تجسس در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تجسس است. تجسس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تجسس در قرآن - تجسس در فقه سیاسی - تجسس در جامعه‌شناسی اسلامی - نفی تجسس در معارف و سیره نبوی -تجسس در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
تجسس از ریشه «جسس» و در اصل به معنای با دست لمس کردن[۱] یا لمس کردن رگ دست برای بررسی ضربان نبض[۲] و به معنای شناخت بدون سر و صدا و پنهانی یک چیز[۳] است. این واژه به معنای جستجو کردن دربارهٔ چیزی[۴] و جستجوی امور پنهانی[۵] به کار رفته است.
تجسس در قرآن،﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾[۶] روایات[۷] و فقه[۸] در همان معنای لغوی جستجو کردن در امور به‌کار رفته است. امام خمینی نیز به همین معنا به کار برده است.[۹].[۱۰]
پیشینه
قرآن کریم از تجسس در احوال و امور شخصی مؤمنان نهی کرده است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾[۱۱]؛ [۱۲] و دلیل نهی الهی، حفظ آبروی مؤمنان است.[۱۳] واژه ﴿لَا تَجَسَّسُوا﴾ در آیه یاد شده "لاتَحَسَّسُوا" نیز قرائت شده است و مفسران و لغویان، میان این دو فرق‌هایی ذکر کرده‌اند[۱۴] و «تحسس» را مربوط به جستجو دربارهٔ امور آشکارِ شناخته‌شده دانسته‌اند.[۱۵] در روایات نیز از تجسس در امور شخصی دیگران نهی شده است.[۱۶]
بنای حکومت اسلامی تفتیش در احوال شخصی افراد نبوده و نیست؛ چنان‌که امیرالمؤمنین علی(ع) در دوران حکومت خویش در سخنرانی‌ها و موعظه‌ها مردم را از تجسس و تفتیش در امور یکدیگر باز می‌داشت[۱۷] و کسانی را که صفت تفحص از احوال شخصی مردم را داشتند از خود دور می‌کرد و کارگزارانی را بر مردم می‌گماشت که چنین صفتی نداشته باشند.[۱۸] برخی خلفا این امر را رعایت نمی‌کردند و پاره‌ای صحابیان به آن اعتراض کردند.[۱۹]
در فقه امامیه، تجسس از احوال خصوصی[۲۰] و تفتیش از عقاید[۲۱] منع شده است؛ اما حرمت تجسس به معنای فحص و جستجو از حال دیگران در بحث‌هایی مانند عدالت امام جماعت،[۲۲] اجتهاد و اعلم بودن،[۲۳] ازدواج با زنی که همسر داشته، تصدیق زن در نداشتن همسر و در عدّه نبودن[۲۴] و عدالت شاهد[۲۵] استثنا شده است. در میان اهل سنت نیز بحث تجسس در ابواب مختلف فقهی و حدیثی ذکر شده است.[۲۶]
امام خمینی در برخی از فروع فقهی در باب تقلید از مجتهد و اعلم بودن،[۲۷] اشتراط عدالت در ولایت پدر و جد،[۲۸] طلاق،[۲۹] و ودیعه،[۳۰]حکم تجسس را بیان کرده است. ایشان به لحاظ تصدی حکومت و پرداختن به مبانی حکومت اسلامی، به حکم مسائل مختلفِ تجسس از سوی حکومت توجه کرده است.[۳۱].[۳۲]
اقسام تجسس
فقها در مباحث و ابواب مختلفِ فقه حکمِ صورت‌های مختلف را بررسی و برای آن اقسامی ذکر کرده‌اند. تجسس را یا اشخاص عادی انجام می‌دهند یا دولت‌ها و این تجسس گاهی در احوال شخصیه افراد جامعه است و گاه در احوال ارکان و دستگاه‌های دولتی و گاه به غرض جاسوسی که در مجموع چهار صورت قابل فرض خواهد بود[۳۳]:
تجسس اشخاص در حریم خصوصی
