عبدالملک بن مروان در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عبدالملک بن مروان است. "عبدالملک بن مروان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عبدالملک بن مروان در حدیث - آبرو در تاریخ اسلامی

سیاست خارجی عبدالملک

جبهه شرقی

نا آرامی پی درپی - که نیمه شرقی حکومت اسلامی را دربرگرفت - به مسلمانان اجازه گسترش فتوحات را نداد. سیاست خارجی توسعه طلبانه در این جبهه، آخرین کوشش عبدالملک برای حل مشکلات داخلی بود. در این دوران، رکود بر فتوحات حاکم بود، اما نیروی ذخیره حکومت به مسلمانان اجازه داد به برخی فتوحات دست بزند که در این مرحله وسعت نداشت.

فتوحات ماوراءالنهر، بعد از اینکه حَجّاج در سال ۷۸ / ۶۹۷ استاندار خراسان و نیز عراق شد، رونق یافت. وی مهلب بن ابی‌صفره را کارگزار خراسان کرد. مُهَلَّب همراه پسرانش در سرزمین ماوراءالنهر، به‌ویژه شهرهای کَشّ، ختل و ریخش جنگید. بعد از او پسرانش سیاست جهاد را ادامه دادند، با این همه، فتوحات مسلمانان در این منطقه جدی نبود تا اینکه حَجّاج در سال ۸۶ / ۷۰۵ قُتَیبَة بن مسلم باهلی را کارگزار خود کرد..

جبهه روم

در دوران نا آرامی‌های داخلی، مسلمانان در مقابل روم - که به حکومت اسلامی می‌تاخت - قدرت‌شان را از دست دادند. امپراتور روم، ژوستینین دوم، فرصت را غنیمت شمرد و معاهده‌ای را که پیشتر، رومی‌ها با مسلمانان بسته بودند، نقض کرد و سپاهیانش را برای جنگ با مسلمانان اعزام کرد که در سال ۷۰ / ۶۸۹ سرزمین شام را درنوردیدند.

در این هنگام در سمت شرقی امپراتوری روم، حادثه‌ای رخ داد که در تحول روابط مسلمانان و رومی‌ها اهمیت بسیاری داشت. در صحبت از حمله‌های زمستانی و تابستانی مسلمانان علیه حکومت روم منابع از وجود گروه‌های شورشی مسیحیسخن رانده‌اند که سپاهی را فراهم کردند و حکومت‌های رومی از آنان به مثابه دیوار و مانعی در این منطقه استفاده نمودند.

شورشیان به علت موقعیت جغرافیایی و اوضاع سیاسی‌شان، از حکومت روم در مقابل تهاجمات مسلمانان حمایت می‌کردند و از دژهای کوهستانی محکمی که در برابر دشمنان خارجی ایجاد کرده بودند، دفاع می‌نمودند و بسیاری از آنان در سمت جنوب تا کوه‌های لبنان پیش می‌رفتند. آنان با مسلمانان بدرفتاری می‌کردند؛ زیرا به جنگ‌های مستمری در مناطق همسایه، به‌ویژه ساحلی، به تحریک رومی‌ها دست می‌زدند.

عبدالملک برای جلوگیری از جنگ در این منطقه، ناچار به دادن حق سکوت به ایشان شد. از سوی دیگر وی برای دست‌یابی به فرصتی برای پرداختن به مشکلات نوپیدا در جهان اسلام با امپراتور روم، ژوستینین دوم، در سال ۷۰ / ۶۸۹ معاهده‌ای بست که خلیفه متعهد به رعایت مسایل زیر شد:

1. سالانه در مقابل حمله رومی‌ها به سرزمین‌های اسلامی، مالی را به امپراتور روم بپردازد که مبلغ آن سیصد و شصت و پنج هزار قطعه طلا، به اضافه سیصد و شصت و پنج بَرْده و همین تعداد اسب می‌شد.
2. دو حکومت اسلام و روم، خراج سرزمین‌های ارمنستان، قُبْرُس و ایبریا را تقسیم کنند.
3. امپراتوری روم شورشیان را از منطقه شمالی شام، به آن طرف کوه‌های طوروس در داخل آسیای صغیر عقب براند.
4. اعتبار این معاهده مدت ده سال است.

