عباسیان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) |
||
| (۲۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[عباسیان در تاریخ اسلامی]] - [[عباسیان در معارف مهدویت]] - [[عباسیان در معارف و سیره رضوی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
عبّاس، عموی پیامبر {{صل}}، [[فرزندان]] زیادی داشت که در میان فرزندان ایشان، [[عبدالله]] و عبیدالله، وارد مسائل [[سیاسی]] شدند. [[عبدالله بن عباس]] بعد از [[امامت امام علی]] {{ع}} از جانب [[امام]] {{ع}} والی بصره شد اما بعد از [[شهادت امام علی]] {{ع}} و [[بیعت]] [[امام حسن]] {{ع}} با [[معاویه]] به [[مدینه]] آمد. عبدالله ۷ پسر داشت که کوچکترین آنها [[علی]] بود. [[علی بن عبدالله بن عباس]]، در حمیمه ادعای خلافت نمود و ادعا کرد که بعد از او خلافت به [[فرزندان]] و نوه‌های او می‌رسد و این [[افکار]] و ادعا را در خاطر فرزندان خویش بارور نمود. او پسرش [[محمّد]] را [[جانشین]] خویش اعلام نمود. [[محمّد بن علی بن عبدالله بن عبّاس]] ۱۰ پسر داشت که در میان فرزندانش [[ابراهیم]]، [[ابوالعبّاس سفاح]] و [[منصور عباسی|منصور]] در کار [[سیاست]] وارد شدند. | |||
عبّاس، | |||
[[ | به منصب [[خلافت]] رسیدن [[ابوالعباس سفاح]]، آغاز مرحله [[سیاسی]] جدیدی از مراحل [[تاریخ]] [[اسلامی]] به حساب می‌آید که در آن عباسیان به [[حکومت]] رسیدند و إعمال [[سیاست]] کردند. از ویژگی‌های [[خلفای عباسی]] که در همه آنها مشترک است، [[دشمنی]] با [[خاندان رسالت]]، ایجاد نفرت نسبت به [[علویین]]، تبعید، زندانی کردن، کشتن و فشار بر آنان، مشغول بودن و پرداختن به [[لهو و لعب]] و عدم کوچکترین توجّه به شؤون [[زندگی]] [[مردم]] است. | ||
== | == مقدمه == | ||
به [[ | عبّاس، عموی پیامبر{{صل}}، [[فرزندان]] زیادی داشت که شمار آنها را ده الی دوازده تن بیان داشته‌اند<ref>انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳ و ص۶۷.</ref>، اما در میان فرزندان ایشان، عده کمی از آنها چون عبدالله و عبیدالله، وارد مسائل [[سیاسی]] شدند و از طرف پدر به اموری [[منصوب]] گشتند<ref>مختصر التاریخ، ج۱۲، ص۲۹۶-۲۹۷.</ref>. [[عبدالله بن عباس]]، سرآمد فرزندان بود او ۱۵ سال داشت که [[پیامبر خدا]]{{صل}} از [[دنیا]] رفت<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۳۳۵؛ اسد الغابة، ص۱۹۵؛ انساب الاشراف، ص۲۷.</ref>. بعد از [[امامت امام علی]]{{ع}} او از جانب [[امام]]{{ع}} [[والی بصره]] شد اما بعد از [[شهادت امام علی]]{{ع}} و [[بیعت]] [[امام حسن]]{{ع}} با معاویه، به [[مدینه]] آمد و به [[تدریس]] علوم اسلامی پرداخت. با مرگ معاویه و [[خلافت یزید]]، او دست رد بر سینه یزید زد و با او بیعت نکرد و به [[مکه]] رفت، اما با [[امام حسین]]{{ع}} نیز همراه نشد و حتی امام حسین{{ع}} را از رفتن به [[کوفه]] بر حذر داشت<ref>اخبار الطوال، ص۲۴۳-۲۴۴.</ref>. او در مکه و در نزد [[ابو حنیفه]] بود که [[ابن زبیر]] خواست بیعت بگیرد، آنها باز هم از [[بیعت با یزید]] ممانعت کردند این کار سبب شد ابن زبیر تصمیم گرفت عبدالله بن عباس و [[ابوحنیفه]] را بسوزاند آنها به دست مختار از مهلکه [[نجات]] یافتند<ref>العقد الفرید، ج۴، ص۴۷۵؛ الکامل، ج۴، ص۲۱۴ و ۲۱۶؛ تاریخ مردم ایران، ج۲، ص۳۹.</ref>. بعد از این موضوع، عبدالله بن عبّاس به [[طایف]] آمد و در آنجا در سال ۶۸ هجری و در سن ۷۰ سالگی درگذشت<ref>المعارف، ص۱۲۳؛ اسناب و الاشراف، ص۵۳-۵۴؛ اخبار الدوله، ص۱۳۲-۱۳۳؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵؛ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۳۲۹؛ الکامل، ص۱۹۲ و ۱۹۵؛ وفیات الاعیان، ج۳، ص۶۳.</ref>. عبدالله بن عبّاس ۷ پسر داشت که کوچکترین آنها علی بود و [[نسل]] عبدالله از وی زیاد گردید. به سبب همزمانی ولادت او با [[ولادت امام علی]]{{ع}}، عبدالله نام آخرین پسر خویش را علی نهاد<ref>انساب الاشراف، ج۳، ص۷۰؛ وفیات الاعیان، ج، ص۴۳۹.</ref>. [[علی بن عبدالله]] بن عباس، مردی [[بزرگوار]] و [[فقیه]] بود و در نزد [[اهل]] [[حجاز]] مقامی والا داشت. اما بعد از [[مرگ]] پدرش، به [[شام]] رفت و با [[عبدالملک بن مروان]] [[بیعت]] نمود. رابطه آن دو [[حسنه]] بود تا زمانی که [[علی بن عبدالله]]، [[همسر]] مطلّقه [[عبدالملک]] را گرفت. از آن واقعه به بعد، رابطه این دو تیره گشت<ref>المعارف، ص۲۰۷؛ اخبار الدوله، ص۱۳۸-۱۳۹؛ وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۳۷.</ref> تا حدّی که در [[زمان]] [[خلافت]] ولید بن عبدالملک، او به [[جرم]] [[ازدواج]] با مادر [[خلیفه]] به [[زندان]] افتاد و [[شکنجه]] شد<ref>اخبار الدوله، ص۱۳۸-۱۳۹؛ شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۱۴۶؛ ج۱۵، ص۲۳۸.</ref> تا اینکه در زمان سلیمان بن عبدالملک او به [[دمشق]] و به محلی به نام [[حمیمه]] رفت. علی بن عبدالله در حمیمه ادعای خلافت نمود و ادعا کرد که بعد از او خلافت به [[فرزندان]] و نوه‌های او می‌رسد و این [[افکار]] و ادعا را در خاطر فرزندان خویش بارور نمود. علی بن عبدالله بن عبّاس، در سن ۸۰ سالگی در حمیمه درگذشت و پسرش [[محمّد]] را [[جانشین]] خویش اعلام نمود<ref>انساب الاشراف، ج۳، ص۷۰؛ اخبار الدوله، ص۱۱۷ و ۱۵۹؛ الکامل، ج۳، ص۴۱۹؛ ج۵، ص۱۹۸؛ وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۳۹.</ref>. [[محمد بن علی بن عبدالله]] بن عباس، در [[سال ۵۴ هجری]] [[قمری]]، در [[شهر مدینه]] به [[دنیا]] آمد و از [[کودکی]] زیر نظر پدر و جدّش به [[فراگیری علوم]] [[فقهی]] و [[اسلامی]] مشغول شد. او بر اثر [[کثرت عبادت]] بر پیشانی‌اش پینه بسته بود از این رو او را «[[ذوالثفنات]]» (پینه دار) می‌گفتند<ref>. انساب الاشراف، ج۳، ص۷۱-۷۲ و ۷۷؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۷۹؛ وفیات الاعیان، ص۴۳۸-۴۳۹.