در اسلام پرهیز از تجسس در حریم خصوصی افراد و زندگی آنان، به‌عنوان قاعده اولی پذیرفته شده است و همگان باید آن را رعایت کنند؛ بنابراین جواز تجسس در موارد خاص، استثنا تلقی شده و آن هم با حفظ حدود و شرایطی به صورت وظیفه‌ای الهی دنبال می‌گردد.[۳۴] گروهی از فقها با استناد به آیه نهی از تجسس ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾»[۳۵] کوشش برای اطلاع از عیوب و اسرار مردم را حرام دانسته‌اند.[۳۶] همچنین به برخی از روایات[۳۷] استناد کرده‌اند و آن را از گناهان کبیره دانسته‌اند[۳۸]؛ ازجمله آنها روایتی است که از پی‌جویی از لغزش‌های مسلمانان نهی کرده و یادآور شده است کسی که از لغزش‌های مسلمانان پی‌جویی کند، خدا از لغزش او پی‌جویی و او را رسوا می‌کند.[۳۹] شیخ انصاری نیز تفتیش و تجسس دربارهٔ کسی که عیب‌هایش را پنهان می‌کند، حرام شمرده است.[۴۰]
امام خمینی تجسس در امور شخصی دیگران را حرام شمرده[۴۱] و کشف سرّ مؤمن را جایز ندانسته است[۴۲]؛ از این‌رو تجسس که لازمه آن کشف سرّ مؤمن است، حرام می‌باشد. اگر کسی گناهانی را که مطلع شده برای دیگران گرچه یک نفر باشد، بازگو کند، این‌کار او از مصادیق اشاعه فحشا و هتک حرمت مسلمان و حرام است.[۴۳]
در برخی موارد، تجسس دارای مصلحت و غرض صحیح است؛ مانند تجسس در امر ازدواج، وکالت، وصایت، عدالت شاهد، تربیت فرزندان و انتخاب محل زندگی که بیشتر این موارد داخل در عنوان "نُصح المستشير" ـ خیرخواهی در حق کسی که مشورت می‌طلبد ـ خواهد بود.[۴۴] در این‌گونه امور به سبب اهمیت آن، شخص مجاز به تحقیق و تجسس است و طرف مشورت نیز مجاز به پاسخگویی است و عمل او از حرمت غیبت استثنا می‌شود.[۴۵] تجسس از همسر و فرزندان و اهل خانه نیز از حرمت تجسس استثنا شده است[۴۶]؛ زیرا بر پایه لزوم تقدیم اهم بر مهم یا با وجود غرضِ صحیح است.[۴۷]
امام خمینی، این ضابطه را با این گستره قبول ندارد، و معتقد است باید مورد به مورد بررسی شود و اهم‌بودن ارائه مشورت، از ملاک حرمت غیبت سنجیده شود. اگر اهمیت آن مورد، احراز یا احتمال داده شود، لازمه آن جواز تجسس خواهد بود.[۴۸].[۴۹]
تجسس حکومت در احوال شخصی
برای اثبات ممنوعیت تجسسِ حکومت در حریم خصوصی افراد، علاوه بر ادله ممنوعیت تجسس اشخاص در حریم خصوصی یکدیگر، به برخی از روایات نیز استناد شده است که دربارهٔ وظیفه حکومت در برابر مردم سخن می‌گویند[۵۰]؛ مانند حدیثی از پیامبر اکرم(ص) که تجسس در امور مردم را، موجب فاسدشدن آنها دانسته است.[۵۱] همچنین امیرالمؤمنین علی(ع) به مالک اشتر دستور داد در عیوب مردم که بر آنها پوشیده است، کنجکاوی نکند و تا حد ممکن آنها را پنهان نگه دارد.[۵۲]
امام خمینی در فرمان هشت‌ماده‌ای که در ۲۴ آذر ۱۳۶۱ خطاب به قوه قضاییه و دیگر ارگان‌های اجرایی، دربارهٔ اسلامی شدن قوانین و عملکردها صادر کرد، دربارهٔ عدم دخالت در حوزه خصوصی و امنیت شهروندان و آزادی‌های شخصی و فردی آنان، به‌ویژه امنیت قضایی به مواردی تصریح کرد که گویای دیدگاه و اندیشه ایشان در زمینه تجسس در احوال شخصی افراد است. پاره‌ای از بندهای این نامه عبارت‌اند از:
- ورود بدون اجازه به محل کار شخصی و منازل افراد برای جلب یا به نام کشف جرم و ارتکاب گناه، ممنوع است و کسی برای این امور، حق تعقیب و مراقبت ندارد.
- شنود تلفن‌ها و نصب دستگاه شنود برای کشف گناه و جرم، هرچند بزرگ باشد، ممنوع است.
- تجسس دربارهٔ گناهان دیگران و دنبال‌کردن اسرار مردم ممنوع و فاش‌ساختن اسرار آنان جرم بوده و گناه است.
- قضات حق ندارند حکمی صادر کنند که مأموران اجازه ورود به خانه یا محل کار افراد داشته باشند که خانه امن و تیمی نیست و در آنجا توطئه علیه نظام صورت نمی‌گیرد[۵۳].
البته تجسس در اموری که حفظ نظام جامعه، متوقف بر آن باشد، جایز است، مانند گزینش افراد برای مناصب مهم دولتی و کشوری که نیاز به افرادی متعهد و متخصص دارد[۵۴] و نظارت بر کار مأموران و کارگزارن حکومت تا اطمینان حاصل شود وظایف خود را به خوبی انجام می‌دهند و به مسلمانان اجحاف و تعدی روا نمی‌دارند یا از مقام خود سوء استفاده نمی‌کنند.[۵۵] سفارش‌هایی که امیرالمؤمنین(ع) برای انتخاب مسئولان به مالک اشتر می‌کند، حاکی از آن است که حاکم باید گزینش کارگزاران خود تجسس کند و افراد شایسته را برای مناصب اجتماعی انتخاب کند.[۵۶] از امام رضا(ع) نقل شده پیامبر(ص) هرگاه لشکری را گسیل می‌داشت، به همراه فرمانده، افراد مطمئنی نیز می‌فرستاد تا در کارهای او تجسس کنند.[۵۷]
امام خمینی نیز در ماده هفتم از فرمان یادشده، برخی امور را که تجسس نکردن در آنها ممکن است موجب اختلال در نظام یا ریختن خون مردم بی‌گناه شود از موارد حرمت استثنا می‌کند. ایشان تجسس از مکان‌هایی را که احتمال توطئه گروه‌های مخالف اسلام و نظام داده شود، خواه در داخل خانه‌های تیمی باشند یا در ارگان‌های دولتی و غیر آن[۵۸] و همچنین تجسس از مکان‌هایی را که مرکز فحشا و فساد و مراکز توطئه شده‌اند، مجاز می‌داند.[۵۹] ایشان با توجه به لزوم حفظ اسلام و حکومت اسلامی، تجسس را برای افشای توطئه‌ای که علیه اسلام و نظام اسلامی شکل گرفته، بدون اشکال، بلکه لازم دانسته است.[۶۰].[۶۱]
تجسس به نفع دشمنان
خبرگیری و تجسس در پیمان‌ها و قراردادهای جنگی، تجاری، سیاسی و آمار و ارقام مربوط به تجهیزات و تأسیسات نظامی در راستای جلب رضایت دشمن که جاسوسی به‌شمار آمده و به حکم آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[۶۲] و نخستین آیه سوره ممتحنه حرام است[۶۳] و جاسوس مجازات می‌شود. امام خمینی جاسوس را چه مسلمان باشد و چه کافر ذمی مستحق مجازات می‌داند[۶۴] و معتقد است عقل و اسلام اجازه نمی‌دهند حکومت اسلامی در برابر جاسوسان ساکت بنشیند و اقدامات پیشگیرانه انجام ندهد.[۶۵].[۶۶]
تجسس و نظارت بر نهادهای دولتی
نظارت بر دستگاه‌های دولتی از حیاتی‌ترین ارکان یک نظام سالم و کارآمد است و ابزاری مهم برای مهار قدرت و شیوه‌ای موفق در مدیریت سیاسی به‌شمار می‌آید. این‌گونه تجسس یکی از ارکان مهم نظام مدیریتی و سیاسی است که با هدف کنترل فعالیت‌ها و حصول اطمینان از انطباق آن با اهدافِ از پیش تعیین‌شده صورت می‌گیرد و از آن با عنوان «نظارت» یاد می‌شود و در منابع دینی بر آن تأکید شده است. در اثر نظارت علاوه بر کشف کاستی‌ها به درک نقاط مثبت و تقویت آن و کارایی بهتر سازمان‌ها کمک می‌شود. امام خمینی نیز نظارت را بسیار مهم و بی‌توجهی به آن را موجب تباهی و فساد می‌دانست.[۶۷] به باور ایشان نظارت از راهکارهای اساسی برای کنترل قدرت است و همگان باید به این فریضه عمل کنند.[۶۸].[۶۹]
کیفر تجسس
با توجه به اینکه تجسسِ نامشروع از گناهان کبیره است[۷۰] و مرتکب کار حرام مستحق تعزیر است،[۷۱] فرد تجسس‌کننده مستحق تعزیر خواهد بود. امام خمینی نیز ترک واجب و انجام گناهان کبیره را مستحق تعزیر دانسته است.[۷۲] ایشان در پیام هشت‌ماده‌ای نیز تجسس از احوال شخصی، گناهان و اسرار مردم و افشای آن را جرم و گناه دانسته و مرتکبان هر یک از این امور را مستحق تعزیر شرعی و بعضی از این امور را موجب حد شرعی دانسته است.[۷۳].[۷۴]
منابع
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۶/۳۸
- ↑ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۹۶
- ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ۱/۴۱۴
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۱۰۱
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۶/۳۸
- ↑ «ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید که برخی از گمان‌ها گناه است و (در کار مردم) کاوش نکنید و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید و از خداوند پروا کنید که خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۲.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۴۵؛ طوسی، الامالی، ۱۳۰
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۲۹۸؛ شهید ثانی، رسائل، ۲۹۴
- ↑ امام خمینی، سرّ الصلاة، ۵۳؛ امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۱۶ و ۱۷/۱۴۰، ۱۶۱
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ «ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید که برخی از گمان‌ها گناه است و (در کار مردم) کاوش نکنید و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید و از خداوند پروا کنید که خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۸/۳۲۳
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۲/۳۴۷
- ↑ طبرسی، ۵/۳۹۲؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۶/۵۰
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۶/۳۳۲–۳۳۳
- ↑ صدوق، الخصال، ۱/۱۰۸–۱۰۹؛ صدوق، من لایحضر، ۳/۳۸؛ کلینی، الکافی، ۲/۳۵۵؛ مجلسی، روضة المتقین، ۹/۲۸۵
- ↑ صدوق، الخصال، ۱/۴۹
- ↑ ابن‌شعبه، تحف العقول، ۱۲۸
- ↑ بیهقی، السنن الکبری، ۸/۳۳۳–۳۳۴؛ بکری، من حیاة الخلیفة عمر بن الخطاب، ۳۶۵–۳۶۶
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۲۹۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۲۹۸
- ↑ قزوینی، ینابیع الأحکام، ۱/۴۷۸
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۲۹۸؛ سبزواری، ذخیرة المعاد، ۲/۳۰۵
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۸–۹
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۶۹
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۲/۵۷؛ سبزواری، ذخیرة المعاد، ۲/۳۰۵
- ↑ نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۶/۱۱۸؛ شربینی، مغنی المحتاج، ۴/۲۱۱
- ↑ امام خمینی، وسیلة النجاه، ۱۰ و ۱۱
- ↑ امام خمینی، وسیلة النجاه، ۴۸۴
- ↑ امام خمینی، وسیلة النجاه، ۷۸۲
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۵۷۱
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰–۱۴۱
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۰/۳۶۴–۳۶۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۲/۱۹۶–۱۹۷
- ↑ حجرات، ۱۲
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۲۹۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳/۲۹۸
- ↑ کلینی، الکافی، ۲/۳۵۵؛ صدوق، من لایحضر، ۳/۳۸
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۲/۳۵۶، مجلسی، روضة المتقین، ۹/۲۸۵
- ↑ کلینی، الکافی، ۲/۳۵۵؛ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۲/۳۵۶
- ↑ انصاری، انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۴۴
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰–۱۴۱
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۵۹۹
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰–۱۴۱؛ امام خمینی، مکاسب، ۱/۴۴۴–۴۴۵
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۳۰۰–۳۰۲
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۳۰۰–۳۰۲؛ خویی، منهاج الصالحین، ۱/۱۱؛ تبریزی، صراط النجاة، ۷/۲۰۱–۲۰۲
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، ۳۳۱؛ کلینی، الکافی، ۵/۳۵۱
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۴/۲۷؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۳۴۲
- ↑ امام خمینی، مکاسب، ۱/۴۴۱
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۲/۵۴۳
- ↑ بیهقی، السنن الکبری، ۸/۳۳۳
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵۳، ۴۵۶؛ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۲/۵۴۳
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰–۱۴۱
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۲/۵۴۶–۵۴۷
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۲/۵۴۶؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۰/۳۶۶
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵۳، ۴۵۶
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، ۳۴۲
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰–۱۴۱
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۶۸
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۱۶ و ۱۷/۲۶۸
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ «ای مؤمنان! به خداوند و پیامبر خیانت نکنید و در امانت‌های خود دانسته خیانت نورزید» سوره انفال، آیه ۲۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۹/۵۵ و ۱۹/۲۲۷؛ خرازی، البحوث الهامة، ۲/۲۰۵
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۳۰۴
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۷۵
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۷
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۸/۴۸۷–۴۸۸؛ ۱۰/۱۱۲ و ۱۳/۴۷۰
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۲/۳۵۶؛ مجلسی، روضة المتقین، ۹/۲۸۵
- ↑ حلی، شرائع الاسلام، ۴/۱۵۵؛ فاضل آبی، کشف الرموز، ۲/۵۶۸
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۴۵۳
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۰–۱۴۱
- ↑ ستوده، حمید، مقاله «تجسس»، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۲۵۱ – ۲۵۵.