تواضع در معارف دعا و زیارات: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'باقی' به 'باقی') |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
||
| (۲۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = تواضع | |||
| عنوان مدخل = [[تواضع]] | |||
| مداخل مرتبط = [[تواضع در قرآن]] - [[تواضع در حدیث]] - [[تواضع در اخلاق اسلامی]] - [[تواضع در معارف دعا و زیارات]] - [[تواضع در معارف و سیره سجادی]] - [[تواضع در معارف و سیره نبوی]] - [[تواضع در جامعه‌شناسی اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
*[[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا...}}<ref>«و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند...» سوره فرقان، آیه ۶۳.</ref>. | * [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا...}}<ref>«و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند...» سوره فرقان، آیه ۶۳.</ref>. | ||
*همچنین [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند افتادگی کن» سوره شعراء، آیه ۲۱۵.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۰.</ref>. | * همچنین [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند افتادگی کن» سوره شعراء، آیه ۲۱۵.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۰.</ref>. | ||
*[[پیامبر]]{{صل}} می‌فرمایند: "هرکس برای [[خدا]] [[فروتنی]] کند، [[خداوند]] او را بلندمرتبه کند"<ref> علاالدین علی المتقی بن حسام الدین هندی، کنز العمال، ج۲، ص۵۰.</ref>. | * [[پیامبر]] {{صل}} می‌فرمایند: "هرکس برای [[خدا]] [[فروتنی]] کند، [[خداوند]] او را بلندمرتبه کند"<ref> علاالدین علی المتقی بن حسام الدین هندی، کنز العمال، ج۲، ص۵۰.</ref>. | ||
*[[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرمایند: " [[تواضع]] آن است که آنچه را [[دوست]] داری دیگران به تو دهند، همان را به آنان عطا کنی"<ref> محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۱۰۰.</ref>. | * [[امام کاظم]] {{ع}} می‌فرمایند: " [[تواضع]] آن است که آنچه را [[دوست]] داری دیگران به تو دهند، همان را به آنان عطا کنی"<ref> محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۱۰۰.</ref>. | ||
*"[[تواضع]] مترادف [[فروتنی]] است"<ref> معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، اصطلاح نامه اخلاق اسلامی، ص۱۰۴.</ref>. | *"[[تواضع]] مترادف [[فروتنی]] است"<ref> معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، اصطلاح نامه اخلاق اسلامی، ص۱۰۴.</ref>. | ||
*[[راغب اصفهانی]] در کتاب الذریعة إلی مکارم الشریعه صفحه ۲۰۹ می‌گوید: "[[تواضع]] از "ضعة" (از ریشه وضع) مشتق شده است و "ضعة" یعنی [[انسان]] به پایه‌ای فروتر از پایه خود [[رضایت]] دهد"<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶)، ص۸۶.</ref>. | * [[راغب اصفهانی]] در کتاب الذریعة إلی مکارم الشریعه صفحه ۲۰۹ می‌گوید: "[[تواضع]] از "ضعة" (از ریشه وضع) مشتق شده است و "ضعة" یعنی [[انسان]] به پایه‌ای فروتر از پایه خود [[رضایت]] دهد"<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶)، ص۸۶.</ref>. | ||
*[[تواضع]] از نظر [[اخلاق]] آن بود که خود را مزیتی نشمرد بر کسانی که در [[جاه]] از او نازل‌تر باشند<ref> خواجه نصیر الدین طوسی، گزیده اخلاق ناصری، مقدمه و شرح شهرام رجب زاده، ص۷۷.</ref>. | * [[تواضع]] از نظر [[اخلاق]] آن بود که خود را مزیتی نشمرد بر کسانی که در [[جاه]] از او نازل‌تر باشند<ref> خواجه نصیر الدین طوسی، گزیده اخلاق ناصری، مقدمه و شرح شهرام رجب زاده، ص۷۷.</ref>. | ||
*جنید گوید: "[[تواضع]] عبارت از [[نرمی]]، [[آرامش]] و [[مهربانی]] است". | * جنید گوید: "[[تواضع]] عبارت از [[نرمی]]، [[آرامش]] و [[مهربانی]] است". | ||
*رویم گوید: "[[تواضع]] ذلیل بودن دل‌هاست برای داننده غیب‌ها". | * رویم گوید: "[[تواضع]] ذلیل بودن دل‌هاست برای داننده غیب‌ها". | ||
*و گفته شده است: "که [[تواضع]] عبارت از قبول [[حق]] است از [[حق]] برای [[حق]]، و گفته‌اند [[تواضع]] عبارت از گردن نهادن [[ذلت]] و کشیدن بار گران است"<ref> سید جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۵۹۹.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۱.</ref>. | * و گفته شده است: "که [[تواضع]] عبارت از قبول [[حق]] است از [[حق]] برای [[حق]]، و گفته‌اند [[تواضع]] عبارت از گردن نهادن [[ذلت]] و کشیدن بار گران است"<ref> سید جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۵۹۹.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۱.</ref>. | ||
*مفهوم [[تواضع]] آن است که [[انسان]] در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و [[برتری]] قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد باعث می‌شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد<ref> احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص۱۰۶.</ref>. | * مفهوم [[تواضع]] آن است که [[انسان]] در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و [[برتری]] قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد باعث می‌شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد<ref> احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص۱۰۶.</ref>. | ||
*لازمه [[تواضع]] و [[فروتنی]]، [[گفتار]] و [[رفتاری]] است که موجب [[تعظیم]] و [[تکریم]] دیگران شود که از صفات بسیار [[پسندیده]] و [[شریف]] است<ref> محمد علی جزایری، دروس اخلاق اسلامی، ص۱۸۳.</ref>. | * لازمه [[تواضع]] و [[فروتنی]]، [[گفتار]] و [[رفتاری]] است که موجب [[تعظیم]] و [[تکریم]] دیگران شود که از صفات بسیار [[پسندیده]] و [[شریف]] است<ref> محمد علی جزایری، دروس اخلاق اسلامی، ص۱۸۳.</ref>. | ||
*یکی از جلوه‌های [[تواضع]]، [[گفتار]] نرم و [[نیکو]] است. | * یکی از جلوه‌های [[تواضع]]، [[گفتار]] نرم و [[نیکو]] است. | ||
*[[ادب]] و [[تواضع]] [[دل‌ها]] را به یکدیگر نزدیک می‌کند و گوینده از [[غرور]] و خود خواهی و [[تکبر]] دور می‌شود<ref> محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۳۳۲. در قرآن کریم آمده است: {{متن قرآن|وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا}} «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن» سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref>. | * [[ادب]] و [[تواضع]] [[دل‌ها]] را به یکدیگر نزدیک می‌کند و گوینده از [[غرور]] و خود خواهی و [[تکبر]] دور می‌شود<ref> محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۳۳۲. در قرآن کریم آمده است: {{متن قرآن|وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا}} «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن» سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref>. | ||
*[[شهید مطهری]] می‌نویسد: "در جایی که [[خداوند]] به [[پیامبر]]{{صل}} می‌فرمایند: "بگو به [[مردم]] من هم بشری مثل شما هستم"{{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا}}<ref> | * [[شهید مطهری]] می‌نویسد: "در جایی که [[خداوند]] به [[پیامبر]] {{صل}} می‌فرمایند: "بگو به [[مردم]] من هم بشری مثل شما هستم"{{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا}}<ref> «بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد» سوره کهف، آیه ۱۱۰.</ref> و بر یکی از امثال خود شما [[وحی]] نازل می‌شود در این [[آیه کریمه]] [[تواضع]] فراوانی نهفته شده است"<ref> مرتضی مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۱۷، ص۳۵۴.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۲-۲۱۳.</ref> | ||
*[[تواضع]] و [[فروتنی]] می‌بایست برای [[رضای خدا]] باشد. همچنان‌که [[فیض کاشانی]] می‌گوید: "[[فروتنی]] آن است که برای [[خدا]] و در [[راه خدا]] باشد و اگر جز این باشد [[مکر]] و [[خدعه]] است، کسی که برای [[خدا]] [[فروتنی]] کند [[خدا]] او را بر بسیاری از بندگانش [[برتری]] می‌دهد"<ref> محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۱۰۱.</ref>. | * [[تواضع]] و [[فروتنی]] می‌بایست برای [[رضای خدا]] باشد. همچنان‌که [[فیض کاشانی]] می‌گوید: "[[فروتنی]] آن است که برای [[خدا]] و در [[راه خدا]] باشد و اگر جز این باشد [[مکر]] و [[خدعه]] است، کسی که برای [[خدا]] [[فروتنی]] کند [[خدا]] او را بر بسیاری از بندگانش [[برتری]] می‌دهد"<ref> محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۱۰۱.</ref>. | ||
*[[خشوع]] تقریباً متلازم با [[خوف]] و [[خشیت]]، و به معنای دل‌شکستگی است و حالت انعطاف‌پذیری [[دل]] را نشان می‌دهد، در برابر [[قساوت]] که حاکی از سنگ‌دلی و عدم تأثر [[دل]] است<ref> محمد تقی مصباح یزدی، چکیده اخلاق در قرآن (درس‌های محمد تقی مصباح یزدی)، به قلم علی شیروانی ص۲۲۱.</ref>. | * [[خشوع]] تقریباً متلازم با [[خوف]] و [[خشیت]]، و به معنای دل‌شکستگی است و حالت انعطاف‌پذیری [[دل]] را نشان می‌دهد، در برابر [[قساوت]] که حاکی از سنگ‌دلی و عدم تأثر [[دل]] است<ref> محمد تقی مصباح یزدی، چکیده اخلاق در قرآن (درس‌های محمد تقی مصباح یزدی)، به قلم علی شیروانی ص۲۲۱.</ref>. | ||
*[[تواضع]] به آنچه که بین فرد بلندمرتبه و پایین مرتبه از او انجام شود گفته می‌شود و نیز [[تواضع]] به اعتبار [[اخلاق]] و [[افعال]] ظاهری و [[باطنی]] است ولی [[خشوع]] تنها به [[افعال]] جوارحی و بدنی گفته می‌شود و به همین خاطر است که گفته می‌شود [[قلب]] فلانی [[متواضع]] و جوارح فلانی [[خاشع]] است<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶، ص۸۷).</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۳.</ref>. | * [[تواضع]] به آنچه که بین فرد بلندمرتبه و پایین مرتبه از او انجام شود گفته می‌شود و نیز [[تواضع]] به اعتبار [[اخلاق]] و [[افعال]] ظاهری و [[باطنی]] است ولی [[خشوع]] تنها به [[افعال]] جوارحی و بدنی گفته می‌شود و به همین خاطر است که گفته می‌شود [[قلب]] فلانی [[متواضع]] و جوارح فلانی [[خاشع]] است<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶، ص۸۷).</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۳.</ref>. | ||
==تفاوت تذلل و [[تواضع]]== | == تفاوت تذلل و [[تواضع]] == | ||
*تذلل اظهار عجز از رویارویی با کسی است که در مقابل او تذلل می‌شود ولی [[تواضع]] اظهار [[قدرت]] و قدرتمند دانستن فردی است که برای او [[تواضع]] می‌شود و تفاوتی ندارد که فردی که مورد [[تواضع]] قرار گیرد دارای [[قدرت]] بر فرد [[تواضع]]کننده باشد یا نه<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶، ص۸۷).</ref>. | * تذلل اظهار عجز از رویارویی با کسی است که در مقابل او تذلل می‌شود ولی [[تواضع]] اظهار [[قدرت]] و قدرتمند دانستن فردی است که برای او [[تواضع]] می‌شود و تفاوتی ندارد که فردی که مورد [[تواضع]] قرار گیرد دارای [[قدرت]] بر فرد [[تواضع]]کننده باشد یا نه<ref> حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶، ص۸۷).</ref>. | ||