</ref>. محمّد بن علی، در عین [[حال]] بسیار کاردان و باهوش بود و در مسائل [[سیاسی]] سرآمد بود. او خود را به محمّد بن [[حنیفه]] نزدیک ساخت و آنگاه که محمّد بن حنیفه در بستر مرگ افتاده بود، بر بالین او حاضر شد و در جریان کار [[انقلابیون]] علیه دستگاه [[خلافت بنی امیه]] قرار گرفت. به این ترتیب، اقدامات سرّی عباسیان، از [[سال ۱۰۱ هجری]] [[قمری]] آغاز شد. [[محمد بن علی]]، با [[شناخت]] انقلابیون، تمام نیروی خویش را به کار بست تا با [[زیرکی]] در آنان [[نفوذ]] کند و همه آنها را به زیر [[سلطه]] خویش بکشاند. او به گونه‌ای پنهانی و با [[احتیاط]] کامل گام برمی‌داشت و اقدامات خویش را عملی می‌کرد. [[محمّد]] بن علی، هر چند به مبلّغان خویش می‌گفت از [[فاطمیان]] بر [[حذر]] باشند، اما خود او و نزدیکانش به [[تظاهر]] با آنها [[همبستگی]] خود را اعلام می‌کردند و در عین [[حال]] از [[محبوبیت]] آنها بهره می‌جستند. آنها با [[شعار]] [[الرضا من آل محمد]]{{صل}} در ابتدا [[دعوت]] خود را پنهانی شروع کردند. | ||
[[محمّد بن علی بن عبدالله بن عبّاس]] در [[سال ۱۲۵ هجری]] قمری، در [[حمیمه]] درگذشت<ref>انساب الاشراف، ج۳، ص۸۰؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۳۲؛ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۳۷؛ اخبار الدوله، ص۲۳۹؛ اخبار الطوال، ص۳۳۹؛ الکامل، ج۵، ص۲۵۹؛ مجمل التواریخ و القصص، ص۲۲۹.</ref>. او ۱۰ پسر داشت که در میان فرزندانش ابراهیم، ابوالعبّاس [[سفاح]] و منصور در کار [[سیاست]] وارد شدند. | |||
[[ | == [[حکومت عباسیان]] == | ||
به [[منصب خلافت]] رسیدن [[ابوالعباس سفاح]]، آغاز مرحله [[سیاسی]] جدیدی از مراحل [[تاریخ]] [[اسلامی]] به [[حساب]] می‌آید که در آن عباسیان به [[حکومت]] رسیدند و إعمال سیاست کردند. [[نظام حکومتی]] آنان همان‌گونه که [[امویان]] بنیان گذاشتند و به کار بستند، [[نظام]] [[پادشاهی]] موروثی بود که با بسیاری از مظاهر [[تجمل]] ـ که کاخ‌های عباسیان به آن [[افتخار]] می‌کرد ـ همراه بود. اما این نظام، رویکردی جدید در مسیر حرکتی خود به لحاظ رابطه میان گروه‌های [[جامعه اسلامی]] اتخاذ کرد و این مسأله به علت [[اعتماد]] بسیار او به عناصر اسلامی غیر [[عربی]] بود که در این [[جامعه]] ـ با وجود اینکه [[عرب]] منصب خلافت و بسیاری از مقام‌های [[رهبری]] را به خود اختصاص دادند ـ به هم آمیختند. | |||
در نتیجه، عصر نخست عباسی با [[حفظ]] نشان [[عربی]]، سرشتی [[ایرانی]] یافت که به آمیختگی [[سیاسی]] و [[تمدنی]] منجر شد. نتیجه سیاسی، [[نفوذ]] [[ایرانی‌ها]] در ادارات دولتی و نتیجه تمدنی، [[رشد فرهنگی]] جدیدی با مبنای [[فرهنگ]] ایرانی بود، که چارچوبی کلی و اعتباری عربی داشت. | |||
[[ابوجعفر منصور]] مرد مطلوب آن عصر برای پرکردن مرکز [[رهبری]] بود. او به [[حق]] پایه‌گذار [[حکومت عباسی]] به [[حساب]] می‌آید؛ زیرا بر مخالفان و آنانی که از داخل و خارج [[خاندان عباسی]] بر او شوریدند، چیره شد و همزمان حد و [[مرز]] خود را با خارج حفظ کرد. | |||
[[جهان]] [[اسلامی]] | عباسیان با وجود اشکال‌تراشی‌هایی که به آن دچار شدند، توانستند پایه‌های [[نظام]] جدیدی را که خواسته اوضاع سیاسی و [[اجتماعی]] جاری آن دوره و جایگاه [[حکومت اسلامی]] بود، بنیان نهند؛ زیرا [[اندیشه]] و [[فرهنگ اسلامی]] در برابر تحولات تمدنی خاصی که [[جهان]] [[اسلامی]] [[شاهد]] آن بود، بی‌حرکت نماند، بلکه با آن به [[داد و ستد]] پرداخت و نظامی ساخت که با اصول والای اسلامی همخوانی داشت و از چارچوب کلی ـ که [[قرآن کریم]] ترسیم کرده و [[سنت]] مشخص نموده بود ـ بیرون نرفت و میان [[منافع]] والای اسلامی و منافع [[ملت]] از جهت اوضاع [[دینی]]، سیاسی، [[دنیایی]] و گرایش‌های [[زمان]]، [[وحدت]] ایجاد کرد. آغوش تمدنی بازکردن به روی شرق، به طور ویژه و نیز غرب، از گام‌های مهم برای کسب عوامل [[تحول]] بود. | ||
مسأله از | مسأله [[ولایت‌عهدی]] از گام‌هایی مهم بود که عباسیان به منظور [[استحکام]] کار [[خاندان]] خود و اختصاص [[قدرت]] به آن خاندان و استمرار در کارهای [[حکومتی]] برداشتند. این گام‌ها در [[سایه]] [[مخالفت]] [[علویان]] به شکل ویژه، یعنی کسانی که از به دست گرفتن قدرت توسط [[آل عباس]] و اختصاص دادن آن به خود ناخشنود بودند، پیموده شد. آنان از [[انقلاب]] عباسی با آرزوی به دست گرفتن [[حکومت]]، به این اعتبار که حق [[شرعی]] و قانونی خاندان علی{{ع}} است، [[پشتیبانی]] کردند. مخالفت علویان در تمام دوران اول عباسی فعال بود تا اینکه حکومت‌هایی مستقل در [[مغرب]] و [[مشرق]] در [[عصر دوم عباسی]] ایجاد کردند که گاهی با [[حکومت عباسی]] [[رقابت]] داشت و خطری برای کیان او بود. [[خوارج]] حکومت‌هایی مستقل در مغرب ایجاد کردند؛ همان‌گونه که عبدالرحمان داخل [[اموی]] [[حکومتی]] مستقل در [[اندلس]] تأسیس کرد. | ||
[[جهان]] [[اسلامی]] در پایان عصر اول عباسی، با اینکه در آستانه از هم پاشیدگی [[سیاسی]] بود، از [[خلافت]] [[معنوی]] [[پاسداری]] می‌کرد، به استثنای آنچه با [[فاطمیان]] [[شیعی]] پدید آمد که آنان اساساً [[خلافت عباسی]] را به رسمیت نشناختند. | |||
مسأله از هم پاشیدگی به [[ضعف]] [[شخصیت]] [[خلفا]] و گسترش وسعت [[حکومت]] و [[دشواری]] پیوند میان اجزای آن باز می‌گردد، تا جایی که [[مراقبت]] [[واقعی]] خلفا بر [[استانداران]] آنان در مناطق، دشوار شد. علاوه بر آن، عناصر اسلامی [[غیر عرب]] برای جدایی و تلاش برای احیای [[عظمت]] گذشته خود فعال شدند. | |||
پدیده جدایی و [[استقلال]] بر مرکز سیاسی خلافت اثر گذاشت. در آغازِ کار مسأله [[امیرالامرایی]] [[ترکان]] و [[حاکمان]] حکومت‌های مستقل با [[هزینه]] خلافت پدیدار و حضور [[خلیفه]] بسیار کم‌رنگ شد و در پایان، همه ویژگی‌هایش را به عنوان نخستین منبع [[قدرت]] در حکومت از دست داد و خلفا به برکناری، [[مصادره اموال]] و گاهی کشته شدن [[مبتلا]] شدند. | |||