نتیجه عقب‌نشینی شورشیان از کوه‌های لبنان و شمال شام نابودی دیوار شومی بود که از آسیای صغیر در مقابل تهاجمات مسلمانان حمایت می‌کرد. همچنین فرصتی برای مسلمانان بود که از نو، به این منطقه هجوم برده و مراکز تازه فتح شده را مستحکم کنند و نبردهای زمستانی و تابستانی خود را دوباره شروع کنند. در نتیجه قیساریّه در سال ۷۱ / ۶۹۰ فتح شد.

عبدالملک در پسِ فراغت از مشکلات داخلی، در سال ۷۳ / ۶۹۲ از آرزوهایش در مقابل امپراتوری روم پرده برداشت؛ زیرا وی دینارهای طلایی اسلامی ضرب کرد و به عنوان جزیه، به جای پول رایج روم برای امپراتور ارسال نمود. این اقدام از یک سو به رویارویی با امپراتور تعبیر شد و از سوی دیگر به معنای از سرگیری فعالیت نظامی خلیفه در جبهه روم بود.

مسلمانان در سال ۷۳ / ۶۹۲ به آسیای صغیر حمله کردند و در ارمنستان به پیروزی دست یافتند. در همان حال، پاسخ رومی‌ها اشغال شهر مرعش در سال ۷۶ / ۶۹۵ بود و این دلیلی بر میزان ضعفی بود که امپراتوری روم به آن دچار بود. امپراتور، ژوستینین دوم، به دلیل ضعف حکمرانی در سال ۷۶ / ۶۹۵ برکنار شد و جانشین او امپراتور لیونتیوس نیز به دلیل استمرار نبردهای اسلامی در مناطق آسیای صغیر و مرزی، اوضاع و احوال بهتری نداشت. از این‌رو ولید بن عبدالملک در سال ۷۷ / ۶۹۶ به مَلَطیَه و عبیدالله بن عبدالملک به قالیقلا در کنار سرچشمه رودخانه فُرات یورش برد.

از خوش اقبالی امپراتوری روم آنکه حرکت اسلامی از مناطق مرزی و از داخل سرزمین‌های روم از سال ۸۱ / ۷۰۰ به دو علت عقب نشینی کرد: اول، فراگیر شدن بیماری طاعون در سرزمین شام در سال ۷۸ / ۶۹۷ و دوم، شورش عبدالرحمان بن اشعث در سال ۸۱ / ۷۰۰ که چهار سال به طول انجامید.

طیباریوس سوم، امپراتور روم، از این اوضاع استفاده کرد و فعالیت نظامی‌اش را متمرکز نمود و مسلمانان را در سُمَیْساط و قیلیقیا در سال ۸۴ / ۷۰۳ شکست داد؛ اما عبدالملک پس از فراغت از کار ابن اشعث، به قیلیقیا حمله برد و با نیروهای رومی به فرماندهی خود امپراتور در شهر سیواس درگیر شد و بر شهر غلبه کرد. بدین ترتیب حاکمیت مسلمانان از نو بر منطقه ارمنستان بر قرار شد. همچنین مصیصه به طور کامل فتح شد. و بدین‌گونه، برتری آشکار حکومت اسلامی بر رومی‌ها به علت توانایی عبدالملک به سرعت به دست آمد..

جبهه شمال افریقا

جبهه افریقا محور جدی سیاست فتوحات در دوران عبدالملک بود. مسلمانان برای پاک‌سازی پایگاه‌های روم در ساحل شمالی و مطیع نمودن بربر در مقابل قدرت حکومت، جنگ‌های متعددی کردند.

عبدالملک پس از آرامش نسبی اوضاع خلافت، فرصت مناسبی به دست آورد تا به کار در افریقا بپردازد، به‌ویژه که او از بازتاب نتایج هم پیمانی روم - بربر وحشت داشت؛ زیرا ممکن بود باعث تهدید مناطق مرزی در غرب حکومت او شود، از این‌رو رهبری عملیات نظامی را به زهیر بن قیس بلوی واگذار کرد و به او دستور داد از کسیله انتقام بگیرد و سرزمین‌هایی را که مسلمانان بعد از کشته شدن عُقْبَه تخلیه کرده بودند، باز گرداند. با تعیین زهیر به عنوان فرمانده جبهه افریقا، مرحله پنجم فتوحات شمال افریقا آغاز شد.

