تواضع در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

تواضع و فروتنی در مقابل تکبر، تفاخر، خودستایی و گردن‌فرازی^[۱] از دیگر ویژگی‌های اخلاقی بسیار ارزشمندی است که مؤمنان در تعامل با یکدیگر بدان توصیه شده‌اند. این ویژگی اگر به عنوان یک خصیصه اخلاقی عام در بستر تعامل‌های اجتماعی نهادی شده باشد، آثار اجتماعی شگرفی به دنبال خواهد داشت. علامه طباطبایی می‌نویسد: مؤمنین نسبت به خدای تعالی تواضع و تذلل دارند و هم نسبت به مردم، چون تواضع آنها مصنوعی نیست، واقعاً در اعماق دل، افتادگی و تواضع دارند و چون چنین‌اند ناگزیر نه نسبت به خدا استکبار می‌ورزند و نه در زندگی می‌خواهند که بر دیگران استعلا کنند و بدون حق، دیگران را پایین‌تر از خود بدانند و هرگز برای به دست آوردن عزت موهومی که در دشمنان خدا می‌بینند، در برابر آنها خضوع و اظهار ذلت نمی‌کنند^[۲]. تفسیر نمونه نیز در توضیح آیه ۶۳ سوره فرقان می‌نویسد: نخستین توصیف عبادالرحمن، نفی کبر و غرور و خودخواهی است که در تمام اعمال انسان و حتی در کیفیت راه رفتن او آشکار می‌شود، زیرا ملکات اخلاقی همیشه خود را در لابه‌لای اعمال و گفتار و حرکات انسان نشان می‌دهند تا آنجا که از چگونگی راه رفتن یک انسان می‌توان با دقت و موشکافی به قسمت زیادی از اخلاق او پی برد. آری آنها متواضع‌اند و تواضع کلید ایمان است، در حالی که غرور و کبر کلید کفر محسوب می‌شود^[۳]. واژه قرآنی دیگر دال بر تواضع، واژه “ذل” است. راغب می‌نویسد: واژه “ذل” دو وجه دارد: ذلی که انسان را کم‌ارزش کرده و فرو می‌آورد و ذلی که انسان را رفعت داده و بالا می‌برد و آیه ۲۴ اسراء ناظر به دومی است^[۴]. فرق تذلل و تواضع در این است که تذلل نشانه ناتوانی فرد و تواضع نشانه قدرت کسی است که برای او تواضع می‌شود^[۵].^[۶]

آیات قرآنی مرتبط

توصیه حضرت (ص) به تواضع در مقابل مؤمنان: ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾^[۷].
فروتنی در مقابل مؤمنان از جمله ویژگی‌های بندگان محبوب خداوند: ﴿...فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ...﴾^[۸].
تواضع در راه رفتن رویه مؤمنان برجسته: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا...﴾^[۹].
نهی از راه رفتن متکبرانه به عنوان مصداقی از گردن‌فرازی مذموم: ﴿وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا﴾^[۱۰].^[۱۱]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ر. ک: حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۸۹.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۳۱.
↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۱۴۷.
↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۰.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۳، ص۱۰۳.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۶.
↑ «و با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند افتادگی کن» سوره شعراء، آیه ۲۱۵.
↑ «...خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند.».. سوره مائده، آیه ۵۴.
↑ «و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند» سوره فرقان، آیه ۶۳.
↑ «و بر زمین، خرامان گام برمدار» سوره اسراء، آیه ۳۷.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۶.

[1] ر. ک: حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۸۹.

[2] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۳۱.

[3] مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۱۴۷.

[4] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۰.

[5] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۳، ص۱۰۳.

[6] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۶.

[7] «و با مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند افتادگی کن» سوره شعراء، آیه ۲۱۵.

[8] «...خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند.».. سوره مائده، آیه ۵۴.

[9] «و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند» سوره فرقان، آیه ۶۳.

[10] «و بر زمین، خرامان گام برمدار» سوره اسراء، آیه ۳۷.

[11] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]