ضعف و [[فروپاشی]] خلافت در دوران سوم عباسی، در مقابل پدیدار شدن نیروی شیعی [[آل بویه]] ادامه یافت؛ اما در اواخر دوران آل بویه، [[خلیفه عباسی]]، [[قائم]]، با استفاده از اوضاع سیاسی [[نابسامانی]] که حکومت به آن دچار شده بود، برخی [[اختیارات]] خود را مجدداً به دست آورد. | |||
در این [[زمان]] ترکان سلاجقه حکومت خود را در شرق بر مرده ریگ [[غزنویان]] و آل بویه بنیان نهادند و به سوی [[عراق]] رفته، به آنجا وارد شدند؛ بر [[حکومت آل بویه]] چیره گشته، [[جانشین]] آنان در حکومت شدند؛ همه قدرت‌ها را در حکومت به خود اختصاص دادند و اوضاع خلفا به صورت نداشتن قدرت، حتی در پایتخت خلافت خویش ادامه یافت؛ اما [[رفتار]] سلاجقه با آنان به اعتبار اینکه [[سنی مذهب]] بودند، بهتر از [[رفتار]] [[آل بویه]] بود. آنان بر بقای [[خلافت عباسی]] [[اصرار]] داشتند تا این مسأله، [[پیروزی]] بر رقبای [[شیعه]] [[مذهب]] خود و به دست آوردن [[تأیید]] [[جهان]] [[اسلامی]] [[سنی]] را آسان کند. | |||
[[ | [[سلجوقیان]] در اواخر دوران [[حکومت]] خویش [[ضعیف]] شدند و رابطه میان [[خلفای عباسی]] و [[سلاطین]] سلجوقی شکلی جدید یافت که با [[طبیعت]] روابط در دوران [[یک‌پارچگی]] سلاجقه متفاوت بود. [[خلفا]] این [[فرصت]] را [[غنیمت]] شمردند و برای بازگرداندن [[قدرت]] سابق [[خلیفه]] از طریق [[رهایی]] از [[نفوذ]] سلجوقیان تلاش کردند؛ از این‌رو دو طرف به درگیری شدیدی کشیده شدند که با ورود خوارزمشاهیان و سپس [[مغول]] به صحنه [[سیاسی]] پایان پذیرفت. مغولان پیروزی‌هایی حیرت‌آور به دست آوردند. آنان بر [[دولت]] خوارزم‌شاهی چیره شدند؛ در تلاش برای [[سیطره]] بر جهان اسلامی، به سوی [[عراق]] [[حمله]] کردند؛ وارد [[بغداد]] شده، خلیفه مستعصم را کشتند و [[حکومت عباسی]] با کشته شدن مستعصم به دست هلاکو خان در سال ۶۵۶ ق. / ۱۲۵۸م. منقرض گردید<ref>تاریخ تمدن اسلام، ص۲۳۲.</ref>. | ||
با [[سقوط]] حکومت عباسی، [[عرب]] [[حاکمیت]] مطلقه خویش را از دست دادند و کفه ترازو به نفع عناصر [[غیر عرب]]، به ویژه ممالیک و ترکان عثمانی سنگین شد. آنان [[پرچم]] خلافت اسلامی را به دوش کشیدند و به نام [[اسلام]] به سرفرازی درخشانی رسیدند. | |||
[[خلافت]] در حکومت عثمانی به شکل موروثی ادامه یافت تا اینکه کمال آتاتورک در سال ۱۹۲۴ میلادی به نقش آن پایان داد و این [[منصب]] همچنان تا امروز خالی مانده است...<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص۳۰۲.</ref>. | |||
== ویژگی‌های عباسیان == | |||
یکی از ویژگی‌های خلفای عباسی که در همه آنها مشترک است، مشغول بودن و پرداختن به [[لهو و لعب]]، خوشگذرانی، شراب خواری، شب‌نشینی‌ها و عدم کوچکترین توجّه به شؤون [[زندگی]] [[مردم]] است. | |||
از دیگر ویژگی خلفای عباسی، [[دشمنی]] با [[خاندان رسالت]]، ایجاد [[نفرت]] نسبت به [[علویین]]، [[تبعید]]، [[زندانی]] کردن، کشتن و فشار بر آنان بود. در این [[فکر]] میان [[خلیفه]]، سران [[قوم]]، [[ارتش]] و [[وزراء]] فرقی نبود و همه، هم‌عقیده بودند. این [[تفکر]] در سراسر [[تاریخ]] [[خلافت عبّاسی]] به چشم می‌خورد، لکن بر حسب [[اختلاف]] اشخاص و روحیه‌ها در ادوار مختلف شدّت و [[ضعف]] پیدا می‌کرد. [[متوکل]] در [[دشمنی]] با [[خاندان رسالت]]، در میان [[خلفای عباسی]] نظیر نداشت. در سال ٢٣۶ [[هجری قمری]] [[امر]] کرد [[قبّه]] [[ضریح امام حسین]]{{ع}} را در [[کربلا]] و همچنین خانه‌های بسیاری که در اطرافش ساخته بودند، خراب و با [[زمین]] یکسان نمودند و دستور داد آب به [[حرم امام حسین]]{{ع}} بستند و زمین [[قبر مطهّر]] را شخم و [[زراعت]] کنند تا به کلّی اسم و رسم [[مزار]] فراموش شود<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۵؛ شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، ص۲۶.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۳۰۲.</ref> | |||
== تقسیم تاریخ [[حکومت عباسی]] == | |||
{{اصلی|عباسیان در تاریخ اسلامی}} | |||
[[قیام عباسیون]] با تلاش‌های [[ابومسلم خراسانی]]، پس از [[حرکت]] مخفی ۵۰ ساله علیه [[امویان]] به نتیجه رسید و از [[سال ۱۳۲ هجری]] [[قمری]]، خلفای عباسی، یکی پس از دیگری بر [[کرسی خلافت]] تکیه زدند. | |||
[[مورخان]]، حکومت عباسی را بر اساس نیروهای [[خلافت]] و [[تحول]] اوضاع [[سیاسی]] و شکوفایی [[زندگی]] [[فرهنگی]] و [[فکری]] به چهار عصر تقسیم کرده‌اند: | |||
# عصر اول: دوران [[نیرومندی]]، گسترش و شکوفایی (۱۳۲ - ۲۳۲ ق/۷۵۰ - ۸۴۷ م)؛ | |||
# عصر دوم: دوران [[نفوذ]] [[ترکان]] (۲۳۲ - ۳۳۴ ق /۸۴۷ - ۹۴۶ م)؛ | |||
# عصر سوم: دوران نفوذ [[آل‌بویه ایرانی]] (۳۳۴ - ۴۴۷ ق / ۹۴۶ - ۱۰۵۵ م)؛ | |||
# عصر چهارم: دوران نفوذ [[سلجوقیان]] ترک (۴۴۷ - ۶۵۶ ق / ۱۰۵۵ - ۱۲۵۸ م). | |||
=== دوران اول عباسی (۱۳۲-۲۳۲ق/۷۵۰-۸۴۷م) === | |||
خلفای این دوران عبارت است از: [[ابوالعباس سفاح]]؛ [[منصور عباسی]]؛ [[مهدی عباسی]]؛ [[هادی عباسی]]؛ [[هارون عباسی]]؛ [[امین]] عباسی؛ [[مأمون عباسی]]؛ [[معتصم]] عباسی و [[واثق]] عباسی. | |||
=== عصر دوم عباسی (۲۳۲-۳۳۴ق / ۸۴۷-۹۴۶م) === | |||
این دوران با [[خلافت متوکل]] آغاز شد و در خلال دوران مستکفی پایان پذیرفت. ویژگی این دوران، ضعف خلافت و از میان رفتن تدریجی هیبت آن بود، تا جایی که [[امیران]] تابع [[خلافت]]، برای جدایی از آن نقشه می‌کشیدند. در این [[زمان]]، [[ترک‌ها]] [[حاکم]] شده دستگاه [[حکومتی]] را در [[اختیار]] گرفتند. از دوران [[متوکل]]، به علت افزایش [[نفوذ]] [[ترکان]]، [[ضعف]] به بدنه [[حکومت]] سرایت کرد و این نوعی [[دگرگونی]] از حکومت [[عربی]] به حکومت [[ترکی]] و نمودی از انقلابی بود که همه بخش‌های مهم خلافت، آن را [[احساس]] کرد و به ضعف [[قدرت]] [[خلیفه]] و در نهایت به [[فروپاشی]] آن منجر شد. | |||
در دوران دوم عباسی این [[خلفا]] حکومت کردند: [[متوکل عباسی]]؛ [[منتصر عباسی]]؛ [[مستعین عباسی]]؛ [[معتز عباسی]]؛ [[مهتدی عباسی]]؛ [[معتمد عباسی]]؛ [[معتضد عباسی]]؛ [[مکتفی عباسی]]؛ [[مقتدر عباسی]]؛ [[قاهر عباسی]]؛ [[راضی عباسی]]؛ [[متقی عباسی]] و [[مستکفی عباسی]]، [[آل بویه]] در دوران مستکفی حاکم شدند. | |||