آغاز کار این فرمانده، پیروزی بر کسیله در نزدیکی ممس و ورود به قَیْروان بود. شایان ذکر است که کسیله در جنگ کشته شد و زهیر هم در درگیری با رومی‌ها در درنه به قتل رسید که باعث شد عبدالملک - که سخت گرفتار آرام کردن حرکت ابن زبیر بود - تا ایجاد فرصتی مناسب، جبهه افریقا را راکد نگه دارد. عبدالملک در اواخر سال ۷۴ / ۶۹۳، احساس کرد توانایی از سرگیری فتوح را در شمال افریقا دارد، به‌ویژه بعد از اینکه خلافت در داخل با چیره شدن بر ابن زبیر، مصیبت سختی را از سرگذراند. وی حَسّان بن نعمان غسانی را به عنوان فرمانده جدید، به نشانه از سرگیری سیاست فتوح برگزید. با تعیین این فرمانده، مرحله ششم فتوحات شمال افریقا آغاز شد.

سرآغاز کارهای حَسّان فتح قَرْطاجَنّه، نیرومندترین پایگاه نظامی رومی‌ها بود. وی برای اینکه مانع بازگشت رومی‌ها به آن شهر شود، بندر شهر را نابود کرد. این پیروزی باعث استواری موضع اسلامی شد. مسلمانان برای تسخیر شهرهای ساحلی به عملیات سریعی دست زدند و آنها را به استثنای دژهای کمی از جمله دژ بسته که دژ محکمی برای رومی‌ها بود، فتح کردند. این پیروزی، موضع نظامی اسلامی را در مغرب تقویت کرد. در این هنگام در موضع بربر تحول حیرت‌آوری رخ داد و آن اینکه قبایل اوراسی به رهبری زن ناشناخته‌ای - که منابع عربی او را کاهنه لقب داده‌اند - شورش کردند. وی از مردم قبیله جِراوه زناتیه بتریه بود، که به دین یهود در آمده بود.

کاهنه با جذب بربرهای اوراسی و باقی مانده رومی‌ها توانست، شهر ساحلی باغایه را - که از آخرین دژهای مهمی بود که رومی‌ها آن را حفظ کرده بودند - اشغال کرد و مسلمانان را به مبارزه‌طلبی فراخواند. حَسّان برای جلوگیری از پیشرفت او در درّه مسکینانه پیشی گرفت، ولی در برابر انبوه سپاهیانی که در آن طرف درّه مستقر بودند، نتوانست پایداری کند. از این‌رو مسلمانان با سختی و بلا مواجه شدند و جنگ آن روز را «روز بلا» نامیدند. شکست سنگین آن روز، باعث شد حَسّان تحت فشار حوادث نظامی به بَرْقَه بازگردد و در سومین عملیات، نیروهای اسلامی را از جنگ با یهودیان به عقب برگرداند.

در این هنگام کاهنه راهبرد جدیدی را در مقابل مسلمانان به کار گرفت. این راهبرد مانند سلاحی در برابر آرامش آنان بر نابودی استوار بود. بربرها نزدیک به پنج سال به نابود کردن زمین و خراب کردن آن و سوزاندن کشت و زرع و نظایر آن پرداختند. این سیاست، به روی گرداندن بربر و رومی‌ها، به‌ویژه مردم شهرها، مالکان بزرگ و کشاورزان از او منجر شد و کار او را به پایان رساند.

حَسّان در این مدت در بَرْقَه به انتظار رسیدن کمک از پایتخت (دِمَشق) نشست تا شکست خود را جبران کند و هم‌زمان اخبار کاهنه را دنبال می‌کرد. هنگامی که از سستی جایگاه کاهنه اطلاع یافت، حرکت جهاد را از نو آغاز کرد. این بار، بازگشت او با تغییر در موازنه نیروها و پیمان‌های سیاسی همراه بود، چنان‌که ساکنان رومی و بربر به دادخواهی از ستم کاهنه، از او استقبال کردند و با تقدیم اموالی به او اطاعتش نمودند. وی برخی قلعه‌ها، مثل قابس، قفضه و قسطیلیه را پس گرفت و وارد مغرب میانه شد.

کاهنه پس از رسیدن کمک به ایشان و پیوستن رومی‌ها و بربرها به صفوف آنان، دریافت که قادر به رویارویی با مسلمانان نیست؛ لذا به سوی کوه‌های اوراس عقب نشست. حَسّان به مدت دو سال او را تعقیب کرد و در جنگ سختی با او در بئر کاهنه، مسلمانان بر نیروهای او پیروز شدند و کاهنه در جنگ کشته شد. با فروکش کردن شورش کاهنه، همه مقاومت‌ها از جانب بربر در مقابل حکومت اسلامی در مغرب از میان رفت.

در آن هنگام رومی‌ها به کمک ناوگان دریایی تلاش کردند قَرْطاجَنّه را تصرف کنند که سرانجام در سال ۸۲ / ۷۰۱ آن را تصرف کردند؛ اما حَسّان آنان را بیرون کرد و برای اینکه آرزوی‌شان را در بازگشت مجدد ناکام کند، آن شهر را کاملاً ویران کرد و در شرق آن شهری اسلامی به نام تونس بنا نمود..

سیاست اداری عبدالملک

متحول کردن دستگاه اداری

عبدالملک توجه ویژه‌ای به اداره امور حکومت داشت. این توجه در تحولی نمایان‌گر شد که حدود آن از افق جامعه قبایلی به چهارچوب مؤسسات اداری تجاوز نمی‌کرد. حقیقت این است که عبدالملک پرچم‌دار اصلاح اداری در حکومت اسلامی نبود و از سیاست‌های عمر بن خطّاب و معاویة بن ابی سفیان در آغاز دوران خلافت اموی پیروی کرد؛ اما شهرت اداری عبدالملک در این است که وی اصلاحات را در دو جهت انجام داد: نخست - متحول کردن دستگاه اداری و فعال نمودن آن و دوم - عربی نمودن اداره و پول، کاری که تحت عنوان حرکت عربی کردن شناخته شده است.

بدیهی است که فضای سیاسی، نا آرامی‌ها و جنبش‌های مخالف با حکومت اموی پس از مرگ یزید اول، نیروهای دولت را ناکارآمد کرد و بازتاب منفی بر دستگاه اداری داشته آن را با رکود مواجه کرد. از این‌رو عبدالملک برای فعال نمودن، سامان دادن و تحول شیوه‌های کاری آن اقدام کرد. او دریافت که اگر می‌خواهد بر مشکلات مردمی که حکومت از آنان تشکیل شده است، احاطه یابد و در وقت مناسب آن را درمان نماید، همچنین در اداره امور حکومت انسجام به وجود آورد، چاره‌ای جز اصلاحات اداری ندارد. با انجام اینها اصلاحات شکل حکومت در دوران او به گونه‌ای شد که با دیگر کشورهای معاصرش تفاوت چندانی نداشت.

در دوران او شکل اداری به پنج دیوان بزرگ تقسیم شد که عهده‌دار کارهای حکومتی بودند. این دیوان‌ها عبارت‌اند از: دیوان خراج، دیوان جند، دیوان رسائل، دیوان خاتم و دیوان برید..

جنبش تعریب (عربی کردن)

عربی کردن اداره یا دیوان

حقیقت این است که کار مهمی که عبدالملک در این زمینه برای اصلاح اداری انجام داد و به عربی شدن نظام اداری و ضرب سکه‌های عربی منجر شد، به عنوان یکی از کارهای واجب و ضروری برای تأسیس شالوده حکومتی که پایه‌های محکمی داشته باشد، به حساب می‌آید. توضیح آنکه حکومت از همان آغاز به تربیت کارمندان اداری برای پر کردن خلأ اداری توجّهی نکرد. در عوض، تلاشش را در جهت ساختن دستگاه نظامی نیرومند متمرکز کرد تا بتواند به فتوحات بپردازد. از این‌رو برای تأمین کارهای اداری ناچار شد از کارمندان غیر عرب و احیاناً غیر مسلمانی که سرزمین‌شان فتح می‌شد، کمک بگیرد. آنان افرادی بودند که در منطقه نفوذ رومی‌ها یا ایرانی‌ها سابقه کار اداری داشتند. دیوان جند در این میان استثنا بود. این دیوان کار و سرشتی عربی داشت. زبانی که پیوسته برای کارنامه‌نگاری، نوشتن معاملات و سجلی کردن در دیوان خراج به کار می‌رفت، زبان کارمندانی بود که به آن اشتغال داشتند و عربی نمی‌دانستند.