*در تعیین مرز [[تواضع]] ممدوح به سه نکته بایستی توجه داشت: | * در تعیین مرز [[تواضع]] ممدوح به سه نکته بایستی توجه داشت: | ||
#برای [[رضایت]] [[حق تعالی]] باشد. | # برای [[رضایت]] [[حق تعالی]] باشد. | ||
#[[فروتنی]] و [[تواضع]] از حد خود خارج نشود چرا که از [[افراط]] در آن به [[تملق]] و [[چاپلوسی]] می‌انجامد. | # [[فروتنی]] و [[تواضع]] از حد خود خارج نشود چرا که از [[افراط]] در آن به [[تملق]] و [[چاپلوسی]] می‌انجامد. | ||
#ثالثاً منشأ روانی [[تواضع]]، [[شرف]] و [[فضیلت]] انسانی و [[احترام]] به [[حقوق]] دیگران باشد نه [[ضعف نفس]] و زبونی. | # ثالثاً منشأ روانی [[تواضع]]، [[شرف]] و [[فضیلت]] انسانی و [[احترام]] به [[حقوق]] دیگران باشد نه [[ضعف نفس]] و زبونی. | ||
*رذیله [[اخلاقی]] ضد [[تواضع]]، [[کبر]] است. و در [[قرآن]] و [[روایات]] و [[ادعیه]] به شدت از آن [[نهی]] شده است. | * رذیله [[اخلاقی]] ضد [[تواضع]]، [[کبر]] است. و در [[قرآن]] و [[روایات]] و [[ادعیه]] به شدت از آن [[نهی]] شده است. | ||
*[[کبر]] آفت بزرگ و غائله هولناکی است که [[خواص]] با آن هلاک شده‌اند چه برسد به عوام؛ و [[کبر]] [[حجاب]] بزرگی است از رسیدن به [[اخلاق]] [[مؤمنان]]، زیرا در آن [[عزت]] تکلف آمیز و دروغینی است که | * [[کبر]] آفت بزرگ و غائله هولناکی است که [[خواص]] با آن هلاک شده‌اند چه برسد به عوام؛ و [[کبر]] [[حجاب]] بزرگی است از رسیدن به [[اخلاق]] [[مؤمنان]]، زیرا در آن [[عزت]] تکلف آمیز و دروغینی است که مانع از [[تواضع]] و [[کظم غیظ]] و قبول [[نصیحت]] و [[خیرخواهی]] و باقی ماندن بر [[صداقت]] و ترک [[غضب]] و [[کینه]] و [[حسد]] و [[غیبت]] و ... می‌شود و [[انسان]] [[متکبر]] به تمام [[اخلاق]] مذموم نیاز دارد تا این [[عزت]] تکلف آمیز خود را حفظ کند<ref> مولی مهدی نراقی، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۱، ص۴۱۹.</ref>. | ||
*با اینکه [[تواضع]] و [[فروتنی]] یکی از صفات برجسته [[انسان]] است، اما باید دانست که اظهار [[تواضع]] مطلقاً [[پسندیده]] نیست، زیرا ممکن است در برخی شرایط اظهار [[فروتنی]] آثار منفی داشته باشد. از این‌رو در [[آداب]] [[معاشرت]] به مواردی برخورد می‌کنیم که از [[تواضع]] [[نهی]] شده است از آن جمله [[تواضع]] در برابر [[متکبر]]، [[تواضع]] به خاطر [[ثروت]]، [[تواضع]] در برابر [[کافر]] و [[تواضع]] در برابر متجاهر به [[فسق]] و تارک الصلوه<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۴.</ref>. | * با اینکه [[تواضع]] و [[فروتنی]] یکی از صفات برجسته [[انسان]] است، اما باید دانست که اظهار [[تواضع]] مطلقاً [[پسندیده]] نیست، زیرا ممکن است در برخی شرایط اظهار [[فروتنی]] آثار منفی داشته باشد. از این‌رو در [[آداب]] [[معاشرت]] به مواردی برخورد می‌کنیم که از [[تواضع]] [[نهی]] شده است از آن جمله [[تواضع]] در برابر [[متکبر]]، [[تواضع]] به خاطر [[ثروت]]، [[تواضع]] در برابر [[کافر]] و [[تواضع]] در برابر متجاهر به [[فسق]] و تارک الصلوه<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۴.</ref>. | ||
*[[انسان]] در برابر شخص [[متکبر]] نباید [[فروتنی]] و [[تواضع]] کند؛ زیرا [[فروتنی]] و [[تواضع]] در مقابل او، موجب [[گمراهی]] و افزایش تکبرش می‌شود؛ پس چه بهتر که در برابر او [[تکبر]] شود تا شاید آن شخص متنبه و متوجه شود<ref> محمدعلی جزایری، دروس اخلاق اسلامی، ص۱۸۵.</ref>. | * [[انسان]] در برابر شخص [[متکبر]] نباید [[فروتنی]] و [[تواضع]] کند؛ زیرا [[فروتنی]] و [[تواضع]] در مقابل او، موجب [[گمراهی]] و افزایش تکبرش می‌شود؛ پس چه بهتر که در برابر او [[تکبر]] شود تا شاید آن شخص متنبه و متوجه شود<ref> محمدعلی جزایری، دروس اخلاق اسلامی، ص۱۸۵.</ref>. | ||
*هنگامی که [[ادب]] و [[تواضع]] تأثیر منفی داشته باشد، [[خشونت]] و [[تندی]] لازم می‌آید و هنگامی که ستمی بر کسی شده باشد فریاد زدن نیز جایز است<ref> محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۳۳۲ – ۳۳۳.</ref>. | * هنگامی که [[ادب]] و [[تواضع]] تأثیر منفی داشته باشد، [[خشونت]] و [[تندی]] لازم می‌آید و هنگامی که ستمی بر کسی شده باشد فریاد زدن نیز جایز است<ref> محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۳۳۲ – ۳۳۳.</ref>. | ||
*چنانچه [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا}}<ref>«خداوند بانگ برداشتن به بدگویی را دوست نمی‌دارد مگر (از) کسی که بر او ستم رفته است و خداوند شنوایی داناست» سوره نساء، آیه ۱۴۸.</ref>. | * چنانچه [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا}}<ref>«خداوند بانگ برداشتن به بدگویی را دوست نمی‌دارد مگر (از) کسی که بر او ستم رفته است و خداوند شنوایی داناست» سوره نساء، آیه ۱۴۸.</ref>. | ||
*[[تواضع]] برای کسی که در [[جایگاه]] [[قدرت]] قرار دارد، شایسته‌تر و زیباتر است و البته این ویژگی به [[شرح صدر]] و ظرفیت روحی بالایی | * [[تواضع]] برای کسی که در [[جایگاه]] [[قدرت]] قرار دارد، شایسته‌تر و زیباتر است و البته این ویژگی به [[شرح صدر]] و ظرفیت روحی بالایی نیاز دارد تا فرد [[حاکم]] با رسیدن به [[مقام]]، در مقابل زیردستان و [[مردم]]، متواضعانه [[رهبری]] کند و از هرگونه فخر فروشی به دور باشد<ref> حمیدرضا حق شناس، اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه، ص۹۵.</ref>. | ||
*بخش بزرگی از دعاهای [[صحیفه سجادیه]] توصیف [[داعی]] است. [[داعی]] ضمن [[دعا]] خود را به [[فقر]]، [[نقص]]، عجز، [[جهل]]، [[گناه]] و ... توصیف می‌نماید. در واقع این قسمت از [[دعاها]] یک نوع خودشکنی و [[استکبار]] زدایی فردی را که توأم با نوعی تخلیه روانی برای فراتر از احساس پوچی و بی‌هویتی است به ما [[تعلیم]] می‌دهد<ref> محمد جواد سلمان‌پور، فرهنگ‌سازی امام سجاد{{ع}} با زبان دعا، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۷ (زمستان ۸۴)، ص۱۲.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۵.</ref>. | * بخش بزرگی از دعاهای [[صحیفه سجادیه]] توصیف [[داعی]] است. [[داعی]] ضمن [[دعا]] خود را به [[فقر]]، [[نقص]]، عجز، [[جهل]]، [[گناه]] و ... توصیف می‌نماید. در واقع این قسمت از [[دعاها]] یک نوع خودشکنی و [[استکبار]] زدایی فردی را که توأم با نوعی تخلیه روانی برای فراتر از احساس پوچی و بی‌هویتی است به ما [[تعلیم]] می‌دهد<ref> محمد جواد سلمان‌پور، فرهنگ‌سازی امام سجاد {{ع}} با زبان دعا، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۷ (زمستان ۸۴)، ص۱۲.</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۵.</ref>. | ||
*زبان [[دعا]] که زبانی ملتمسانه است و از درگاه بی‌نیاز درخواست | * زبان [[دعا]] که زبانی ملتمسانه است و از درگاه بی‌نیاز درخواست نیاز می‌شود، به نوعی [[تواضع]] و [[فروتنی]] است. | ||
==[[تواضع]] و [[فروتنی]] در [[صحیفه سجادیه]]== | == [[تواضع]] و [[فروتنی]] در [[صحیفه سجادیه]] == | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیست و ششم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "و آنان را [[توفیق]] ده برای برپا داشتن طریقه و روش (نگاهداری [[احکام]]) و فراگرفتن [[اخلاق | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای بیست و ششم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "و آنان را [[توفیق]] ده برای برپا داشتن طریقه و روش (نگاهداری [[احکام]]) و فراگرفتن [[[اخلاق نیک]] خود (که [[بندگان]] را به آن [[امر]] فرموده‌ای) در سود رساندن به ناتوانانشان؛ و جلوگیری از [[فقر]] و نیازمندیشان؛ و رفتن نزد بیمارشان؛ و [[راهنمایی]] راه‌جویشان؛ و [[اندرز]] دادن [[مشورت]] کننده‌شان؛ و [[دیدار]] از سفر آمده‌شان؛ و پنهان کردن رازهاشان، و پوشاندن عیب‌هایشان، و [[یاری]] کردن ستمدیده‌اشان؛ و خوب [[کمک]] کردنشان در ساختن ابزار خانه(دیگ، تبر، نردبان و مانند آنها) و سود رساندنشان به [[بخشش]] فراوان؛ و دادن آنچه ایشان را [[واجب]] و لازم است پیش از درخواست"<ref>{{متن حدیث|وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِكَ، وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِكَ فِي إِرْفَاقِ ضَعِيفِهِمْ، وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ، وَ عِيَادَةِ مَرِيضِهِمْ، وَ هِدَايَةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ، وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِيرِهِمْ، وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ، وَ كِتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ، وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ، وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ، وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ، وَ الْعَوْدِ عَلَيْهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا يَجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای سی‌ام و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا همنشینی فقراء و درویشان را برایم [[محبوب]] گردان؛ و مرا به [[صبر]] و [[شکیبایی]] [[نیکو]] (صبری که [[نفس]] به آن [[اطمینان]] و [[آرامش]] داشته [[اضطراب]] و [[نگرانی]] در آن راه نیابد) بر همنشینی ایشان [[یاری]] فرما"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّي عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۶.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای سی‌ام و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا همنشینی فقراء و درویشان را برایم [[محبوب]] گردان؛ و مرا به [[صبر]] و [[شکیبایی]] [[نیکو]] (صبری که [[نفس]] به آن [[اطمینان]] و [[آرامش]] داشته [[اضطراب]] و [[نگرانی]] در آن راه نیابد) بر همنشینی ایشان [[یاری]] فرما"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّي عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۶.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} گاهی اوقات این [[فروتنی]] را در قالب [[دوست داشتن]] همنشینی با [[بیچارگان]] از [[خدا]] طلب می‌کند<ref> عبدالحمید فرزانه، انسان در صحیفه سجادیه، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۵ (تابستان ۸۴)، ص۸۴.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} گاهی اوقات این [[فروتنی]] را در قالب [[دوست داشتن]] همنشینی با [[بیچارگان]] از [[خدا]] طلب می‌کند<ref> عبدالحمید فرزانه، انسان در صحیفه سجادیه، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۵ (تابستان ۸۴)، ص۸۴.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیستم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند:بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست؛ و مرا در میان [[مردم]] به درجه و مقامی سرفراز مفرما جز آنکه پیش نَفسم مانند آن [[پست]] نمایی؛ و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آنکه به همان اندازه پیش نفسم برای من [[خواری]] پنهانی پدید آوریذ<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تَرْفَعْنِي فِي النَّاسِ دَرَجَةً إِلَّا حَطَطْتَنِي عِنْدَ نَفْسِي مِثْلَهَا، وَ لَا تُحْدِثْ لِي عِزّاً ظَاهِراً إِلَّا أَحْدَثْتَ لِي ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِي بِقَدَرِهَا}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای بیستم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند:بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست؛ و مرا در میان [[مردم]] به درجه و مقامی سرفراز مفرما جز آنکه پیش نَفسم مانند آن [[پست]] نمایی؛ و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آنکه به همان اندازه پیش نفسم برای من [[خواری]] پنهانی پدید آوریذ<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تَرْفَعْنِي فِي النَّاسِ دَرَجَةً إِلَّا حَطَطْتَنِي عِنْدَ نَفْسِي مِثْلَهَا، وَ لَا تُحْدِثْ لِي عِزّاً ظَاهِراً إِلَّا أَحْدَثْتَ لِي ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِي بِقَدَرِهَا}}</ref>؛ | ||
