طغیان

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

طغیان در قرآن - طغیان در حدیث - طغیان در کلام اسلامی - طغیان در فقه سیاسی - طغیان در جامعه‌شناسی اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل طغیان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

طغیان مصدر از مادّه طغی به معنای تجاوز از حدّ متعارف، و عدم تأثر از مقام ربوبیّت به سبب استکبار و خروج از زیّ عبودیّت و هم‌خانواده با طاغوت است. این صفت یکی از حالات مذموم انسان است که در حالات استغنا حاصل می‌گردد و موجب طغیان‌گری و داشتن روحیه تجاوز می‌گردد. البته طغیان دارای مراتب و درجاتی است. یکی از موارد آن تجاوز از حدّ و کیفر در حوزه اجتماعی است؛ یا بی‌رویگی در مصرف. راغب آن ‌را تجاوز حدّ در گناه می‌داند و در طغیان آب به صورت استعاره گفته است. طبرسی در مجمع البیان فرموده: طغیان از آب: به معنای تجاوز از حدّ رود و سرازیر شدن محدوده متعارف آن است. در قرآن فقط در طغیان آدمی و طغیان آب به کار رفته است. و نیز در توزین مثل: ﴿أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ﴾ معنای آن مطلق تجاوز از حدّ است و آن با گناه و طغیان آب و غیر آن تطبیق می‌شود که گناهکار از حد خویش تجاوز کرده و گرنه حدّ او انسانیت و نیکو کاری و تعادل در رفتار است. مثلاً این که درباره قدرت و شخص مستظهر به آن فرعون آمده: ﴿اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى﴾. به این دلیل است که فرعون به استبداد و ظلم روی آورده بود. یا درباره زمان و شرایط سوار شدن نوح در کشتی آمده: ﴿إِنَّا لَمَّا طَغَى الْمَاءُ حَمَلْنَاكُمْ فِي الْجَارِيَةِ﴾. در اشاره به جوشان و سرازیر شدن آب است. ﴿وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ (طغوی): اسم است از طغیان، چنان‌که در مفردات و قاموس گفته است ﴿كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا﴾.ثمود به واسطه طغیانی که داشت پیامبر خدا را تکذیب کرد. کلمه (طاغیة): اسم فاعل است از طغیان. ﴿فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِكُوا بِالطَّاغِيَةِ﴾ بنابراین، وقتی در آیاتی خداوند خطاب به پیامبر می‌کند و می‌گوید: ﴿وَلَا تَطْغَوْا﴾ به این معناست که چنین صفتی در انسان باید زدوده شود. یا درباره آن‌چه به او نازل شده ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا﴾ می‌گوید در آموزه‌های وحی به تو وصف تجاوزگری وجود ندارد.

1. ﴿فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾.
2. ﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ * أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ * قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِينَ * أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلَامُهُمْ بِهَذَا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ﴾.
3. ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾.
4. ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾.
5. ﴿كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ * أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ * فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنْتَ بِمَلُومٍ﴾.
6. ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾.

البته آیات دیگری که این ماده استعمال شده و هر چند به صورت مستقیم ناظر به حیات پیامبر نیست، اما به مسائل دعوت آن حضرت اشاره دارد، مانند:

1. ﴿كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى﴾.
2. ﴿الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ﴾.
3. ﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى﴾.
4. ﴿مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى﴾.
5. ﴿وَأَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا﴾.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. اجتناب از طغیان، از پندها و مواعظ خداوند به پیامبر و مؤمنان: ﴿فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا﴾.
2. تهمت کهانت و شاعری از سوی کافران به پیامبر از آثار طغیان آنان: ﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ * أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ * أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلَامُهُمْ بِهَذَا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ﴾.
3. موضع‌گیری یهود بر علیه پیامبر، و معارف نازل شده بر او بارزترین نمود طغیان و سرکشی: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا﴾، ﴿كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ * أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ * فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنْتَ بِمَلُومٍ﴾.
4. خداوند پیامبرش را در برابر سرسختی و لجاجت دشمنان دلداری داده، می‌گوید: اگر آنها در مقابل سخنانت این چنین لجاجت به خرج می‌دهند و ایمان نمی‌آورند مطلب تازه‌ای نیست، به خاطر بیاور هنگامی را که به تو گفتیم پروردگارت احاطه کامل بر مردم دارد و از وضعشان کاملاً آگاه است ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ...﴾ و همیشه در برابر دعوت پیامبران، گروهی پاکدل ایمان آورده‌اند و گروهی متعصب و لجوج به بهانه‌جویی و کارشکنی و دشمنی برخاسته‌اند، در گذشته چنین بوده، امروز نیز چنین است. ما آنها را بیم داده - و انذار - می‌کنیم اما جز طغیان عظیم، چیزی بر آنها نمی‌افزاید ﴿وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ زیرا اگر دل و جان آدمی آماده پذیرش حق نباشد، نه تنها سخن حق در آن اثر نمی‌گذارد، بلکه غالباً نتیجه معکوس می‌دهد و به خاطر سرسختی و مقاومت منفی بر گمراهی طغیان و لجاجتشان می‌افزاید.

جستارهای وابسته

1. حاکم جائر
2. اطاعت حاکم جائر
3. پذیرش ولایت حاکم جائر
4. خروج بر حاکم جائر
5. صلح با حاکم جائر
6. عزل حاکم جائر
7. مبارزه با حاکم جائر
8. همکاری با حاکم جائر
9. طغیان
10. طاغوت
11. ولایت طاغوت
12. استبداد
13. ظلم

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
3. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: