾[۵].
- اخذ میثاق از مؤمنان در خصوص احسان به والدین: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾[۶].
- نیکی به والدین سیره عملی پیامبران الهی: ﴿وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا﴾[۷].
- در برخی آیات نیز به موقعیت برتر مادر نسبت به پدر[۸]، مشروط بودن اطاعت فرزندان از والدین به عدم دعوت به شرک[۹]؛ رفتار شایسته با والدین مشرک[۱۰]؛ مقدم داشتن والدین در انفاق[۱۱]؛ نهی از هر نوع اهانت و امر به مهربانی با والدین[۱۲]؛ تواضع و فروتنی و طلب رحمت و مغفرت برای ایشان[۱۳] به عنوان بخشی از معیارها و مصداق‌های احسان به والدین توصیه شده است[۱۴].
شاخص‌های نیکی به والدین
- احسان: خداوند می‌فرماید: ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾[۱۵] فرزند در برابر والدین خود باید احسان داشته باشد؛ بدین معنا آنچه والدین در حق انسان انجام داده، فرزند چیزی بیشتر از آن را انجام بدهد؛ زیرا اگر چنین نکند، در واقع همان حق والدین را برگردانده است و بس.
- سخن نیکو و نرم گفتن: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: زنهار، کلمه‌ای مگویید که به دلیل آن والدین شما رنجیده شوند و کمترین آزار به آنان مرسانید و با ایشان با اکرام و احترام سخن گویید: ﴿فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾[۱۶].[۱۷] در این آیه به صراحت بیان شده است که در برابر پدر و مادرت حتی اف هم نگو و با آنان بلند صحبت نکن، بلکه با آنها نیکو، آرام و توأم با عطوفت و مهربانی سخن بگو. وقتی پدر و مادر پیر و دل شکسته میشوند، هم چون کودک زودرنج می‌گردند؛ لذا فرزندان که در دوران جوانی و غرور به سر می‌برند باید مواظب باشند، تا دل والدین خود را با سخنان تند و خشن به درد نیاورند.
- تواضع: در قرآن کریم آمده است: و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران (در برابر آنها تواضع کن): ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾[۱۸].
- دعا در حق پدر و مادر: قرآن کریم می‌فرماید: در حق پدر و مادرت دعا نما و بگو: پروردگارا! چنان که پدر و مادر مرا از کودکی به مهربانی پرورده‌اند؛ تو در حق آنان رحمت و مهربانی فرما: ﴿وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾[۱۹]، دوران کودکی‌ات را بیاد آور و در حق والدین خود دعا کن.
- سپاس‌گزاری از والدین: قرآن کریم سفارشات لقمان حکیم را چنین نقل می‌فرماید: از من و پدر و مادر خود سپاس‌گزاری نما: ﴿أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ﴾[۲۰]. انسان باید از ولی نعمت خود سپاس‌گزار و قدردان باشد. ولی نعمت اصلی خداوند سبحان و بعد والدین است که برای بزرگ نمودن و تربیت فرزندان خود تلاش زیادی می‌کنند و مشکلات فراوانی را به جان می‌خرند[۲۱].
آثار مثبت نیکی به والدین
بی‌تردید چگونگی رابطه انسان با والدین در سرنوشت انسان مؤثر است. در ذیل تلاش می‌شود پی‌آمدهای مثبت نیکی با والدین در گفتار پیامبر اسلام بیان گردد.
- نیکی با والدین الگویی برای نیکی فرزندان با خود آنان: اگر با والدین خود نیکی نماییم، فرزندان یاد می‌گیرند و در پیری با ما رفتار خوبی خواهند داشت. در حدیثی نبوی آمده است: با پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان با شما نیکی کنند: «بَرُّوا آبَاءَكُمْ يَبَرَّكُمْ أَبْنَاؤُكُمْ»[۲۲].
- نیکی با والدین موجب افزایش عمر: پیامبر اسلام فرمود: خداوند عمر انسان را با نیکی به والدین افزایش می‌دهد: « إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَزِيدُ فِي عُمَرَ الرَّجُلِ بِبِرِّهِ وَالِدَيْهِ »[۲۳].
- کسب خشنودی خداوند با نیکی به والدین: در حدیث نبوی آمده است: خشنودی خداوند در رضایت پدر و مادر است و خشم او در نفرین پدر و مادر است: « رِضَا الرَّبِّ فِي رِضًا الْوَالِدَيْنِ وَ سَخَطُهُ فِي سَخَطِهِمَا »[۲۴].[۲۵]
آثار منفی (پی‌آمدهای بد) بی‌احترامی با والدین در سخنان پیامبر(ص)
- بی‌احترامی و ناسپاسی والدین موجب تعجیل در عقوبت: پیامبر اسلام فرمود: دو چیز را خداوند در این جهان کیفر می‌دهد (در کیفر او تعجیل می‌کند) یکی ستم و تعدی و دیگری، ناسپاسی و بی‌احترامی به والدین: « اثْنَانِ يعجّلهما اللَّهُ فِي الدُّنْيَا الْبَغْىِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ »[۲۶].