*در این عبارت [[امام سجاد]]{{ع}} [[فروتنی]] و دوری جستن از [[کبر]] و [[خودپسندی]] را نه تنها به عنوان [[رفتاری]] مناسب در برابر دیگران، بلکه به عنوان حالتی درونی می‌داند<ref> عبدالحمید فرزانه، انسان در صحیفه سجادیه، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۵ (تابستان ۸۴)، ص۸۴.</ref>. | * در این عبارت [[امام سجاد]] {{ع}} [[فروتنی]] و دوری جستن از [[کبر]] و [[خودپسندی]] را نه تنها به عنوان [[رفتاری]] مناسب در برابر دیگران، بلکه به عنوان حالتی درونی می‌داند<ref> عبدالحمید فرزانه، انسان در صحیفه سجادیه، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۵ (تابستان ۸۴)، ص۸۴.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای شانزدهم و در عبارت سیزدهم آن می‌فرمایند: "ای خدای من، من [[بنده]] توام که او را به [[دعا]] [[امر]] فرمودی و گفت: لبیک و سعدیک یعنی [[اطاعت]] می‌کنم و فرمانت به جا می‌آورم اینک منم، ای [[پروردگار]]، بنده‌ای که در پیشگاهت افتاده"<ref>{{متن حدیث|وَ أَنَا، يَا إِلَهِي، عَبْدُكَ الَّذِي أَمَرْتَهُ بِالدُّعَاءِ فَقَالَ: لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، هَا أَنَا ذَا، يَا رَبِّ، مَطْرُوحٌ بَيْنَ يَدَيْكَ}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای شانزدهم و در عبارت سیزدهم آن می‌فرمایند: "ای خدای من، من [[بنده]] توام که او را به [[دعا]] [[امر]] فرمودی و گفت: لبیک و سعدیک یعنی [[اطاعت]] می‌کنم و فرمانت به جا می‌آورم اینک منم، ای [[پروردگار]]، بنده‌ای که در پیشگاهت افتاده"<ref>{{متن حدیث|وَ أَنَا، يَا إِلَهِي، عَبْدُكَ الَّذِي أَمَرْتَهُ بِالدُّعَاءِ فَقَالَ: لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، هَا أَنَا ذَا، يَا رَبِّ، مَطْرُوحٌ بَيْنَ يَدَيْكَ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای سیزدهم و در عبارت بیست و یکم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست؛ و دعای مرا برآورنده و به آوازم نزدیک و به زاریم [[مهربان]] و به صدایم شنوا باش"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ كُنْ لِدُعَائِي مُجِيباً، وَ مِنْ نِدَائِي قَرِيباً، وَ لِتَضَرُّعِي رَاحِماً، وَ لِصَوْتِي سَامِعاً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۷.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای سیزدهم و در عبارت بیست و یکم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست؛ و دعای مرا برآورنده و به آوازم نزدیک و به زاریم [[مهربان]] و به صدایم شنوا باش"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ كُنْ لِدُعَائِي مُجِيباً، وَ مِنْ نِدَائِي قَرِيباً، وَ لِتَضَرُّعِي رَاحِماً، وَ لِصَوْتِي سَامِعاً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۷.</ref>. | ||
*همچنین [[امام سجاد]]{{ع}} در دعای دوازدهم و در عبارت چهاردهم آن می‌فرمایند: "و من نزد تو از سرکشی [[بیزاری]] می‌جویم؛ و به تو [[پناه]] می‌برم از اینکه (در [[گناه]]) [[اصرار]] نمایم؛ و برای آنچه در آن کوتاهی نمودم (گناهانی که به جا آوردم) از تو [[آمرزش]] می‌خواهم، و بر آنچه (طاعتی که) از انجام آن ناتوانم از تو [[یاری]] می‌طلبم"<ref>{{متن حدیث|وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنْ أَنْ أَسْتَكْبِرَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ أُصِرَّ، وَ أَسْتَغْفِرُكَ لِمَا قَصَّرْتُ فِيهِ، وَ أَسْتَعِينُ بِكَ عَلَى مَا عَجَزْتُ عَنْهُ}}</ref>؛ | * همچنین [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای دوازدهم و در عبارت چهاردهم آن می‌فرمایند: "و من نزد تو از سرکشی [[بیزاری]] می‌جویم؛ و به تو [[پناه]] می‌برم از اینکه (در [[گناه]]) [[اصرار]] نمایم؛ و برای آنچه در آن کوتاهی نمودم (گناهانی که به جا آوردم) از تو [[آمرزش]] می‌خواهم، و بر آنچه (طاعتی که) از انجام آن ناتوانم از تو [[یاری]] می‌طلبم"<ref>{{متن حدیث|وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنْ أَنْ أَسْتَكْبِرَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ أُصِرَّ، وَ أَسْتَغْفِرُكَ لِمَا قَصَّرْتُ فِيهِ، وَ أَسْتَعِينُ بِكَ عَلَى مَا عَجَزْتُ عَنْهُ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیست و یکم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صبح و [[شام]] کردم در حالی‌که [[بنده]] [[خوار]] توام؛ و جز به [[کمک]] تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم، درباره خود به آنچه گفتم [[گواهی]] می‌دهم و به [[ناتوانی]] و [[بیچارگی]] خویشتن [[اقرار]] دارم، پس به آنچه (روا کردن و [[دعا]]) به من [[وعده]] دادی وفا کن؛ و آنچه عطا کرده‌ای کامل گردان (از بین مبر و تغییری در آن مده) زیرا من [[بنده]] بی‌چیز، [[فروتن]]، [[ناتوان]]، بدحال، کوچک، [[خوار]]، [[نیازمند]]، ترسان و زینهارخواه تو هستم"<ref>{{متن حدیث|إِلَهِي أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَيْتُ عَبْداً دَاخِراً لَكَ، لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً إِلَّا بِكَ، أَشْهَدُ بِذَلِكَ عَلَى نَفْسِي، وَ أَعْتَرِفُ بِضَعْفِ قُوَّتِي وَ قِلَّةِ حِيلَتِي، فَأَنْجِزْ لِي مَا وَعَدْتَنِي، وَ تَمِّمْ لِي مَا آتَيْتَنِي، فَإِنِّي عَبْدُكَ الْمِسْكِينُ الْمُسْتَكِينُ الضَّعِيفُ الضَّرِيرُ الْحَقِيرُ الْمَهِينُ الْفَقِيرُ الْخَائِفُ الْمُسْتَجِيرُ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۸.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای بیست و یکم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صبح و [[شام]] کردم در حالی‌که [[بنده]] [[خوار]] توام؛ و جز به [[کمک]] تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم، درباره خود به آنچه گفتم [[گواهی]] می‌دهم و به [[ناتوانی]] و [[بیچارگی]] خویشتن [[اقرار]] دارم، پس به آنچه (روا کردن و [[دعا]]) به من [[وعده]] دادی وفا کن؛ و آنچه عطا کرده‌ای کامل گردان (از بین مبر و تغییری در آن مده) زیرا من [[بنده]] بی‌چیز، [[فروتن]]، [[ناتوان]]، بدحال، کوچک، [[خوار]]، [[نیازمند]]، ترسان و زینهارخواه تو هستم"<ref>{{متن حدیث|إِلَهِي أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَيْتُ عَبْداً دَاخِراً لَكَ، لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً إِلَّا بِكَ، أَشْهَدُ بِذَلِكَ عَلَى نَفْسِي، وَ أَعْتَرِفُ بِضَعْفِ قُوَّتِي وَ قِلَّةِ حِيلَتِي، فَأَنْجِزْ لِي مَا وَعَدْتَنِي، وَ تَمِّمْ لِي مَا آتَيْتَنِي، فَإِنِّي عَبْدُكَ الْمِسْكِينُ الْمُسْتَكِينُ الضَّعِيفُ الضَّرِيرُ الْحَقِيرُ الْمَهِينُ الْفَقِيرُ الْخَائِفُ الْمُسْتَجِيرُ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۸.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت هفتاد و چهارم آن می‌فرمایند: "و از تو درخواست می‌نمایم همچون درخواست [[پست]] [[خوار]] [[نیازمند]] بی‌چیز ترسنده زنهار خواه؛ و با این احوال درخواستم از روی [[ترس]] و [[زاری]] و [[پناه]] خواهی است، نه از روی بلند پروازی به گردنکشی گردنکشان؛ و نه از روی علو و بلندی خواه به جرأت و [[اعتماد]] [[اطاعت]] کنندگان؛ و نه از روی [[تکبر]] به [[شفاعت]] و میانجی‌گری [[شفاعت]] کنندگان"<ref>{{متن حدیث|وَ سَأَلْتُكَ مَسْأَلَةَ الْحَقِيرِ الذَّلِيلِ الْبَائِسِ الْفَقِيرِ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِيرِ، وَ مَعَ ذَلِكَ خِيفَةً وَ تَضَرُّعاً وَ تَعَوُّذاً وَ تَلَوُّذاً، لَا مُسْتَطِيلًا بِتَكَبُّرِ الْمُتَكَبِّرِينَ، وَ لَا مُتَعَالِياً بِدَالَّةِ الْمُطِيعِينَ، وَ لَا مُسْتَطِيلًا بِشَفَاعَةِ الشَّافِعِينَ}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت هفتاد و چهارم آن می‌فرمایند: "و از تو درخواست می‌نمایم همچون درخواست [[پست]] [[خوار]] [[نیازمند]] بی‌چیز ترسنده زنهار خواه؛ و با این احوال درخواستم از روی [[ترس]] و [[زاری]] و [[پناه]] خواهی است، نه از روی بلند پروازی به گردنکشی گردنکشان؛ و نه از روی علو و بلندی خواه به جرأت و [[اعتماد]] [[اطاعت]] کنندگان؛ و نه از روی [[تکبر]] به [[شفاعت]] و میانجی‌گری [[شفاعت]] کنندگان"<ref>{{متن حدیث|وَ سَأَلْتُكَ مَسْأَلَةَ الْحَقِيرِ الذَّلِيلِ الْبَائِسِ الْفَقِيرِ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِيرِ، وَ مَعَ ذَلِكَ خِيفَةً وَ تَضَرُّعاً وَ تَعَوُّذاً وَ تَلَوُّذاً، لَا مُسْتَطِيلًا بِتَكَبُّرِ الْمُتَكَبِّرِينَ، وَ لَا مُتَعَالِياً بِدَالَّةِ الْمُطِيعِينَ، وَ لَا مُسْتَطِيلًا بِشَفَاعَةِ الشَّافِعِينَ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت هشتاد و ششم آن می‌فرمایند: "تو را قسم می‌دهم به [[حق]] (به [[مقام]] و [[منزلت]]) کسی (خاتم الانبیاء {{صل}}) که او را از آفریدگانت برگزیده‌ای؛ و به [[حق]] کسی که او را برای خود پسندیده‌ای، به [[حق]] کسی که او را از آنچه آفریده‌ای [[اختیار]] کرده‌ای؛ و کسی که او را برای [[کار]] خود ([[بیان]] [[احکام]] تا [[روز قیامت]]) [[انتخاب]] نموده‌ای، به [[حق]] کسی که [[طاعت]] و [[فرمانبری]] از او را به [[طاعت]] از خود پیوسته‌ای؛ و کسی که [[نافرمانی]] از او را مانند [[نافرمانی]] از خود گردانیده‌ای، به [[حق]] کسی که [[دوستی]] او را به [[دوستی]] خود مقرون نموده‌ای؛ و کسی که دشمنیش را به [[دشمنی]] خویش جمع کرده‌ای، مرا در این روزم بپوشان به آنچه ([[رحمت]] و [[عفو]] خود که) می‌پوشانی به آن، کسی را که با حال [[بیزاری]] از [[گناه]] به سوی تو [[زاری]] نماید و با [[توبه]] و بازگشت از [[نافرمانی]]، به درخواست [[آمرزش]] از تو [[پناه]] آورد"<ref>{{متن حدیث|بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِكَ، وَ بِمَنِ اصْطَفَيْتَهُ لِنَفْسِكَ، بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِيَّتِكَ، وَ مَنِ اجْتَبَيْتَ لِشَأْنِكَ، بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِكَ، وَ مَنْ جَعَلْتَ مَعْصِيَتَهُ كَمَعْصِيَتِكَ، بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مُوَالاتَهُ بِمُوَالاتِكَ، وَ مَنْ نُطْتَ مُعَادَاتَهُ بِمُعَادَاتِكَ، تَغَمَّدْنِي فِي يَوْمِي هَذَا بِمَا تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَارَ إِلَيْكَ مُتَنَصِّلًا، وَ عَاذَ بِاسْتِغْفَارِكَ تَائِباً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۹.