=== عصر سوم عباسی (۳۳۴ - ۴۴۷ ق. /۹۴۶ - ۱۰۵۵ م) === | |||
این دوران در زمان [[خلافت مستکفی]] آغاز و در زمان [[خلافت قائم]] پایان یافت. ویژگی این دوران ارتباط آن با [[تاریخ]] آل بویه است که در [[عراق]] از نفوذ [[حقیقی]] و قدرت [[واقعی]] برخوردار بودند. خلیفه فقط نامی داشت، گویی کارمند آنان بود و حاصل دست‌رنج خود را از آنان می‌گرفت و [[حق]] دخالت در هیچ یک از کارهای خلافت بدون مراجعه و جلب موافقت آنان نداشت. | |||
خلیفه در این دوران به گونه‌ای نفوذش را از دست داد که به او دستور می‌دادند و آنچه را از وی می‌خواستند، انجام می‌داد و [[سیطره]] [[دینی]] هم بر [[آل‌بویه]] نداشت؛ زیرا [[مذاهب]] آنها مختلف بود، آنان [[شیعیان غالی]] بودند و فقط برای [[خدمت]] به اهداف خویش [[راضی]] شدند [[مقام خلافت]] باقی بماند. | |||
خلفای این دوران عبارت‌اند از: مستکفی عباسی؛ [[مطیع عباسی]]؛ [[قادر عباسی]] و [[قائم عباسی]]. | |||
=== عصر چهارم عباسی (۴۴۷ - ۶۵۶ ق/۱۰۵۵ - ۱۲۵۸ م) === | |||
این دوران در زمان خلافت قائم آغاز و با [[مرگ]] مستعصم پایان یافت. ویژگی این دوران، انتقال قدرت واقعی به سلاجقه ترک است که در [[سرزمین]] جبال [[حاکم]] شدند. اوضاع [[خلافت]] در دوران سلاجقه، بهتر از [[زمان]] [[آل بویه]] بود؛ زیرا آنان [[سنی مذهب]] بودند و [[احترام]] [[دینی]] [[خلفا]] را [[حفظ]] کرده در خور [[مقام]] دینی آنان، از ایشان [[تجلیل]] می‌کردند. | |||
خلفا در این دوران در [[توانایی]] و اقدام در یک سطح نبودند؛ آنان از دوران مسترشد، مقداری از [[نفوذ]] [[واقعی]] خویش را باز پس گرفتند و از دوران مقتفی در [[حکومت]] [[بغداد]] و شهرهای تابعه آن مستقل شدند و در دوران [[ناصر]] [[قدرت]] خود را باز یافتند؛ در [[حکومت عراق]] [[استقلال]] یافتند و به مدت ۶۶ سال، [[تسلیم]] هیچ سلطانی نشدند، تا اینکه مغولان [[حرکت]] گسترده خود را به سمت غرب آغاز، [[سرزمین‌ها]] را اشغال و [[شهرها]] را نابود کردند. آنان سرانجام به بغداد رسیدند و با اشغال آن، [[خلافت عباسی]] را از میان بردند. | |||
در دوران چهارم عباسی این خلفا حکومت کردند: [[قائم عباسی]]؛ [[مقتدی عباسی]]؛ [[مستظهر عباسی]]؛ [[مسترشد عباسی]]؛ [[راشد عباسی]]؛ [[مکتفی عباسی]]؛ [[مستنجد عباسی]]؛ [[مستضیئ عباسی]]؛ ناصر عباسی؛ [[ظاهر عباسی]]؛ [[مستنصر عباسی]] و [[مستعصم عباسی]]<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص۲۸ ـ ۲۹.</ref>. | |||
== [[سقوط]] خلافت عباسی == | |||
پس از [[خلافت امویان]] و [[ضعف]] و در نهایت سرنگونی آنان، [[حکومت]] به عباسیان ([[بنی‌عباس]]) که از نوادگان [[عباس بن عبدالمطلب]] عمومی [[پیامبر]]{{صل}} و از [[بنی‌هاشم]] بودند، رسید. بنی‌عباس به کمک [[ابومسلم خراسانی]] و [[ایرانیان]] همیار او (سیاه جامگان) [[خلافت]] را به دست آوردند. اما بعد ابومسلم را کشتند و [[حکومتی]] ظالم‌تر از [[امویان]] به وجود آوردند. بعدها قیام‌هایی علیه بنی‌عباس صورت گرفت که در نهایت سرکوب شدند. اولین [[خلیفه]] عباسیان ابوالعباس عبدالله [[سفاح]] و آخرین آنها ابوالحمد عبدالله المستعصم باالله بوده است. | |||
برخی از مورخان، سقوط خلافت عباسی به دست مغولان را معلول [[نهضت]] ناسیونالیزم ایرانی دانسته‌اند که توسط یک دانشمند [[ایرانی]] طراحی و به مرحله اجرا گذارده شد. بر مبنای [[روایت]] هولاکو خان در سال (۶۵۶ هـ. ق) به [[تشویق]] [[وزیر]] دانشمند خود [[خواجه نصیرالدین طوسی]] به قصد برافکندن خلافت عربی به [[بغداد]] حمله برد و در جریان یک [[خونریزی]] کم سابقه، [[خلیفه عباسی]] را عزل و سپس به [[قتل]] رسانید. | |||
در این روایت [[تاریخی]] پای وزیر [[شیعه]] [[مذهب]] خلیفه عباسی نیز به میان کشیده می‌شود و نوعی تبانی پنهانی بین دو [[شخصیت]] نفوذی شیعه که دربار مغول و عباسی را همزمان در دست داشته‌اند، ترسیم و در نتیجه انقراض خلافت عباسی به نهضت ملی‌گرایانه ایرانیان نسبت داده می‌شود<ref>فقه سیاسی، ج۱۰، ص۱۰۵.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)| دانشنامه فقه سیاسی ج۱]]، ص ۷۹۲.</ref> | |||
== عباسیان و [[مهدویت]] == | |||
در برخی از [[روایات]] درباره ارتباط عباسیان با مباحث [[آخرالزمان]] و مهدویت مطالبی وارد شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
# جناب [[محمد بن حنفیه]]، [[فرزند امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[روایت]] می‌کند: [[بنی‌العباس]] چنان به حکومت می‌رسند که [[مردم]] هیچ [[امید]] خیری نخواهند داشت، سپس احوال آنان آشفته خواهد شد. در این زمان اگر پناهگاهی جز سوراخ عقرب پیدا نکردید، بدان پناه برید؛ زیرا مردم به گرفتاری طولانی [[مبتلا]] خواهند شد و این ادامه خواهد داشت تا اینکه [[سلطنت]] آنان از بین برود و [[مهدی]]{{ع}} [[قیام]] نماید. | |||
# در [[حدیثی]] نقل شده است مردی از [[فرزندان هاشم]] به حکومت می‌رسد و [[بنی‌امیه]] را قتل عام می‌کند و پس از او دوباره بنی‌امیه به قدرت رسیده و به [[خونخواهی]] کشتگان خود دو برابر از [[بنی‌هاشم]] را می‌کشند<ref>ملاحم، ص۵۹.</ref>. (این [[حدیث]] شاید به [[سلطنت]] [[بنی‌العباس]] اشاره دارد؛ زیرا هنگامی که به [[قدرت]] رسیدند [[بنی‌امیه]] را از دم تیغ گذرانیدند. در [[آخرالزمان]] [[سفیانی]] که فردی از بنی‌امیه است خواهد آمد و از [[بنی‌هاشم]] بسیار خواهد کشت)<ref>ر.ک: سفیانی.</ref>. | |||
# در [[حدیثی]] در کتاب [[ملاحم]] آمده است: هنگامی که آسیای بنی‌العباس بگردد (و حکومتشان رونق گیرد) و مردانی با [[پرچم‌های سیاه]] مرکب‌های خود را به درختان [[زیتون]] [[شام]] ببندند و [[خداوند]] [[أصهب]] را با تمام خانواده‌اش به دست بنی‌العباس به [[قتل]] برساند، به طوری که بنی‌امیه همگی فرار کنند یا مخفی شوند، آنگاه سفیانی ([[قیام]] می‌کند و) سلسله بنی‌العباس را از بین می‌برد و [[فرزندی]] از [[فرزندان]] [[هند جگرخوار]] بر [[منبر]] [[دمشق]] می‌نشیند و بربرها به سوی پایتخت شام (دمشق) روان می‌شوند که این [[نشانه]] [[قیام حضرت مهدی]]{{ع}} است<ref>[[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|فرهنگنامه آخرالزمان]]، ص۱۴۹.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[دعوت عباسی]] | |||
* [[سرنگونی عباسیان]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:1100851.jpg|22px]] [[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|'''دولت عباسیان''']] | # [[پرونده:1100851.jpg|22px]] [[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|'''دولت عباسیان''']] | ||
# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']] | |||
# [[پرونده:13681151.jpg|22px]] [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|'''فرهنگنامه آخرالزمان''']] | |||
# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:عباسیان]] | [[رده:عباسیان]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۶
عباسیان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عباسیان در تاریخ اسلامی - عباسیان در معارف مهدویت - عباسیان در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردعبّاس، عموی پیامبر (ص)، فرزندان زیادی داشت که در میان فرزندان ایشان، عبدالله و عبیدالله، وارد مسائل سیاسی شدند. عبدالله بن عباس بعد از امامت امام علی (ع) از جانب امام (ع) والی بصره شد اما بعد از شهادت امام علی (ع) و بیعت امام حسن (ع) با معاویه به مدینه آمد. عبدالله ۷ پسر داشت که کوچکترین آنها علی بود. علی بن عبدالله بن عباس، در حمیمه ادعای خلافت نمود و ادعا کرد که بعد از او خلافت به فرزندان و نوه‌های او می‌رسد و این افکار و ادعا را در خاطر فرزندان خویش بارور نمود. او پسرش محمّد را جانشین خویش اعلام نمود. محمّد بن علی بن عبدالله بن عبّاس ۱۰ پسر داشت که در میان فرزندانش ابراهیم، ابوالعبّاس سفاح و منصور در کار سیاست وارد شدند.
به منصب خلافت رسیدن ابوالعباس سفاح، آغاز مرحله سیاسی جدیدی از مراحل تاریخ اسلامی به حساب می‌آید که در آن عباسیان به حکومت رسیدند و إعمال سیاست کردند. از ویژگی‌های خلفای عباسی که در همه آنها مشترک است، دشمنی با خاندان رسالت، ایجاد نفرت نسبت به علویین، تبعید، زندانی کردن، کشتن و فشار بر آنان، مشغول بودن و پرداختن به لهو و لعب و عدم کوچکترین توجّه به شؤون زندگی مردم است.
مقدمه
عبّاس، عموی پیامبر(ص)، فرزندان زیادی داشت که شمار آنها را ده الی دوازده تن بیان داشته‌اند[۱]، اما در میان فرزندان ایشان، عده کمی از آنها چون عبدالله و عبیدالله، وارد مسائل سیاسی شدند و از طرف پدر به اموری منصوب گشتند[۲]. عبدالله بن عباس، سرآمد فرزندان بود او ۱۵ سال داشت که پیامبر خدا(ص) از دنیا رفت[۳]. بعد از امامت امام علی(ع) او از جانب امام(ع) والی بصره شد اما بعد از شهادت امام علی(ع) و بیعت امام حسن(ع) با معاویه، به مدینه آمد و به تدریس علوم اسلامی پرداخت. با مرگ معاویه و خلافت یزید، او دست رد بر سینه یزید زد و با او بیعت نکرد و به مکه رفت، اما با امام حسین(ع) نیز همراه نشد و حتی امام حسین(ع) را از رفتن به کوفه بر حذر داشت[۴]. او در مکه و در نزد ابو حنیفه بود که ابن زبیر خواست بیعت بگیرد، آنها باز هم از بیعت با یزید ممانعت کردند این کار سبب شد ابن زبیر تصمیم گرفت عبدالله بن عباس و ابوحنیفه را بسوزاند آنها به دست مختار از مهلکه نجات یافتند[۵]. بعد از این موضوع، عبدالله بن عبّاس به طایف آمد و در آنجا در سال ۶۸ هجری و در سن ۷۰ سالگی درگذشت[۶]. عبدالله بن عبّاس ۷ پسر داشت که کوچکترین آنها علی بود و نسل عبدالله از وی زیاد گردید. به سبب همزمانی ولادت او با ولادت امام علی(ع)، عبدالله نام آخرین پسر خویش را علی نهاد[۷]. علی بن عبدالله بن عباس، مردی بزرگوار و فقیه بود و در نزد اهل حجاز مقامی والا داشت. اما بعد از مرگ پدرش، به شام رفت و با عبدالملک بن مروان بیعت نمود. رابطه آن دو حسنه بود تا زمانی که علی بن عبدالله، همسر مطلّقه عبدالملک را گرفت. از آن واقعه به بعد، رابطه این دو تیره گشت[۸] تا حدّی که در زمان خلافت ولید بن عبدالملک، او به جرم ازدواج با مادر خلیفه به زندان افتاد و شکنجه شد[۹] تا اینکه در زمان سلیمان بن عبدالملک او به دمشق و به محلی به نام حمیمه رفت. علی بن عبدالله در حمیمه ادعای خلافت نمود و ادعا کرد که بعد از او خلافت به فرزندان و نوه‌های او می‌رسد و این افکار و ادعا را در خاطر فرزندان خویش بارور نمود. علی بن عبدالله بن عبّاس، در سن ۸۰ سالگی در حمیمه درگذشت و پسرش محمّد را جانشین خویش اعلام نمود[۱۰]. محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، در سال ۵۴ هجری قمری، در شهر مدینه به دنیا آمد و از کودکی زیر نظر پدر و جدّش به فراگیری علوم فقهی و اسلامی مشغول شد. او بر اثر کثرت عبادت بر پیشانی‌اش پینه بسته بود از این رو او را «ذوالثفنات» (پینه دار) می‌گفتند[۱۱]. محمّد بن علی، در عین حال بسیار کاردان و باهوش بود و در مسائل سیاسی سرآمد بود. او خود را به محمّد بن حنیفه نزدیک ساخت و آنگاه که محمّد بن حنیفه در بستر مرگ افتاده بود، بر بالین او حاضر شد و در جریان کار انقلابیون علیه دستگاه خلافت بنی امیه قرار گرفت. به این ترتیب، اقدامات سرّی عباسیان، از سال ۱۰۱ هجری قمری آغاز شد. محمد بن علی، با شناخت انقلابیون، تمام نیروی خویش را به کار بست تا با زیرکی در آنان نفوذ کند و همه آنها را به زیر سلطه خویش بکشاند. او به گونه‌ای پنهانی و با احتیاط کامل گام برمی‌داشت و اقدامات خویش را عملی می‌کرد. محمّد بن علی، هر چند به مبلّغان خویش می‌گفت از فاطمیان بر حذر باشند، اما خود او و نزدیکانش به تظاهر با آنها همبستگی خود را اعلام می‌کردند و در عین حال از محبوبیت آنها بهره می‌جستند. آنها با شعار الرضا من آل محمد(ص) در ابتدا دعوت خود را پنهانی شروع کردند.
محمّد بن علی بن عبدالله بن عبّاس در سال ۱۲۵ هجری قمری، در حمیمه درگذشت[۱۲]. او ۱۰ پسر داشت که در میان فرزندانش ابراهیم، ابوالعبّاس سفاح و منصور در کار سیاست وارد شدند.
حکومت عباسیان
به منصب خلافت رسیدن ابوالعباس سفاح، آغاز مرحله سیاسی جدیدی از مراحل تاریخ اسلامی به حساب می‌آید که در آن عباسیان به حکومت رسیدند و إعمال سیاست کردند. نظام حکومتی آنان همان‌گونه که امویان بنیان گذاشتند و به کار بستند، نظام پادشاهی موروثی بود که با بسیاری از مظاهر تجمل ـ که کاخ‌های عباسیان به آن افتخار می‌کرد ـ همراه بود. اما این نظام، رویکردی جدید در مسیر حرکتی خود به لحاظ رابطه میان گروه‌های جامعه اسلامی اتخاذ کرد و این مسأله به علت اعتماد بسیار او به عناصر اسلامی غیر عربی بود که در این جامعه ـ با وجود اینکه عرب منصب خلافت و بسیاری از مقام‌های رهبری را به خود اختصاص دادند ـ به هم آمیختند.
در نتیجه، عصر نخست عباسی با حفظ نشان عربی، سرشتی ایرانی یافت که به آمیختگی سیاسی و تمدنی منجر شد. نتیجه سیاسی، نفوذ ایرانی‌ها در ادارات دولتی و نتیجه تمدنی، رشد فرهنگی جدیدی با مبنای فرهنگ ایرانی بود، که چارچوبی کلی و اعتباری عربی داشت.
ابوجعفر منصور مرد مطلوب آن عصر برای پرکردن مرکز رهبری بود. او به حق پایه‌گذار حکومت عباسی به حساب می‌آید؛ زیرا بر مخالفان و آنانی که از داخل و خارج خاندان عباسی بر او شوریدند، چیره شد و همزمان حد و مرز خود را با خارج حفظ کرد.
عباسیان با وجود اشکال‌تراشی‌هایی که به آن دچار شدند، توانستند پایه‌های نظام جدیدی را که خواسته اوضاع سیاسی و اجتماعی جاری آن دوره و جایگاه حکومت اسلامی بود، بنیان نهند؛ زیرا اندیشه و فرهنگ اسلامی در برابر تحولات تمدنی خاصی که جهان اسلامی شاهد آن بود، بی‌حرکت نماند، بلکه با آن به داد و ستد پرداخت و نظامی ساخت که با اصول والای اسلامی همخوانی داشت و از چارچوب کلی ـ که قرآن کریم ترسیم کرده و سنت مشخص نموده بود ـ بیرون نرفت و میان منافع والای اسلامی و منافع ملت از جهت اوضاع دینی، سیاسی، دنیایی و گرایش‌های زمان، وحدت ایجاد کرد. آغوش تمدنی بازکردن به روی شرق، به طور ویژه و نیز غرب، از گام‌های مهم برای کسب عوامل تحول بود.
مسأله ولایت‌عهدی از گام‌هایی مهم بود که عباسیان به منظور استحکام کار خاندان خود و اختصاص قدرت به آن خاندان و استمرار در کارهای حکومتی برداشتند. این گام‌ها در سایه مخالفت علویان به شکل ویژه، یعنی کسانی که از به دست گرفتن قدرت توسط آل عباس و اختصاص دادن آن به خود ناخشنود بودند، پیموده شد. آنان از انقلاب عباسی با آرزوی به دست گرفتن حکومت، به این اعتبار که حق شرعی و قانونی خاندان علی(ع) است، پشتیبانی کردند. مخالفت علویان در تمام دوران اول عباسی فعال بود تا اینکه حکومت‌هایی مستقل در مغرب و مشرق در عصر دوم عباسی ایجاد کردند که گاهی با حکومت عباسی رقابت داشت و خطری برای کیان او بود. خوارج حکومت‌هایی مستقل در مغرب ایجاد کردند؛ همان‌گونه که عبدالرحمان داخل اموی حکومتی مستقل در اندلس تأسیس کرد.
جهان اسلامی در پایان عصر اول عباسی، با اینکه در آستانه از هم پاشیدگی سیاسی بود، از خلافت معنوی پاسداری می‌کرد، به استثنای آنچه با فاطمیان شیعی پدید آمد که آنان اساساً خلافت عباسی را به رسمیت نشناختند.
مسأله از هم پاشیدگی به ضعف شخصیت خلفا و گسترش وسعت حکومت و دشواری پیوند میان اجزای آن باز می‌گردد، تا جایی که مراقبت واقعی خلفا بر استانداران آنان در مناطق، دشوار شد. علاوه بر آن، عناصر اسلامی غیر عرب برای جدایی و تلاش برای احیای عظمت گذشته خود فعال شدند.
پدیده جدایی و استقلال بر مرکز سیاسی خلافت اثر گذاشت. در آغازِ کار مسأله امیرالامرایی ترکان و حاکمان حکومت‌های مستقل با هزینه خلافت پدیدار و حضور خلیفه بسیار کم‌رنگ شد و در پایان، همه ویژگی‌هایش را به عنوان نخستین منبع قدرت در حکومت از دست داد و خلفا به برکناری، مصادره اموال و گاهی کشته شدن مبتلا شدند. ضعف و فروپاشی خلافت در دوران سوم عباسی، در مقابل پدیدار شدن نیروی شیعی آل بویه ادامه یافت؛ اما در اواخر دوران آل بویه، خلیفه عباسی، قائم، با استفاده از اوضاع سیاسی نابسامانی که حکومت به آن دچار شده بود، برخی اختیارات خود را مجدداً به دست آورد.
در این زمان ترکان سلاجقه حکومت خود را در شرق بر مرده ریگ غزنویان و آل بویه بنیان نهادند و به سوی عراق رفته، به آنجا وارد شدند؛ بر حکومت آل بویه چیره گشته، جانشین آنان در حکومت شدند؛ همه قدرت‌ها را در حکومت به خود اختصاص دادند و اوضاع خلفا به صورت نداشتن قدرت، حتی در پایتخت خلافت خویش ادامه یافت؛ اما رفتار سلاجقه با آنان به اعتبار اینکه سنی مذهب بودند، بهتر از رفتار آل بویه بود. آنان بر بقای خلافت عباسی اصرار داشتند تا این مسأله، پیروزی بر رقبای شیعه مذهب خود و به دست آوردن تأیید جهان اسلامی سنی را آسان کند.