- نارضایتی والدین و خشم خداوند: در حدیث نبوی آمده است: هر که والدین خود را ناراحت کند، خدا را خشمگین نموده است: «مَنْ أَسْخَطَ وَالِدَيْهِ فَقَدْ أَسْخَطَ اللَّهَ»[۲۷].
- نارضایتی والدین و دوری از بهشت: در حدیثی از پیامبر اسلام آمده است که فرمود: چهار کس است که خداوند آنها را به بهشت نمی‌برد و از نعمت‌های بهشتی محروم می‌سازد: از جمله آنها کسی است که والدین از او ناخشنود باشند[۲۸].[۲۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۳۶.
- ↑ محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۵۳.
- ↑ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۱۰۷؛ در خصوص حقوق متقابل والدین و فرزندان، ر. ک: محسن فیض کاشانی، المهجة البیضاء، ج۳، ص۴۳۴-۴۴۴؛ محمدرضا سالاری‌فر، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، ص۱۲۱-۲۰۲.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۲۹.
- ↑ «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر نکویی ورزید» سوره نساء، آیه ۳۶.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر نیکی کنید» سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ «و با پدر و مادرش نکوکار بود و گردنکشی سرکش نبود» سوره مریم، آیه ۱۴.
- ↑ ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾ «و به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم- مادرش او را با سستی در پی سستی بارداری کرد و زمان شیر خوارگی وی دو سال بود- که مرا و پدر و مادرت را سپاس بگزار (که) بازگشت (همه) به سوی من است» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «و به آدمی سپرده‌ایم به پدر و مادرش نکویی کند و اگر در تو کوشیدند تا چیزی را که دانشی درباره آن نداری شریک من سازی، از آن دو فرمان نبر! بازگشتتان به سوی من است آنگاه من شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه خواهم کرد» سوره عنکبوت، آیه ۸؛ ﴿وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «و اگر تو را وا دارند تا آنچه را که نمی‌دانی برای من شریک آوری، از آنان فرمان نبر و در این جهان با آنان به شایستگی همراهی کن و راه کسی را که به درگاه من باز می‌گردد پیش گیر، سپس بازگشتتان به سوی من است آنگاه شما را از آنچه می‌کرده‌اید می‌آگاهانم» سوره لقمان، آیه ۱۵.
- ↑ ﴿وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «و اگر تو را وا دارند تا آنچه را که نمی‌دانی برای من شریک آوری، از آنان فرمان نبر و در این جهان با آنان به شایستگی همراهی کن و راه کسی را که به درگاه من باز می‌گردد پیش گیر، سپس بازگشتتان به سوی من است آنگاه شما را از آنچه می‌کرده‌اید می‌آگاهانم» سوره لقمان، آیه ۱۵.
- ↑ ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ «از تو می‌پرسند: چه چیزی را ببخشند؟ بگو هر دارایی که می‌بخشید (بهتر است) به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان و در راه مانده باشد و هر نیکی بجای آورید خداوند به آن داناست» سوره بقره، آیه ۲۱۵.
- ↑ ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾ «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾ «و از سر مهر برای آنان به خاکساری افتادگی کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند» سوره اسراء، آیه ۲۴.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۲۹.
- ↑ «و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید» سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ رسالة الحقوق، ص۹.
- ↑ «و از سر مهر برای آنان به خاکساری افتادگی کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند» سوره اسراء، آیه ۲۴.
- ↑ «و از سر مهر برای آنان به خاکساری افتادگی کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند» سوره اسراء، آیه ۲۴.
- ↑ «که مرا و پدر و مادرت را سپاس بگزار» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم، ص ۱۰۶-۱۰۹.
- ↑ نهج الفصاحه، حدیث ۱۰۸۹.
- ↑ نهج الفصاحه، حدیث ۷۵۵.
- ↑ نهج الفصاحه، حدیث ۱۶۶۵.
- ↑ برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم، ص ۱۰۹.
- ↑ نهج الفصاحه، ح۸.
- ↑ نهج الفصاحه، ح۲۹۶۳.
- ↑ نهج الفصاحه، ح۲۵۴.
- ↑ برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم، ص ۱۱۰.