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت هشتاد و ششم آن می‌فرمایند: "تو را قسم می‌دهم به [[حق]] (به [[مقام]] و [[منزلت]]) کسی (خاتم الانبیاء {{صل}}) که او را از آفریدگانت برگزیده‌ای؛ و به [[حق]] کسی که او را برای خود پسندیده‌ای، به [[حق]] کسی که او را از آنچه آفریده‌ای [[اختیار]] کرده‌ای؛ و کسی که او را برای [[کار]] خود ([[بیان]] [[احکام]] تا [[روز قیامت]]) [[انتخاب]] نموده‌ای، به [[حق]] کسی که [[طاعت]] و [[فرمانبری]] از او را به [[طاعت]] از خود پیوسته‌ای؛ و کسی که [[نافرمانی]] از او را مانند [[نافرمانی]] از خود گردانیده‌ای، به [[حق]] کسی که [[دوستی]] او را به [[دوستی]] خود مقرون نموده‌ای؛ و کسی که دشمنیش را به [[دشمنی]] خویش جمع کرده‌ای، مرا در این روزم بپوشان به آنچه ([[رحمت]] و [[عفو]] خود که) می‌پوشانی به آن، کسی را که با حال [[بیزاری]] از [[گناه]] به سوی تو [[زاری]] نماید و با [[توبه]] و بازگشت از [[نافرمانی]]، به درخواست [[آمرزش]] از تو [[پناه]] آورد"<ref>{{متن حدیث|بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِكَ، وَ بِمَنِ اصْطَفَيْتَهُ لِنَفْسِكَ، بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِيَّتِكَ، وَ مَنِ اجْتَبَيْتَ لِشَأْنِكَ، بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِكَ، وَ مَنْ جَعَلْتَ مَعْصِيَتَهُ كَمَعْصِيَتِكَ، بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مُوَالاتَهُ بِمُوَالاتِكَ، وَ مَنْ نُطْتَ مُعَادَاتَهُ بِمُعَادَاتِكَ، تَغَمَّدْنِي فِي يَوْمِي هَذَا بِمَا تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَارَ إِلَيْكَ مُتَنَصِّلًا، وَ عَاذَ بِاسْتِغْفَارِكَ تَائِباً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۱۹.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت بیست و ششم آن می‌فرمایند: "منزه و [[پاکی]]! هر که در [[علم]] تو گذشته، در برابر تو [[متواضع]]؛ و آنچه زیر [[عرش]] ([[علم]]) تو است (آنچه جز تو است) برای [[عظمت]] و بزرگی تو [[فروتن]] است؛ و همه آفریدگانت برای [[اطاعت]] از تو (برای آنچه درباره ایشان) خواسته‌ای بخواهند یا نخواهند) ذلیل و [[خوار]] و فرمانبرند!"<ref>{{متن حدیث|سُبْحَانَكَ! خَضَعَ لَكَ مَنْ جَرَى فِي عِلْمِكَ، وَ خَشَعَ لِعَظَمَتِكَ مَا دُونَ عَرْشِكَ، وَ انْقَادَ لِلتَّسْلِيمِ لَكَ كُلُّ خَلْقِكَ!}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت بیست و ششم آن می‌فرمایند: "منزه و [[پاکی]]! هر که در [[علم]] تو گذشته، در برابر تو [[متواضع]]؛ و آنچه زیر [[عرش]] ([[علم]]) تو است (آنچه جز تو است) برای [[عظمت]] و بزرگی تو [[فروتن]] است؛ و همه آفریدگانت برای [[اطاعت]] از تو (برای آنچه درباره ایشان) خواسته‌ای بخواهند یا نخواهند) ذلیل و [[خوار]] و فرمانبرند!"<ref>{{متن حدیث|سُبْحَانَكَ! خَضَعَ لَكَ مَنْ جَرَى فِي عِلْمِكَ، وَ خَشَعَ لِعَظَمَتِكَ مَا دُونَ عَرْشِكَ، وَ انْقَادَ لِلتَّسْلِيمِ لَكَ كُلُّ خَلْقِكَ!}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت شصت و نهم آن می‌فرمایند: "و اینک منم در جلو تو [[پست]]، خور، [[فروتن]]، زاری‌کنان و ترسان که به [[گناهان]] بزرگ که زیر بار آن رفته‌ام و به خطاها و نادرست‌کاری‌های سترگ که آن را به جا آورده‌ام [[اقرار]] کننده‌ام، به [[عفو]] و گذشتت زنهار جو و به رحمتت پناهنده‌ام، [[باور]] دارم که [[امان]] دهنده‌ای مرا از تو [[امان]] نمی‌دهد، و بازدارنده‌ای مرا از تو باز نمی‌دارد"<ref>{{متن حدیث|وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ صَاغِراً ذَلِيلًا خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً، مُعْتَرِفاً بِعَظِيمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَ جَلِيلٍ مِنَ الْخَطَايَا اجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ، مُوقِناً أَنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ مُجِيرٌ، وَ لَا يَمْنَعُنِي مِنْكَ مَانِعٌ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۰.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت شصت و نهم آن می‌فرمایند: "و اینک منم در جلو تو [[پست]]، خور، [[فروتن]]، زاری‌کنان و ترسان که به [[گناهان]] بزرگ که زیر بار آن رفته‌ام و به خطاها و نادرست‌کاری‌های سترگ که آن را به جا آورده‌ام [[اقرار]] کننده‌ام، به [[عفو]] و گذشتت زنهار جو و به رحمتت پناهنده‌ام، [[باور]] دارم که [[امان]] دهنده‌ای مرا از تو [[امان]] نمی‌دهد، و بازدارنده‌ای مرا از تو باز نمی‌دارد"<ref>{{متن حدیث|وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ صَاغِراً ذَلِيلًا خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً، مُعْتَرِفاً بِعَظِيمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَ جَلِيلٍ مِنَ الْخَطَايَا اجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ، مُوقِناً أَنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ مُجِيرٌ، وَ لَا يَمْنَعُنِي مِنْكَ مَانِعٌ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۰.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای پنجاهم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا تو جوینده [[منی]] اگر فرار کنم؛ و دریابنده [[منی]] اگر بگریزم، پس اینک منم در پیشگاهت [[فروتن]]، [[خوار]]، بینی بر [[خاک]] نهاده، اگر مرا [[عذاب]] و [[کیفر]] کنی پس من سزاوار آنم و آن ([[کیفر]]) - ای پروردگارم - از جانب تو [[عدل و داد]] است؛ و اگر از من در گذری پس از قدیم و دیرینه گذشتت مرا فراگرفته؛ و عافیت و تندرستی‌ات را بر من پوشانده‌ای (مرا از هر [[سختی]] و گرفتاری [[نجات]] داده‌ای)"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ طَالِبِي إِنْ أَنَا هَرَبْتُ، وَ مُدْرِكِي إِنْ أَنَا فَرَرْتُ، فَهَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ رَاغِمٌ، إِنْ تُعَذِّبْنِي فَإِنِّي لِذَلِكَ أَهْلٌ، وَ هُوَ- يَا رَبِّ- مِنْكَ عَدْلٌ، وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّي فَقَدِيماً شَمَلَنِي عَفْوُكَ، وَ أَلْبَسْتَنِي عَافِيَتَكَ}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای پنجاهم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا تو جوینده [[منی]] اگر فرار کنم؛ و دریابنده [[منی]] اگر بگریزم، پس اینک منم در پیشگاهت [[فروتن]]، [[خوار]]، بینی بر [[خاک]] نهاده، اگر مرا [[عذاب]] و [[کیفر]] کنی پس من سزاوار آنم و آن ([[کیفر]]) - ای پروردگارم - از جانب تو [[عدل و داد]] است؛ و اگر از من در گذری پس از قدیم و دیرینه گذشتت مرا فراگرفته؛ و عافیت و تندرستی‌ات را بر من پوشانده‌ای (مرا از هر [[سختی]] و گرفتاری [[نجات]] داده‌ای)"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ طَالِبِي إِنْ أَنَا هَرَبْتُ، وَ مُدْرِكِي إِنْ أَنَا فَرَرْتُ، فَهَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ رَاغِمٌ، إِنْ تُعَذِّبْنِي فَإِنِّي لِذَلِكَ أَهْلٌ، وَ هُوَ- يَا رَبِّ- مِنْكَ عَدْلٌ، وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّي فَقَدِيماً شَمَلَنِي عَفْوُكَ، وَ أَلْبَسْتَنِي عَافِيَتَكَ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت یکصد و هجدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در درگاهت [[خوار]] ([[مطیع]]) و در نزد آفریدگانت [[عزیز]] و ارجمند گردان؛ و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم (از جز تو چشم پوشیده به [[راز و نیاز]] بپردازم) [[فروتن]] و در میان بندگانت بلندمرتبه و سرفرازم نما؛ و از کسی که از من بی‌نیاز است (درخواستی نکرده و نمی‌کند) بی‌نیازم ساز (چنان کن که من هم از او چیزی نخواهم)؛ و بر [[فقر]] و نیازمندیم به درگاهت بیفزا (تا درخواستم از تو و [[راز]] و نیازم با تو فزونی یابد)"<ref>{{متن حدیث|وَ ذَلِّلْنِي بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ أَعِزَّنِي عِنْدَ خَلْقِكَ، وَ ضَعْنِي إِذَا خَلَوْتُ بِكَ، وَ ارْفَعْنِي بَيْنَ عِبَادِكَ، وَ أَغْنِنِي عَمَّنْ هُوَ غَنِيٌّ عَنِّي، وَ زِدْنِي إِلَيْكَ فَاقَةً وَ فَقْراً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۱.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت یکصد و هجدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در درگاهت [[خوار]] ([[مطیع]]) و در نزد آفریدگانت [[عزیز]] و ارجمند گردان؛ و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم (از جز تو چشم پوشیده به [[راز و نیاز]] بپردازم) [[فروتن]] و در میان بندگانت بلندمرتبه و سرفرازم نما؛ و از کسی که از من بی‌نیاز است (درخواستی نکرده و نمی‌کند) بی‌نیازم ساز (چنان کن که من هم از او چیزی نخواهم)؛ و بر [[فقر]] و نیازمندیم به درگاهت بیفزا (تا درخواستم از تو و [[راز]] و نیازم با تو فزونی یابد)"<ref>{{متن حدیث|وَ ذَلِّلْنِي بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ أَعِزَّنِي عِنْدَ خَلْقِكَ، وَ ضَعْنِي إِذَا خَلَوْتُ بِكَ، وَ ارْفَعْنِي بَيْنَ عِبَادِكَ، وَ أَغْنِنِي عَمَّنْ هُوَ غَنِيٌّ عَنِّي، وَ زِدْنِي إِلَيْكَ فَاقَةً وَ فَقْراً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۱.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیستم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست؛ و مرا به زینت [[صالحین]] و شایستگان (انجام [[حقوق خدا]] و [[مردم]]) آراسته فرما؛ و [[زیور]] [[پرهیزکاران]] ([[عمل به واجبات]] و ترک [[محرمات]]) را به من بپوشان، با ([[توفیق]] برای) گستردن [[عدل و داد]] (تا از [[افراط و تفریط]] در [[حق]] دوری گزینم) و فرو نشاندن [[خشم]] و خاموش کردن [[آتش]] [[دشمنی]] ([[اختلاف]] بین [[مردم]]) و گردآوردن پراکندگان (دل‌های از هم رنجیده) و [[اصلاح]] [[فساد]] بین [[مردم]]؛ و فاش کردن خیر و [[نیکی]]؛ و | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای بیستم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر [[محمد]] و آل او [[درود]] فرست؛ و مرا به زینت [[صالحین]] و شایستگان (انجام [[حقوق خدا]] و [[مردم]]) آراسته فرما؛ و [[زیور]] [[پرهیزکاران]] ([[عمل به واجبات]] و ترک [[محرمات]]) را به من بپوشان، با ([[توفیق]] برای) گستردن [[عدل و داد]] (تا از [[افراط]] و [[تفریط]] در [[حق]] دوری گزینم) و فرو نشاندن [[خشم]] و خاموش کردن [[آتش]] [[دشمنی]] ([[اختلاف]] بین [[مردم]]) و گردآوردن پراکندگان (دل‌های از هم رنجیده) و [[اصلاح]] [[فساد]] بین [[مردم]]؛ و فاش کردن خیر و [[نیکی]]؛ و پنهان نمودن [[عیب]] و [[زشتی]] و [[نرم‌خویی]] و [[فروتنی]] و نیکوروشی؛ و سنگینی؛ و [[خوش‌خویی]] (با [[مردم]]) و پیشی گرفتن [[نیکی]]؛ و [[برگزیدن]] [[احسان]] بی‌آنکه جزای احسانی باشد؛ و [[سرزنش]] نکردن و [[همراهی]] نکردن به غیر مستحق و گفتن [[حق]] اگرچه سخت (یا اندک) باشد؛ و کم شمردن [[نیکی]] در [[گفتار]] و کردارم اگرچه بسیار باشد؛ و بسیار شمردن [[بدی]] در [[گفتار]] و کردارم اگرچه کم باشد و آنچه را [[بیان]] شد برای من به وسیله هموارگی [[طاعت]] و [[فرمانبری]]؛ و همیشه بودن با [[جماعت]] و واگذاشتن بدعت‌گزاران و آنکه [[رأی]] و [[اندیشه]] اختراع شده به [[کار]] برد، کامل گردان"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِي بِحِلْيَةِ الصَّالِحِينَ، وَ أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ، فِي بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ كَظْمِ الغَيْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَيْنِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِينِ الْعَرِيكَةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّيرَةِ، وَ سُكُونِ الرِّيحِ، وَ طِيبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَى الْفَضِيلَةِ، وَ إِيثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْكِ التَّعْيِيرِ، وَ الْإِفْضَالِ عَلَى غَيْرِ الْمُسْتَحِقِّ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَيْرِ وَ إِنْ كَثُرَ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِي، وَ اسْتِكْثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِي، وَ أَكْمِلْ ذَلِكَ لِي بِدَوَامِ الطَّاعَةِ، وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْيِ الْمُخْتَرَعِ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۲.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت یکصد و بیست و هفتم آن می‌فرمایند: "و [[کینه]] داشتن برای اهل [[ایمان]] را از سینه‌ام بر کن؛ و دلم را با فروتنان [[مهربان]] گردان؛ و با من چنان باش که با شایستگان می‌باشی؛ و به [[زیور]] [[پرهیزکاران]] بیارایم ([[توفیق]] عطا فرما که صفات آنان را روش خود گردانم) و برای من | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و هفتم و در عبارت یکصد و بیست و هفتم آن می‌فرمایند: "و [[کینه]] داشتن برای اهل [[ایمان]] را از سینه‌ام بر کن؛ و دلم را با فروتنان [[مهربان]] گردان؛ و با من چنان باش که با شایستگان می‌باشی؛ و به [[زیور]] [[پرهیزکاران]] بیارایم ([[توفیق]] عطا فرما که صفات آنان را روش خود گردانم) و برای من ذکر نیکویی درآیندگان؛ و آوازه بلندی در پسینیان قرار ده؛ و مرا در میان سرای (جای اجتماع و گرد آمدن) پیشینیان ([[حضرت امیرالمؤمنین]] {{ع}} و [[پیروان]] او از [[مهاجرین]] و [[انصار]]) درآور"<ref>{{متن حدیث|وَ انْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِي لِلْمُؤْمِنِينَ، وَ اعْطِفْ بِقَلْبِي عَلَى الْخَاشِعِينَ، وَ كُنْ لِي كَمَا تَكُونُ لِلصَّالِحِينَ، وَ حَلِّنِي حِلْيَةَ الْمُتَّقِينَ، وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْغَابِرِينَ، وَ ذِكْراً نَامِياً فِي الْآخِرِينَ، وَ وَافِ بِي عَرْصَةَ الْأَوَّلِينَ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و چهارم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و ما در [[نماز]] همچون کسانی قرار ده که مراتب [[شایسته]] آن را دریافته ارکان و جوانب آن را نگاهدارندگانند آن را در اوقات خود به همان طریقی که [[بنده]] و فرستاده تو – درودهایت بر او و بر آل او [[باد]] – در [[رکوع]] و [[سجود]] و همه [[فضیلت‌ها]] و درجات رفیع‌اش قرار داده با [[کامل‌ترین]] [[طهارت]] و [[پاکی]] و رساترین [[خشوع]] و [[فروتنی]] به جا آورنده‌اند"<ref>{{متن حدیث|وَ أَنْزِلْنَا فِيهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِيبِينَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِينَ لِأَرْكَانِهَا، الْمُؤَدِّينَ لَهَا فِي أَوْقَاتِهَا عَلَى مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ- صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- فِي رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ جَمِيعِ فَوَاضِلِهَا عَلَى أَتَمِّ الطَّهُورِ وَ أَسْبَغِهِ، وَ أَبْيَنِ الْخُشُوعِ وَ أَبْلَغِهِ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۳.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و چهارم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و ما در [[نماز]] همچون کسانی قرار ده که مراتب [[شایسته]] آن را دریافته ارکان و جوانب آن را نگاهدارندگانند آن را در اوقات خود به همان طریقی که [[بنده]] و فرستاده تو – درودهایت بر او و بر آل او [[باد]] – در [[رکوع]] و [[سجود]] و همه [[فضیلت‌ها]] و درجات رفیع‌اش قرار داده با [[کامل‌ترین]] [[طهارت]] و [[پاکی]] و رساترین [[خشوع]] و [[فروتنی]] به جا آورنده‌اند"<ref>{{متن حدیث|وَ أَنْزِلْنَا فِيهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِيبِينَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِينَ لِأَرْكَانِهَا، الْمُؤَدِّينَ لَهَا فِي أَوْقَاتِهَا عَلَى مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ- صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- فِي رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ جَمِيعِ فَوَاضِلِهَا عَلَى أَتَمِّ الطَّهُورِ وَ أَسْبَغِهِ، وَ أَبْيَنِ الْخُشُوعِ وَ أَبْلَغِهِ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۳.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای [[چهل]] و چهارم و در عبارت هفدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا [[ماه رمضان]] را از [[عبادت]] و [[پرستش]] ما برای تو مملو و پر گردان؛ و اوقات آن را به [[طاعت]] و [[فرمانبری]] ما برای تو آراسته نما؛ و ما را در روزش به [[روزه]] داشتن و در شبش به [[نماز]] و [[زاری]] به سوی (درگاه) تو و [[فروتنی]] برای تو و [[خواری]] در برابر تو، [[یاری]] فرما تا روزش بر ما به [[غفلت]] و بی‌خبری و شبش به [[تقصیر]] و کوتاهی (در عمل) [[گواهی]] ندهد"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِيَّاكَ، وَ زَيِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَ أَعِنَّا فِي نَهَارِهِ عَلَى صِيَامِهِ، وَ فِي لَيْلِهِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَيْكَ، وَ الْخُشُوعِ لَكَ، وَ الذِّلَّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ حَتَّى لَا يَشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَيْنَا بِغَفْلَةٍ، وَ لَا لَيْلُهُ بِتَفْرِيطٍ}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای [[چهل]] و چهارم و در عبارت هفدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا [[ماه رمضان]] را از [[عبادت]] و [[پرستش]] ما برای تو مملو و پر گردان؛ و اوقات آن را به [[طاعت]] و [[فرمانبری]] ما برای تو آراسته نما؛ و ما را در روزش به [[روزه]] داشتن و در شبش به [[نماز]] و [[زاری]] به سوی (درگاه) تو و [[فروتنی]] برای تو و [[خواری]] در برابر تو، [[یاری]] فرما تا روزش بر ما به [[غفلت]] و بی‌خبری و شبش به [[تقصیر]] و کوتاهی (در عمل) [[گواهی]] ندهد"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِيَّاكَ، وَ زَيِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَ أَعِنَّا فِي نَهَارِهِ عَلَى صِيَامِهِ، وَ فِي لَيْلِهِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَيْكَ، وَ الْخُشُوعِ لَكَ، وَ الذِّلَّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ حَتَّى لَا يَشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَيْنَا بِغَفْلَةٍ، وَ لَا لَيْلُهُ بِتَفْرِيطٍ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیست و ششم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "خدایا مرا بر آن دار که بدکردارشان را به [[نیکی]] [[پاداش]] دهم، و از ستمکارشان به [[عفو]] و [[بخشش]] درگذرم؛ درباره همه ایشان خوش‌گمان باشم و با نیکویی همه آنها را [[سرپرستی]] نمایم و با [[پاکدامنی]] چشمم را از ([[زشتی‌ها]] و لغزش‌های) آنان بپوشانم؛ و با [[فروتنی]] با آنها نرم باشم (سختگیر نباشم) و با [[مهربانی]] بر گرفتارانشان رقت داشته و دلجویی کنم؛ و در پنهانی و پشت سر، [[دوستی]] (خود) را برای آنان | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای بیست و ششم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "خدایا مرا بر آن دار که بدکردارشان را به [[نیکی]] [[پاداش]] دهم، و از ستمکارشان به [[عفو]] و [[بخشش]] درگذرم؛ درباره همه ایشان خوش‌گمان باشم و با نیکویی همه آنها را [[سرپرستی]] نمایم و با [[پاکدامنی]] چشمم را از ([[زشتی‌ها]] و لغزش‌های) آنان بپوشانم؛ و با [[فروتنی]] با آنها نرم باشم (سختگیر نباشم) و با [[مهربانی]] بر گرفتارانشان رقت داشته و دلجویی کنم؛ و در پنهانی و پشت سر، [[دوستی]] (خود) را برای آنان آشکار سازم و با [[پاکدامنی]] (نه با آلودگی به [[فساد]] و تباهکاری) [[نعمت]] همیشگی (روزی و [[خوشی]]) را نزد ایشان [[دوست]] بدارم؛ و آنچه برای [[خویشان]] خود [[واجب]] و لازم می‌دانم درباره ایشان لازم دانم؛ و آنچه برای [[خواص]] و [[نزدیکان]] رعایت داشته در نظر دارم؛ برای ایشان رعایت کنم"<ref>{{متن حدیث|وَ اجْعَلْنِي اللَّهُمَّ أَجْزِي بِالْإِحْسَانِ مُسِيئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ، وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِي كَافَّتِهِمْ، وَ أَتَوَلَّى بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ، وَ أَغُضُّ بَصَرِي عَنْهُمْ عِفَّةً، وَ أُلِينُ جَانِبِي لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً، وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَيْبِ مَوَدَّةً، وَ أُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً، وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِي، وَ أَرْعَى لَهُمْ مَا أَرْعَى لِخَاصَّتِي}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۴.</ref>. | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای بیستم و در عبارت دوازدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا چنان قرار ده که هنگام [[اضطرار]] به [[کمک]] و [[یاری]] تو بر [[دشمن]] حمله آورم، و هنگام [[نیازمندی]] از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا [[ذلت]] و [[خواری]]) به درگاه تو [[زاری]] کنم، و مرا چون بیچاره شوم به [[یاری]] خواستن از غیر خود و چون [[فقیر]] گردم به [[فروتنی]] برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به [[زاری]] کردن پیش غیر خود [[آزمایش]] (یا [[گمراه]]) مفرما که به آن سبب، سزاوار [[خواری]] و بازداشتن (از [[رحمت]]) و روی گردانیدن ([[کیفر]]) تو شوم، ای بخشنده‌ترین بخشندگان"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَصُولُ بِكَ عِنْدَ الضَّرُورَةِ، وَ أَسْأَلُكَ عِنْدَ الْحَاجَةِ، وَ أَتَضَرَّعُ إِلَيْكَ عِنْدَ الْمَسْكَنَةِ، وَ لَا تَفْتِنِّي بِالاسْتِعَانَةِ بِغَيْرِكَ إِذَا اضْطُرِرْتُ، وَ لَا بِالْخُضُوعِ لِسُؤَالِ غَيْرِكَ إِذَا افْتَقَرْتُ، وَ لَا بِالتَّضَرُّعِ إِلَى مَنْ دُونَكَ إِذَا رَهِبْتُ، فَأَسْتَحِقَّ بِذَلِكَ خِذْلَانَكَ وَ مَنْعَكَ وَ إِعْرَاضَكَ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ}}</ref>؛ | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای بیستم و در عبارت دوازدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا چنان قرار ده که هنگام [[اضطرار]] به [[کمک]] و [[یاری]] تو بر [[دشمن]] حمله آورم، و هنگام [[نیازمندی]] از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا [[ذلت]] و [[خواری]]) به درگاه تو [[زاری]] کنم، و مرا چون بیچاره شوم به [[یاری]] خواستن از غیر خود و چون [[فقیر]] گردم به [[فروتنی]] برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به [[زاری]] کردن پیش غیر خود [[آزمایش]] (یا [[گمراه]]) مفرما که به آن سبب، سزاوار [[خواری]] و بازداشتن (از [[رحمت]]) و روی گردانیدن ([[کیفر]]) تو شوم، ای بخشنده‌ترین بخشندگان"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَصُولُ بِكَ عِنْدَ الضَّرُورَةِ، وَ أَسْأَلُكَ عِنْدَ الْحَاجَةِ، وَ أَتَضَرَّعُ إِلَيْكَ عِنْدَ الْمَسْكَنَةِ، وَ لَا تَفْتِنِّي بِالاسْتِعَانَةِ بِغَيْرِكَ إِذَا اضْطُرِرْتُ، وَ لَا بِالْخُضُوعِ لِسُؤَالِ غَيْرِكَ إِذَا افْتَقَرْتُ، وَ لَا بِالتَّضَرُّعِ إِلَى مَنْ دُونَكَ إِذَا رَهِبْتُ، فَأَسْتَحِقَّ بِذَلِكَ خِذْلَانَكَ وَ مَنْعَكَ وَ إِعْرَاضَكَ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ}}</ref>؛ | ||
*[[امام سجاد]]{{ع}} در دعای سوم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و فرشتگانی که چون [[دوزخ]] را بر [[گناهکاران]] تو ببیند که صدای شعله و برافروختگی‌اش شنیده می‌شود می‌گویند: منزه و [[پاکی]] تو، ما تو را چنان‌که سزاوار [[عبادت]] و [[بندگی]] تو است [[پرستش]] ننمودیم"<ref>{{متن حدیث|وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ، سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۵.</ref>. | * [[امام سجاد]] {{ع}} در دعای سوم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و فرشتگانی که چون [[دوزخ]] را بر [[گناهکاران]] تو ببیند که صدای شعله و برافروختگی‌اش شنیده می‌شود می‌گویند: منزه و [[پاکی]] تو، ما تو را چنان‌که سزاوار [[عبادت]] و [[بندگی]] تو است [[پرستش]] ننمودیم"<ref>{{متن حدیث|وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ، سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۵.</ref>. | ||
*یکی از جلوه‌های ویژه [[فروتنی]]، [[نرم‌خویی]] است، [[امام سجاد]]{{ع}} از [[خداوند]] می‌خواهد که با [[پدر]] و [[مادر]] خود نرم‌خو باشد و در نهایت [[تواضع]] با آنان صحبت و [[رفتار]] کند. | * یکی از جلوه‌های ویژه [[فروتنی]]، [[نرم‌خویی]] است، [[امام سجاد]] {{ع}} از [[خداوند]] می‌خواهد که با [[پدر]] و [[مادر]] خود نرم‌خو باشد و در نهایت [[تواضع]] با آنان صحبت و [[رفتار]] کند. | ||
*در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آنها [[مهربان]] کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان [[رحیم]] گردان"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۶.</ref> | * در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آنها [[مهربان]] کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان [[رحیم]] گردان"<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً}}</ref><ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۲۲۶.</ref> | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
* [[پرونده:1379218.jpg|22px]] [[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|'''مکارم اخلاق در صحیفه''']] | * [[پرونده:1379218.jpg|22px]] [[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|'''مکارم اخلاق در صحیفه''']] | ||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
[[رده:تواضع]] | [[رده:تواضع]] | ||
[[رده:مدخل اخلاقی صحیفه]] | [[رده:مدخل اخلاقی صحیفه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۲۳:۱۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تواضع است. تواضع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تواضع در قرآن - تواضع در حدیث - تواضع در اخلاق اسلامی - تواضع در معارف دعا و زیارات - تواضع در معارف و سیره سجادی - تواضع در معارف و سیره نبوی - تواضع در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
- قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا...﴾[۱].
- همچنین قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۲][۳].
- پیامبر (ص) می‌فرمایند: "هرکس برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بلندمرتبه کند"[۴].
- امام کاظم (ع) می‌فرمایند: " تواضع آن است که آنچه را دوست داری دیگران به تو دهند، همان را به آنان عطا کنی"[۵].
- "تواضع مترادف فروتنی است"[۶].
- راغب اصفهانی در کتاب الذریعة إلی مکارم الشریعه صفحه ۲۰۹ می‌گوید: "تواضع از "ضعة" (از ریشه وضع) مشتق شده است و "ضعة" یعنی انسان به پایه‌ای فروتر از پایه خود رضایت دهد"[۷].
- تواضع از نظر اخلاق آن بود که خود را مزیتی نشمرد بر کسانی که در جاه از او نازل‌تر باشند[۸].
- جنید گوید: "تواضع عبارت از نرمی، آرامش و مهربانی است".
- رویم گوید: "تواضع ذلیل بودن دل‌هاست برای داننده غیب‌ها".
- و گفته شده است: "که تواضع عبارت از قبول حق است از حق برای حق، و گفته‌اند تواضع عبارت از گردن نهادن ذلت و کشیدن بار گران است"[۹][۱۰].
- مفهوم تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و برتری قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد باعث می‌شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد[۱۱].
- لازمه تواضع و فروتنی، گفتار و رفتاری است که موجب تعظیم و تکریم دیگران شود که از صفات بسیار پسندیده و شریف است[۱۲].
- یکی از جلوه‌های تواضع، گفتار نرم و نیکو است.
- ادب و تواضع دل‌ها را به یکدیگر نزدیک می‌کند و گوینده از غرور و خود خواهی و تکبر دور می‌شود[۱۳].
- شهید مطهری می‌نویسد: "در جایی که خداوند به پیامبر (ص) می‌فرمایند: "بگو به مردم من هم بشری مثل شما هستم"﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا﴾[۱۴] و بر یکی از امثال خود شما وحی نازل می‌شود در این آیه کریمه تواضع فراوانی نهفته شده است"[۱۵][۱۶]
- تواضع و فروتنی می‌بایست برای رضای خدا باشد. همچنان‌که فیض کاشانی می‌گوید: "فروتنی آن است که برای خدا و در راه خدا باشد و اگر جز این باشد مکر و خدعه است، کسی که برای خدا فروتنی کند خدا او را بر بسیاری از بندگانش برتری می‌دهد"[۱۷].
- خشوع تقریباً متلازم با خوف و خشیت، و به معنای دل‌شکستگی است و حالت انعطاف‌پذیری دل را نشان می‌دهد، در برابر قساوت که حاکی از سنگ‌دلی و عدم تأثر دل است[۱۸].
- تواضع به آنچه که بین فرد بلندمرتبه و پایین مرتبه از او انجام شود گفته می‌شود و نیز تواضع به اعتبار اخلاق و افعال ظاهری و باطنی است ولی خشوع تنها به افعال جوارحی و بدنی گفته می‌شود و به همین خاطر است که گفته می‌شود قلب فلانی متواضع و جوارح فلانی خاشع است[۱۹][۲۰].
تفاوت تذلل و تواضع
- تذلل اظهار عجز از رویارویی با کسی است که در مقابل او تذلل می‌شود ولی تواضع اظهار قدرت و قدرتمند دانستن فردی است که برای او تواضع می‌شود و تفاوتی ندارد که فردی که مورد تواضع قرار گیرد دارای قدرت بر فرد تواضعکننده باشد یا نه[۲۱].
- در تعیین مرز تواضع ممدوح به سه نکته بایستی توجه داشت:
- برای رضایت حق تعالی باشد.
- فروتنی و تواضع از حد خود خارج نشود چرا که از افراط در آن به تملق و چاپلوسی می‌انجامد.
- ثالثاً منشأ روانی تواضع، شرف و فضیلت انسانی و احترام به حقوق دیگران باشد نه ضعف نفس و زبونی.
- رذیله اخلاقی ضد تواضع، کبر است. و در قرآن و روایات و ادعیه به شدت از آن نهی شده است.
- کبر آفت بزرگ و غائله هولناکی است که خواص با آن هلاک شده‌اند چه برسد به عوام؛ و کبر حجاب بزرگی است از رسیدن به اخلاق مؤمنان، زیرا در آن عزت تکلف آمیز و دروغینی است که مانع از تواضع و کظم غیظ و قبول نصیحت و خیرخواهی و باقی ماندن بر صداقت و ترک غضب و کینه و حسد و غیبت و ... می‌شود و انسان متکبر به تمام اخلاق مذموم نیاز دارد تا این عزت تکلف آمیز خود را حفظ کند[۲۲].
- با اینکه تواضع و فروتنی یکی از صفات برجسته انسان است، اما باید دانست که اظهار تواضع مطلقاً پسندیده نیست، زیرا ممکن است در برخی شرایط اظهار فروتنی آثار منفی داشته باشد. از این‌رو در آداب معاشرت به مواردی برخورد می‌کنیم که از تواضع نهی شده است از آن جمله تواضع در برابر متکبر، تواضع به خاطر ثروت، تواضع در برابر کافر و تواضع در برابر متجاهر به فسق و تارک الصلوه[۲۳].
- انسان در برابر شخص متکبر نباید فروتنی و تواضع کند؛ زیرا فروتنی و تواضع در مقابل او، موجب گمراهی و افزایش تکبرش می‌شود؛ پس چه بهتر که در برابر او تکبر شود تا شاید آن شخص متنبه و متوجه شود[۲۴].
- هنگامی که ادب و تواضع تأثیر منفی داشته باشد، خشونت و تندی لازم می‌آید و هنگامی که ستمی بر کسی شده باشد فریاد زدن نیز جایز است[۲۵].
- چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾[۲۶].
- تواضع برای کسی که در جایگاه قدرت قرار دارد، شایسته‌تر و زیباتر است و البته این ویژگی به شرح صدر و ظرفیت روحی بالایی نیاز دارد تا فرد حاکم با رسیدن به مقام، در مقابل زیردستان و مردم، متواضعانه رهبری کند و از هرگونه فخر فروشی به دور باشد[۲۷].
- بخش بزرگی از دعاهای صحیفه سجادیه توصیف داعی است. داعی ضمن دعا خود را به فقر، نقص، عجز، جهل، گناه و ... توصیف می‌نماید. در واقع این قسمت از دعاها یک نوع خودشکنی و استکبار زدایی فردی را که توأم با نوعی تخلیه روانی برای فراتر از احساس پوچی و بی‌هویتی است به ما تعلیم می‌دهد[۲۸][۲۹].
- زبان دعا که زبانی ملتمسانه است و از درگاه بی‌نیاز درخواست نیاز می‌شود، به نوعی تواضع و فروتنی است.