سلجوقیان در اواخر دوران حکومت خویش ضعیف شدند و رابطه میان خلفای عباسی و سلاطین سلجوقی شکلی جدید یافت که با طبیعت روابط در دوران یک‌پارچگی سلاجقه متفاوت بود. خلفا این فرصت را غنیمت شمردند و برای بازگرداندن قدرت سابق خلیفه از طریق رهایی از نفوذ سلجوقیان تلاش کردند؛ از این‌رو دو طرف به درگیری شدیدی کشیده شدند که با ورود خوارزمشاهیان و سپس مغول به صحنه سیاسی پایان پذیرفت. مغولان پیروزی‌هایی حیرت‌آور به دست آوردند. آنان بر دولت خوارزم‌شاهی چیره شدند؛ در تلاش برای سیطره بر جهان اسلامی، به سوی عراق حمله کردند؛ وارد بغداد شده، خلیفه مستعصم را کشتند و حکومت عباسی با کشته شدن مستعصم به دست هلاکو خان در سال ۶۵۶ ق. / ۱۲۵۸م. منقرض گردید[۱۳].
با سقوط حکومت عباسی، عرب حاکمیت مطلقه خویش را از دست دادند و کفه ترازو به نفع عناصر غیر عرب، به ویژه ممالیک و ترکان عثمانی سنگین شد. آنان پرچم خلافت اسلامی را به دوش کشیدند و به نام اسلام به سرفرازی درخشانی رسیدند.
خلافت در حکومت عثمانی به شکل موروثی ادامه یافت تا اینکه کمال آتاتورک در سال ۱۹۲۴ میلادی به نقش آن پایان داد و این منصب همچنان تا امروز خالی مانده است...[۱۴].
ویژگی‌های عباسیان
یکی از ویژگی‌های خلفای عباسی که در همه آنها مشترک است، مشغول بودن و پرداختن به لهو و لعب، خوشگذرانی، شراب خواری، شب‌نشینی‌ها و عدم کوچکترین توجّه به شؤون زندگی مردم است.
از دیگر ویژگی خلفای عباسی، دشمنی با خاندان رسالت، ایجاد نفرت نسبت به علویین، تبعید، زندانی کردن، کشتن و فشار بر آنان بود. در این فکر میان خلیفه، سران قوم، ارتش و وزراء فرقی نبود و همه، هم‌عقیده بودند. این تفکر در سراسر تاریخ خلافت عبّاسی به چشم می‌خورد، لکن بر حسب اختلاف اشخاص و روحیه‌ها در ادوار مختلف شدّت و ضعف پیدا می‌کرد. متوکل در دشمنی با خاندان رسالت، در میان خلفای عباسی نظیر نداشت. در سال ٢٣۶ هجری قمری امر کرد قبّه ضریح امام حسین(ع) را در کربلا و همچنین خانه‌های بسیاری که در اطرافش ساخته بودند، خراب و با زمین یکسان نمودند و دستور داد آب به حرم امام حسین(ع) بستند و زمین قبر مطهّر را شخم و زراعت کنند تا به کلّی اسم و رسم مزار فراموش شود[۱۵].[۱۶]
تقسیم تاریخ حکومت عباسی
قیام عباسیون با تلاش‌های ابومسلم خراسانی، پس از حرکت مخفی ۵۰ ساله علیه امویان به نتیجه رسید و از سال ۱۳۲ هجری قمری، خلفای عباسی، یکی پس از دیگری بر کرسی خلافت تکیه زدند.
مورخان، حکومت عباسی را بر اساس نیروهای خلافت و تحول اوضاع سیاسی و شکوفایی زندگی فرهنگی و فکری به چهار عصر تقسیم کرده‌اند:
- عصر اول: دوران نیرومندی، گسترش و شکوفایی (۱۳۲ - ۲۳۲ ق/۷۵۰ - ۸۴۷ م)؛
- عصر دوم: دوران نفوذ ترکان (۲۳۲ - ۳۳۴ ق /۸۴۷ - ۹۴۶ م)؛
- عصر سوم: دوران نفوذ آل‌بویه ایرانی (۳۳۴ - ۴۴۷ ق / ۹۴۶ - ۱۰۵۵ م)؛
- عصر چهارم: دوران نفوذ سلجوقیان ترک (۴۴۷ - ۶۵۶ ق / ۱۰۵۵ - ۱۲۵۸ م).
دوران اول عباسی (۱۳۲-۲۳۲ق/۷۵۰-۸۴۷م)
خلفای این دوران عبارت است از: ابوالعباس سفاح؛ منصور عباسی؛ مهدی عباسی؛ هادی عباسی؛ هارون عباسی؛ امین عباسی؛ مأمون عباسی؛ معتصم عباسی و واثق عباسی.
عصر دوم عباسی (۲۳۲-۳۳۴ق / ۸۴۷-۹۴۶م)
این دوران با خلافت متوکل آغاز شد و در خلال دوران مستکفی پایان پذیرفت. ویژگی این دوران، ضعف خلافت و از میان رفتن تدریجی هیبت آن بود، تا جایی که امیران تابع خلافت، برای جدایی از آن نقشه می‌کشیدند. در این زمان، ترک‌ها حاکم شده دستگاه حکومتی را در اختیار گرفتند. از دوران متوکل، به علت افزایش نفوذ ترکان، ضعف به بدنه حکومت سرایت کرد و این نوعی دگرگونی از حکومت عربی به حکومت ترکی و نمودی از انقلابی بود که همه بخش‌های مهم خلافت، آن را احساس کرد و به ضعف قدرت خلیفه و در نهایت به فروپاشی آن منجر شد.
در دوران دوم عباسی این خلفا حکومت کردند: متوکل عباسی؛ منتصر عباسی؛ مستعین عباسی؛ معتز عباسی؛ مهتدی عباسی؛ معتمد عباسی؛ معتضد عباسی؛ مکتفی عباسی؛ مقتدر عباسی؛ قاهر عباسی؛ راضی عباسی؛ متقی عباسی و مستکفی عباسی، آل بویه در دوران مستکفی حاکم شدند.
عصر سوم عباسی (۳۳۴ - ۴۴۷ ق. /۹۴۶ - ۱۰۵۵ م)
این دوران در زمان خلافت مستکفی آغاز و در زمان خلافت قائم پایان یافت. ویژگی این دوران ارتباط آن با تاریخ آل بویه است که در عراق از نفوذ حقیقی و قدرت واقعی برخوردار بودند. خلیفه فقط نامی داشت، گویی کارمند آنان بود و حاصل دست‌رنج خود را از آنان می‌گرفت و حق دخالت در هیچ یک از کارهای خلافت بدون مراجعه و جلب موافقت آنان نداشت.
خلیفه در این دوران به گونه‌ای نفوذش را از دست داد که به او دستور می‌دادند و آنچه را از وی می‌خواستند، انجام می‌داد و سیطره دینی هم بر آل‌بویه نداشت؛ زیرا مذاهب آنها مختلف بود، آنان شیعیان غالی بودند و فقط برای خدمت به اهداف خویش راضی شدند مقام خلافت باقی بماند.
خلفای این دوران عبارت‌اند از: مستکفی عباسی؛ مطیع عباسی؛ قادر عباسی و قائم عباسی.