تواضع و فروتنی در صحیفه سجادیه
- امام سجاد (ع) در دعای بیست و ششم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "و آنان را توفیق ده برای برپا داشتن طریقه و روش (نگاهداری احکام) و فراگرفتن [[[اخلاق نیک]] خود (که بندگان را به آن امر فرموده‌ای) در سود رساندن به ناتوانانشان؛ و جلوگیری از فقر و نیازمندیشان؛ و رفتن نزد بیمارشان؛ و راهنمایی راه‌جویشان؛ و اندرز دادن مشورت کننده‌شان؛ و دیدار از سفر آمده‌شان؛ و پنهان کردن رازهاشان، و پوشاندن عیب‌هایشان، و یاری کردن ستمدیده‌اشان؛ و خوب کمک کردنشان در ساختن ابزار خانه(دیگ، تبر، نردبان و مانند آنها) و سود رساندنشان به بخشش فراوان؛ و دادن آنچه ایشان را واجب و لازم است پیش از درخواست"[۳۰]؛
- امام سجاد (ع) در دعای سی‌ام و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا همنشینی فقراء و درویشان را برایم محبوب گردان؛ و مرا به صبر و شکیبایی نیکو (صبری که نفس به آن اطمینان و آرامش داشته اضطراب و نگرانی در آن راه نیابد) بر همنشینی ایشان یاری فرما"[۳۱][۳۲].
- امام سجاد (ع) گاهی اوقات این فروتنی را در قالب دوست داشتن همنشینی با بیچارگان از خدا طلب می‌کند[۳۳].
- امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند:بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا در میان مردم به درجه و مقامی سرفراز مفرما جز آنکه پیش نَفسم مانند آن پست نمایی؛ و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آنکه به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوریذ[۳۴]؛
- در این عبارت امام سجاد (ع) فروتنی و دوری جستن از کبر و خودپسندی را نه تنها به عنوان رفتاری مناسب در برابر دیگران، بلکه به عنوان حالتی درونی می‌داند[۳۵].
- امام سجاد (ع) در دعای شانزدهم و در عبارت سیزدهم آن می‌فرمایند: "ای خدای من، من بنده توام که او را به دعا امر فرمودی و گفت: لبیک و سعدیک یعنی اطاعت می‌کنم و فرمانت به جا می‌آورم اینک منم، ای پروردگار، بنده‌ای که در پیشگاهت افتاده"[۳۶]؛
- امام سجاد (ع) در دعای سیزدهم و در عبارت بیست و یکم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و دعای مرا برآورنده و به آوازم نزدیک و به زاریم مهربان و به صدایم شنوا باش"[۳۷][۳۸].
- همچنین امام سجاد (ع) در دعای دوازدهم و در عبارت چهاردهم آن می‌فرمایند: "و من نزد تو از سرکشی بیزاری می‌جویم؛ و به تو پناه می‌برم از اینکه (در گناه) اصرار نمایم؛ و برای آنچه در آن کوتاهی نمودم (گناهانی که به جا آوردم) از تو آمرزش می‌خواهم، و بر آنچه (طاعتی که) از انجام آن ناتوانم از تو یاری می‌طلبم"[۳۹]؛
- امام سجاد (ع) در دعای بیست و یکم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صبح و شام کردم در حالی‌که بنده خوار توام؛ و جز به کمک تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم، درباره خود به آنچه گفتم گواهی می‌دهم و به ناتوانی و بیچارگی خویشتن اقرار دارم، پس به آنچه (روا کردن و دعا) به من وعده دادی وفا کن؛ و آنچه عطا کرده‌ای کامل گردان (از بین مبر و تغییری در آن مده) زیرا من بنده بی‌چیز، فروتن، ناتوان، بدحال، کوچک، خوار، نیازمند، ترسان و زینهارخواه تو هستم"[۴۰][۴۱].
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت هفتاد و چهارم آن می‌فرمایند: "و از تو درخواست می‌نمایم همچون درخواست پست خوار نیازمند بی‌چیز ترسنده زنهار خواه؛ و با این احوال درخواستم از روی ترس و زاری و پناه خواهی است، نه از روی بلند پروازی به گردنکشی گردنکشان؛ و نه از روی علو و بلندی خواه به جرأت و اعتماد اطاعت کنندگان؛ و نه از روی تکبر به شفاعت و میانجی‌گری شفاعت کنندگان"[۴۲]؛
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت هشتاد و ششم آن می‌فرمایند: "تو را قسم می‌دهم به حق (به مقام و منزلت) کسی (خاتم الانبیاء (ص)) که او را از آفریدگانت برگزیده‌ای؛ و به حق کسی که او را برای خود پسندیده‌ای، به حق کسی که او را از آنچه آفریده‌ای اختیار کرده‌ای؛ و کسی که او را برای کار خود (بیان احکام تا روز قیامت) انتخاب نموده‌ای، به حق کسی که طاعت و فرمانبری از او را به طاعت از خود پیوسته‌ای؛ و کسی که نافرمانی از او را مانند نافرمانی از خود گردانیده‌ای، به حق کسی که دوستی او را به دوستی خود مقرون نموده‌ای؛ و کسی که دشمنیش را به دشمنی خویش جمع کرده‌ای، مرا در این روزم بپوشان به آنچه (رحمت و عفو خود که) می‌پوشانی به آن، کسی را که با حال بیزاری از گناه به سوی تو زاری نماید و با توبه و بازگشت از نافرمانی، به درخواست آمرزش از تو پناه آورد"[۴۳][۴۴].
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت بیست و ششم آن می‌فرمایند: "منزه و پاکی! هر که در علم تو گذشته، در برابر تو متواضع؛ و آنچه زیر عرش (علم) تو است (آنچه جز تو است) برای عظمت و بزرگی تو فروتن است؛ و همه آفریدگانت برای اطاعت از تو (برای آنچه درباره ایشان) خواسته‌ای بخواهند یا نخواهند) ذلیل و خوار و فرمانبرند!"[۴۵]؛
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت شصت و نهم آن می‌فرمایند: "و اینک منم در جلو تو پست، خور، فروتن، زاری‌کنان و ترسان که به گناهان بزرگ که زیر بار آن رفته‌ام و به خطاها و نادرست‌کاری‌های سترگ که آن را به جا آورده‌ام اقرار کننده‌ام، به عفو و گذشتت زنهار جو و به رحمتت پناهنده‌ام، باور دارم که امان دهنده‌ای مرا از تو امان نمی‌دهد، و بازدارنده‌ای مرا از تو باز نمی‌دارد"[۴۶][۴۷].
- امام سجاد (ع) در دعای پنجاهم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا تو جوینده منی اگر فرار کنم؛ و دریابنده منی اگر بگریزم، پس اینک منم در پیشگاهت فروتن، خوار، بینی بر خاک نهاده، اگر مرا عذاب و کیفر کنی پس من سزاوار آنم و آن (کیفر) - ای پروردگارم - از جانب تو عدل و داد است؛ و اگر از من در گذری پس از قدیم و دیرینه گذشتت مرا فراگرفته؛ و عافیت و تندرستی‌ات را بر من پوشانده‌ای (مرا از هر سختی و گرفتاری نجات داده‌ای)"[۴۸]؛
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و هجدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در درگاهت خوار (مطیع) و در نزد آفریدگانت عزیز و ارجمند گردان؛ و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم (از جز تو چشم پوشیده به راز و نیاز بپردازم) فروتن و در میان بندگانت بلندمرتبه و سرفرازم نما؛ و از کسی که از من بی‌نیاز است (درخواستی نکرده و نمی‌کند) بی‌نیازم ساز (چنان کن که من هم از او چیزی نخواهم)؛ و بر فقر و نیازمندیم به درگاهت بیفزا (تا درخواستم از تو و راز و نیازم با تو فزونی یابد)"[۴۹][۵۰].
- امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا به زینت صالحین و شایستگان (انجام حقوق خدا و مردم) آراسته فرما؛ و زیور پرهیزکاران (عمل به واجبات و ترک محرمات) را به من بپوشان، با (توفیق برای) گستردن عدل و داد (تا از افراط و تفریط در حق دوری گزینم) و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی (اختلاف بین مردم) و گردآوردن پراکندگان (دل‌های از هم رنجیده) و اصلاح فساد بین مردم؛ و فاش کردن خیر و نیکی؛ و پنهان نمودن عیب و زشتی و نرم‌خویی و فروتنی و نیکوروشی؛ و سنگینی؛ و خوش‌خویی (با مردم) و پیشی گرفتن نیکی؛ و برگزیدن احسان بی‌آنکه جزای احسانی باشد؛ و سرزنش نکردن و همراهی نکردن به غیر مستحق و گفتن حق اگرچه سخت (یا اندک) باشد؛ و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم اگرچه بسیار باشد؛ و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردارم اگرچه کم باشد و آنچه را بیان شد برای من به وسیله هموارگی طاعت و فرمانبری؛ و همیشه بودن با جماعت و واگذاشتن بدعت‌گزاران و آنکه رأی و اندیشه اختراع شده به کار برد، کامل گردان"[۵۱][۵۲].
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و بیست و هفتم آن می‌فرمایند: "و کینه داشتن برای اهل ایمان را از سینه‌ام بر کن؛ و دلم را با فروتنان مهربان گردان؛ و با من چنان باش که با شایستگان می‌باشی؛ و به زیور پرهیزکاران بیارایم (توفیق عطا فرما که صفات آنان را روش خود گردانم) و برای من ذکر نیکویی درآیندگان؛ و آوازه بلندی در پسینیان قرار ده؛ و مرا در میان سرای (جای اجتماع و گرد آمدن) پیشینیان (حضرت امیرالمؤمنین (ع) و پیروان او از مهاجرین و انصار) درآور"[۵۳]؛
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و چهارم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و ما در نماز همچون کسانی قرار ده که مراتب شایسته آن را دریافته ارکان و جوانب آن را نگاهدارندگانند آن را در اوقات خود به همان طریقی که بنده و فرستاده تو – درودهایت بر او و بر آل او باد – در رکوع و سجود و همه فضیلت‌ها و درجات رفیع‌اش قرار داده با کامل‌ترین طهارت و پاکی و رساترین خشوع و فروتنی به جا آورنده‌اند"[۵۴][۵۵].
- امام سجاد (ع) در دعای چهل و چهارم و در عبارت هفدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا ماه رمضان را از عبادت و پرستش ما برای تو مملو و پر گردان؛ و اوقات آن را به طاعت و فرمانبری ما برای تو آراسته نما؛ و ما را در روزش به روزه داشتن و در شبش به نماز و زاری به سوی (درگاه) تو و فروتنی برای تو و خواری در برابر تو، یاری فرما تا روزش بر ما به غفلت و بی‌خبری و شبش به تقصیر و کوتاهی (در عمل) گواهی ندهد"[۵۶]؛
- امام سجاد (ع) در دعای بیست و ششم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "خدایا مرا بر آن دار که بدکردارشان را به نیکی پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش درگذرم؛ درباره همه ایشان خوش‌گمان باشم و با نیکویی همه آنها را سرپرستی نمایم و با پاکدامنی چشمم را از (زشتی‌ها و لغزش‌های) آنان بپوشانم؛ و با فروتنی با آنها نرم باشم (سختگیر نباشم) و با مهربانی بر گرفتارانشان رقت داشته و دلجویی کنم؛ و در پنهانی و پشت سر، دوستی (خود) را برای آنان آشکار سازم و با پاکدامنی (نه با آلودگی به فساد و تباهکاری) نعمت همیشگی (روزی و خوشی) را نزد ایشان دوست بدارم؛ و آنچه برای خویشان خود واجب و لازم می‌دانم درباره ایشان لازم دانم؛ و آنچه برای خواص و نزدیکان رعایت داشته در نظر دارم؛ برای ایشان رعایت کنم"[۵۷][۵۸].
- امام سجاد (ع) در دعای بیستم و در عبارت دوازدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطرار به کمک و یاری تو بر دشمن حمله آورم، و هنگام نیازمندی از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا ذلت و خواری) به درگاه تو زاری کنم، و مرا چون بیچاره شوم به یاری خواستن از غیر خود و چون فقیر گردم به فروتنی برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به زاری کردن پیش غیر خود آزمایش (یا گمراه) مفرما که به آن سبب، سزاوار خواری و بازداشتن (از رحمت) و روی گردانیدن (کیفر) تو شوم، ای بخشنده‌ترین بخشندگان"[۵۹]؛
- امام سجاد (ع) در دعای سوم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و فرشتگانی که چون دوزخ را بر گناهکاران تو ببیند که صدای شعله و برافروختگی‌اش شنیده می‌شود می‌گویند: منزه و پاکی تو، ما تو را چنان‌که سزاوار عبادت و بندگی تو است پرستش ننمودیم"[۶۰][۶۱].
- یکی از جلوه‌های ویژه فروتنی، نرم‌خویی است، امام سجاد (ع) از خداوند می‌خواهد که با پدر و مادر خود نرم‌خو باشد و در نهایت تواضع با آنان صحبت و رفتار کند.
- در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آنها مهربان کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان"[۶۲][۶۳]
منابع
پانویس
- ↑ «و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند...» سوره فرقان، آیه ۶۳.
- ↑ «و با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند افتادگی کن» سوره شعراء، آیه ۲۱۵.
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۰.
- ↑ علاالدین علی المتقی بن حسام الدین هندی، کنز العمال، ج۲، ص۵۰.
- ↑ محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۱۰۰.
- ↑ معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، اصطلاح نامه اخلاق اسلامی، ص۱۰۴.
- ↑ حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶)، ص۸۶.
- ↑ خواجه نصیر الدین طوسی، گزیده اخلاق ناصری، مقدمه و شرح شهرام رجب زاده، ص۷۷.
- ↑ سید جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۵۹۹.
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۱.
- ↑ احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص۱۰۶.
- ↑ محمد علی جزایری، دروس اخلاق اسلامی، ص۱۸۳.
- ↑ محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۳۳۲. در قرآن کریم آمده است: ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا﴾ «و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن» سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ «بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد» سوره کهف، آیه ۱۱۰.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۱۷، ص۳۵۴.
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۲-۲۱۳.
- ↑ محسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ص۱۰۱.
- ↑ محمد تقی مصباح یزدی، چکیده اخلاق در قرآن (درس‌های محمد تقی مصباح یزدی)، به قلم علی شیروانی ص۲۲۱.
- ↑ حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶، ص۸۷).
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۳.
- ↑ حمیدرضا حق شناس، رویکرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه قم، ۱۳۸۶، ص۸۷).
- ↑ مولی مهدی نراقی، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ج۱، ص۴۱۹.
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۴.
- ↑ محمدعلی جزایری، دروس اخلاق اسلامی، ص۱۸۵.
- ↑ محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۳۳۲ – ۳۳۳.
- ↑ «خداوند بانگ برداشتن به بدگویی را دوست نمی‌دارد مگر (از) کسی که بر او ستم رفته است و خداوند شنوایی داناست» سوره نساء، آیه ۱۴۸.
- ↑ حمیدرضا حق شناس، اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه، ص۹۵.
- ↑ محمد جواد سلمان‌پور، فرهنگ‌سازی امام سجاد (ع) با زبان دعا، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۷ (زمستان ۸۴)، ص۱۲.
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۵.
- ↑ «وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِكَ، وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِكَ فِي إِرْفَاقِ ضَعِيفِهِمْ، وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ، وَ عِيَادَةِ مَرِيضِهِمْ، وَ هِدَايَةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ، وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِيرِهِمْ، وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ، وَ كِتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ، وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ، وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ، وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ، وَ الْعَوْدِ عَلَيْهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا يَجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ»
- ↑ «اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّي عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۶.
- ↑ عبدالحمید فرزانه، انسان در صحیفه سجادیه، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۵ (تابستان ۸۴)، ص۸۴.
- ↑ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تَرْفَعْنِي فِي النَّاسِ دَرَجَةً إِلَّا حَطَطْتَنِي عِنْدَ نَفْسِي مِثْلَهَا، وَ لَا تُحْدِثْ لِي عِزّاً ظَاهِراً إِلَّا أَحْدَثْتَ لِي ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِي بِقَدَرِهَا»
- ↑ عبدالحمید فرزانه، انسان در صحیفه سجادیه، فصلنامه اندیشه دینی، ۱۵ (تابستان ۸۴)، ص۸۴.
- ↑ «وَ أَنَا، يَا إِلَهِي، عَبْدُكَ الَّذِي أَمَرْتَهُ بِالدُّعَاءِ فَقَالَ: لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، هَا أَنَا ذَا، يَا رَبِّ، مَطْرُوحٌ بَيْنَ يَدَيْكَ»
- ↑ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ كُنْ لِدُعَائِي مُجِيباً، وَ مِنْ نِدَائِي قَرِيباً، وَ لِتَضَرُّعِي رَاحِماً، وَ لِصَوْتِي سَامِعاً»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۷.
- ↑ «وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنْ أَنْ أَسْتَكْبِرَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ أُصِرَّ، وَ أَسْتَغْفِرُكَ لِمَا قَصَّرْتُ فِيهِ، وَ أَسْتَعِينُ بِكَ عَلَى مَا عَجَزْتُ عَنْهُ»
- ↑ «إِلَهِي أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَيْتُ عَبْداً دَاخِراً لَكَ، لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً إِلَّا بِكَ، أَشْهَدُ بِذَلِكَ عَلَى نَفْسِي، وَ أَعْتَرِفُ بِضَعْفِ قُوَّتِي وَ قِلَّةِ حِيلَتِي، فَأَنْجِزْ لِي مَا وَعَدْتَنِي، وَ تَمِّمْ لِي مَا آتَيْتَنِي، فَإِنِّي عَبْدُكَ الْمِسْكِينُ الْمُسْتَكِينُ الضَّعِيفُ الضَّرِيرُ الْحَقِيرُ الْمَهِينُ الْفَقِيرُ الْخَائِفُ الْمُسْتَجِيرُ»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۸.
- ↑ «وَ سَأَلْتُكَ مَسْأَلَةَ الْحَقِيرِ الذَّلِيلِ الْبَائِسِ الْفَقِيرِ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِيرِ، وَ مَعَ ذَلِكَ خِيفَةً وَ تَضَرُّعاً وَ تَعَوُّذاً وَ تَلَوُّذاً، لَا مُسْتَطِيلًا بِتَكَبُّرِ الْمُتَكَبِّرِينَ، وَ لَا مُتَعَالِياً بِدَالَّةِ الْمُطِيعِينَ، وَ لَا مُسْتَطِيلًا بِشَفَاعَةِ الشَّافِعِينَ»
- ↑ «بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِكَ، وَ بِمَنِ اصْطَفَيْتَهُ لِنَفْسِكَ، بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِيَّتِكَ، وَ مَنِ اجْتَبَيْتَ لِشَأْنِكَ، بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِكَ، وَ مَنْ جَعَلْتَ مَعْصِيَتَهُ كَمَعْصِيَتِكَ، بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مُوَالاتَهُ بِمُوَالاتِكَ، وَ مَنْ نُطْتَ مُعَادَاتَهُ بِمُعَادَاتِكَ، تَغَمَّدْنِي فِي يَوْمِي هَذَا بِمَا تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَارَ إِلَيْكَ مُتَنَصِّلًا، وَ عَاذَ بِاسْتِغْفَارِكَ تَائِباً»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۱۹.
- ↑ «سُبْحَانَكَ! خَضَعَ لَكَ مَنْ جَرَى فِي عِلْمِكَ، وَ خَشَعَ لِعَظَمَتِكَ مَا دُونَ عَرْشِكَ، وَ انْقَادَ لِلتَّسْلِيمِ لَكَ كُلُّ خَلْقِكَ!»
- ↑ «وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ صَاغِراً ذَلِيلًا خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً، مُعْتَرِفاً بِعَظِيمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَ جَلِيلٍ مِنَ الْخَطَايَا اجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ، مُوقِناً أَنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ مُجِيرٌ، وَ لَا يَمْنَعُنِي مِنْكَ مَانِعٌ»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۰.
- ↑ «اللَّهُمَّ إِنَّكَ طَالِبِي إِنْ أَنَا هَرَبْتُ، وَ مُدْرِكِي إِنْ أَنَا فَرَرْتُ، فَهَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ رَاغِمٌ، إِنْ تُعَذِّبْنِي فَإِنِّي لِذَلِكَ أَهْلٌ، وَ هُوَ- يَا رَبِّ- مِنْكَ عَدْلٌ، وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّي فَقَدِيماً شَمَلَنِي عَفْوُكَ، وَ أَلْبَسْتَنِي عَافِيَتَكَ»
- ↑ «وَ ذَلِّلْنِي بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ أَعِزَّنِي عِنْدَ خَلْقِكَ، وَ ضَعْنِي إِذَا خَلَوْتُ بِكَ، وَ ارْفَعْنِي بَيْنَ عِبَادِكَ، وَ أَغْنِنِي عَمَّنْ هُوَ غَنِيٌّ عَنِّي، وَ زِدْنِي إِلَيْكَ فَاقَةً وَ فَقْراً»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۱.
- ↑ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِي بِحِلْيَةِ الصَّالِحِينَ، وَ أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ، فِي بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ كَظْمِ الغَيْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَيْنِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِينِ الْعَرِيكَةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّيرَةِ، وَ سُكُونِ الرِّيحِ، وَ طِيبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَى الْفَضِيلَةِ، وَ إِيثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْكِ التَّعْيِيرِ، وَ الْإِفْضَالِ عَلَى غَيْرِ الْمُسْتَحِقِّ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَيْرِ وَ إِنْ كَثُرَ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِي، وَ اسْتِكْثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِي، وَ أَكْمِلْ ذَلِكَ لِي بِدَوَامِ الطَّاعَةِ، وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْيِ الْمُخْتَرَعِ»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۲.
- ↑ «وَ انْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِي لِلْمُؤْمِنِينَ، وَ اعْطِفْ بِقَلْبِي عَلَى الْخَاشِعِينَ، وَ كُنْ لِي كَمَا تَكُونُ لِلصَّالِحِينَ، وَ حَلِّنِي حِلْيَةَ الْمُتَّقِينَ، وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْغَابِرِينَ، وَ ذِكْراً نَامِياً فِي الْآخِرِينَ، وَ وَافِ بِي عَرْصَةَ الْأَوَّلِينَ»
- ↑ «وَ أَنْزِلْنَا فِيهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِيبِينَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِينَ لِأَرْكَانِهَا، الْمُؤَدِّينَ لَهَا فِي أَوْقَاتِهَا عَلَى مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ- صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- فِي رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ جَمِيعِ فَوَاضِلِهَا عَلَى أَتَمِّ الطَّهُورِ وَ أَسْبَغِهِ، وَ أَبْيَنِ الْخُشُوعِ وَ أَبْلَغِهِ»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۳.
- ↑ «اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِيَّاكَ، وَ زَيِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَ أَعِنَّا فِي نَهَارِهِ عَلَى صِيَامِهِ، وَ فِي لَيْلِهِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَيْكَ، وَ الْخُشُوعِ لَكَ، وَ الذِّلَّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ حَتَّى لَا يَشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَيْنَا بِغَفْلَةٍ، وَ لَا لَيْلُهُ بِتَفْرِيطٍ»
- ↑ «وَ اجْعَلْنِي اللَّهُمَّ أَجْزِي بِالْإِحْسَانِ مُسِيئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ، وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِي كَافَّتِهِمْ، وَ أَتَوَلَّى بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ، وَ أَغُضُّ بَصَرِي عَنْهُمْ عِفَّةً، وَ أُلِينُ جَانِبِي لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً، وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَيْبِ مَوَدَّةً، وَ أُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً، وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِي، وَ أَرْعَى لَهُمْ مَا أَرْعَى لِخَاصَّتِي»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۴.
- ↑ «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَصُولُ بِكَ عِنْدَ الضَّرُورَةِ، وَ أَسْأَلُكَ عِنْدَ الْحَاجَةِ، وَ أَتَضَرَّعُ إِلَيْكَ عِنْدَ الْمَسْكَنَةِ، وَ لَا تَفْتِنِّي بِالاسْتِعَانَةِ بِغَيْرِكَ إِذَا اضْطُرِرْتُ، وَ لَا بِالْخُضُوعِ لِسُؤَالِ غَيْرِكَ إِذَا افْتَقَرْتُ، وَ لَا بِالتَّضَرُّعِ إِلَى مَنْ دُونَكَ إِذَا رَهِبْتُ، فَأَسْتَحِقَّ بِذَلِكَ خِذْلَانَكَ وَ مَنْعَكَ وَ إِعْرَاضَكَ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ»
- ↑ «وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ، سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۵.
- ↑ «اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً»
- ↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۶.