عصر چهارم عباسی (۴۴۷ - ۶۵۶ ق/۱۰۵۵ - ۱۲۵۸ م)
این دوران در زمان خلافت قائم آغاز و با مرگ مستعصم پایان یافت. ویژگی این دوران، انتقال قدرت واقعی به سلاجقه ترک است که در سرزمین جبال حاکم شدند. اوضاع خلافت در دوران سلاجقه، بهتر از زمان آل بویه بود؛ زیرا آنان سنی مذهب بودند و احترام دینی خلفا را حفظ کرده در خور مقام دینی آنان، از ایشان تجلیل می‌کردند. خلفا در این دوران در توانایی و اقدام در یک سطح نبودند؛ آنان از دوران مسترشد، مقداری از نفوذ واقعی خویش را باز پس گرفتند و از دوران مقتفی در حکومت بغداد و شهرهای تابعه آن مستقل شدند و در دوران ناصر قدرت خود را باز یافتند؛ در حکومت عراق استقلال یافتند و به مدت ۶۶ سال، تسلیم هیچ سلطانی نشدند، تا اینکه مغولان حرکت گسترده خود را به سمت غرب آغاز، سرزمین‌ها را اشغال و شهرها را نابود کردند. آنان سرانجام به بغداد رسیدند و با اشغال آن، خلافت عباسی را از میان بردند.
در دوران چهارم عباسی این خلفا حکومت کردند: قائم عباسی؛ مقتدی عباسی؛ مستظهر عباسی؛ مسترشد عباسی؛ راشد عباسی؛ مکتفی عباسی؛ مستنجد عباسی؛ مستضیئ عباسی؛ ناصر عباسی؛ ظاهر عباسی؛ مستنصر عباسی و مستعصم عباسی[۱۷].
سقوط خلافت عباسی
پس از خلافت امویان و ضعف و در نهایت سرنگونی آنان، حکومت به عباسیان (بنی‌عباس) که از نوادگان عباس بن عبدالمطلب عمومی پیامبر(ص) و از بنی‌هاشم بودند، رسید. بنی‌عباس به کمک ابومسلم خراسانی و ایرانیان همیار او (سیاه جامگان) خلافت را به دست آوردند. اما بعد ابومسلم را کشتند و حکومتی ظالم‌تر از امویان به وجود آوردند. بعدها قیام‌هایی علیه بنی‌عباس صورت گرفت که در نهایت سرکوب شدند. اولین خلیفه عباسیان ابوالعباس عبدالله سفاح و آخرین آنها ابوالحمد عبدالله المستعصم باالله بوده است.
برخی از مورخان، سقوط خلافت عباسی به دست مغولان را معلول نهضت ناسیونالیزم ایرانی دانسته‌اند که توسط یک دانشمند ایرانی طراحی و به مرحله اجرا گذارده شد. بر مبنای روایت هولاکو خان در سال (۶۵۶ هـ. ق) به تشویق وزیر دانشمند خود خواجه نصیرالدین طوسی به قصد برافکندن خلافت عربی به بغداد حمله برد و در جریان یک خونریزی کم سابقه، خلیفه عباسی را عزل و سپس به قتل رسانید.
در این روایت تاریخی پای وزیر شیعه مذهب خلیفه عباسی نیز به میان کشیده می‌شود و نوعی تبانی پنهانی بین دو شخصیت نفوذی شیعه که دربار مغول و عباسی را همزمان در دست داشته‌اند، ترسیم و در نتیجه انقراض خلافت عباسی به نهضت ملی‌گرایانه ایرانیان نسبت داده می‌شود[۱۸].[۱۹]
عباسیان و مهدویت
در برخی از روایات درباره ارتباط عباسیان با مباحث آخرالزمان و مهدویت مطالبی وارد شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- جناب محمد بن حنفیه، فرزند امیرالمؤمنین(ع) روایت می‌کند: بنی‌العباس چنان به حکومت می‌رسند که مردم هیچ امید خیری نخواهند داشت، سپس احوال آنان آشفته خواهد شد. در این زمان اگر پناهگاهی جز سوراخ عقرب پیدا نکردید، بدان پناه برید؛ زیرا مردم به گرفتاری طولانی مبتلا خواهند شد و این ادامه خواهد داشت تا اینکه سلطنت آنان از بین برود و مهدی(ع) قیام نماید.
- در حدیثی نقل شده است مردی از فرزندان هاشم به حکومت می‌رسد و بنی‌امیه را قتل عام می‌کند و پس از او دوباره بنی‌امیه به قدرت رسیده و به خونخواهی کشتگان خود دو برابر از بنی‌هاشم را می‌کشند[۲۰]. (این حدیث شاید به سلطنت بنی‌العباس اشاره دارد؛ زیرا هنگامی که به قدرت رسیدند بنی‌امیه را از دم تیغ گذرانیدند. در آخرالزمان سفیانی که فردی از بنی‌امیه است خواهد آمد و از بنی‌هاشم بسیار خواهد کشت)[۲۱].
- در حدیثی در کتاب ملاحم آمده است: هنگامی که آسیای بنی‌العباس بگردد (و حکومتشان رونق گیرد) و مردانی با پرچم‌های سیاه مرکب‌های خود را به درختان زیتون شام ببندند و خداوند أصهب را با تمام خانواده‌اش به دست بنی‌العباس به قتل برساند، به طوری که بنی‌امیه همگی فرار کنند یا مخفی شوند، آنگاه سفیانی (قیام می‌کند و) سلسله بنی‌العباس را از بین می‌برد و فرزندی از فرزندان هند جگرخوار بر منبر دمشق می‌نشیند و بربرها به سوی پایتخت شام (دمشق) روان می‌شوند که این نشانه قیام حضرت مهدی(ع) است[۲۲].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳ و ص۶۷.
- ↑ مختصر التاریخ، ج۱۲، ص۲۹۶-۲۹۷.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۳۳۵؛ اسد الغابة، ص۱۹۵؛ انساب الاشراف، ص۲۷.
- ↑ اخبار الطوال، ص۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ العقد الفرید، ج۴، ص۴۷۵؛ الکامل، ج۴، ص۲۱۴ و ۲۱۶؛ تاریخ مردم ایران، ج۲، ص۳۹.
- ↑ المعارف، ص۱۲۳؛ اسناب و الاشراف، ص۵۳-۵۴؛ اخبار الدوله، ص۱۳۲-۱۳۳؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵؛ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۳۲۹؛ الکامل، ص۱۹۲ و ۱۹۵؛ وفیات الاعیان، ج۳، ص۶۳.
- ↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۷۰؛ وفیات الاعیان، ج، ص۴۳۹.
- ↑ المعارف، ص۲۰۷؛ اخبار الدوله، ص۱۳۸-۱۳۹؛ وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ اخبار الدوله، ص۱۳۸-۱۳۹؛ شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۱۴۶؛ ج۱۵، ص۲۳۸.
- ↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۷۰؛ اخبار الدوله، ص۱۱۷ و ۱۵۹؛ الکامل، ج۳، ص۴۱۹؛ ج۵، ص۱۹۸؛ وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۳۹.
- ↑ . انساب الاشراف، ج۳، ص۷۱-۷۲ و ۷۷؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۷۹؛ وفیات الاعیان، ص۴۳۸-۴۳۹.
- ↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۸۰؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۳۲؛ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۳۷؛ اخبار الدوله، ص۲۳۹؛ اخبار الطوال، ص۳۳۹؛ الکامل، ج۵، ص۲۵۹؛ مجمل التواریخ و القصص، ص۲۲۹.
- ↑ تاریخ تمدن اسلام، ص۲۳۲.
- ↑ طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، ص۳۰۲.
- ↑ مروج الذهب، ج۴، ص۵؛ شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، ص۲۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۳۰۲.
- ↑ طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، ص۲۸ ـ ۲۹.
- ↑ فقه سیاسی، ج۱۰، ص۱۰۵.
- ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱، ص ۷۹۲.
- ↑ ملاحم، ص۵۹.
- ↑ ر.ک: سفیانی.
- ↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۱۴۹.