در نتیجه اختلاف زبان‌های دیوان خراج در هر منطقه، تفاوت آشکاری در خصوص احکام جزیه، خراج، مالیات زمین و تجارت در عراق، ایران، سرزمین شام و مصر رخ داد که اثر منفی بر نظام اقتصادی حکومت و اداره مالی آن داشت. بنابر این عبدالملک به کارگزاران مناطق عراق و مصر دستور داد دیوان‌ها را عربی کنند و خود، شخصاً سرپرستی اجرای این کار را در سرزمین شام عهده‌دار شد. این اقدام چند سال طول کشید تا سرانجام زبان عربی، زبان رسمی اداری شد. طبیعی است با تغییر زبان نگارش، کارمندان هم تغییر یافتند. به تدریج، طبقه‌ای از کارمندان و دبیران عرب تربیت شدند و به جای کارمندان غیرعرب کار را به عهده گرفتند. حقیقت این است که مسئله تعریب، نتایج مهمی در زمینه‌های زیر داشت:

1. تسریع در گسترش زبان عربی در سرزمین‌های فتح شده؛
2. روی آوردن ساکنان این سرزمین‌ها به پذیرش دین اسلام، به‌ویژه که زبان عربی زبان قرآن است و در پی آن، حفاظت از منافع ویژه ایشان؛
3. حکومت رنگ عربی کاملی گرفت..

عربی کردن مسکوکات

تصمیم به عربی کردن پول، به موازات تعریب ادارات صورت گرفت. شایان ذکر است بعد از اینکه پول‌های متعددی در کنار سکه‌های ایرانی و رومی متداول شد، عبدالملک برای یک‌سان نمودن نظام پولی در همه جای حکومتش تلاش کرد و این در زمانی بود که حکومت اموی به اوج درخشندگی سیاسی و تمدنی رسیده بود، از این‌رو برای اجرای سیاست عربی در همه ابعاد زندگی اقدام کرد؛ اما اختلاف میان او و امپراتور روم، ژوستینین دوم، یا آنچه به مسئله کاغذهای مصری معروف است، عامل کمکی برای این مسئله به حساب نمی‌آید. وی در سال ۷۴ / ۶۹۳ سکّه طلا ضرب کرد. همچنین از سال ۸۴ / ۷۰۳ درهم و دینار اسلامی ضرب کرد و این نخستین پول اسلامی مستقل بود که ضرب شد. عبدالملک با ایجاد ضّراب‌خانه‌ای چاپ کننده‌ها را در آن جمع نمود. اموال برای خلیفه ضرب می‌شد و خاک معدن و دیگر موادی که برای عملیات ضرب به کار می‌رفت، برای خلیفه جمع‌آوری می‌شد.

عبدالملک دستور داد سوره توحید و کلمه رسول خدا(ص) را در دو طرف درهم‌ها و دینارها نقش کنند و در کناره سکّه، سال و محل ضرب حک شود. وی به وزن این درهم‌ها و دینارها توجه داشت که خدشه‌ای در آن وارد نشود، آن‌گاه دستور به کار گرفتن پول‌های جدید را داد و هر متخلّفی را تهدید به «زدن دردناک و حبس طولانی» و سپس قتل نمود.

بدین‌گونه تا دوران عبدالملک، سکّه اسلامی خالصی شناخته نشده است. پول یک‌سان و عربی نتایج زیر را دربرداشت: از میان برداشتن تفاوت در میزان زکات، مهریه و دیه که عبدالملک در هنگام ضرب عمر بن خطّاب سکه‌هایی را به شکل سکه‌های کسری ضرب کرد ولی در برخی از این سکه‌ها ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾ و دربعضی دیگر ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾ و یا ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ افزود. معاویه هم بر سکه‌های دانق (یک ششم درهم) و دینار،مردی را که شمشیر به کمر آویخته بود، نقش کرد. عبدالله بن زبیر هم درهم‌هایی ضرب کرد. وی نخستین کسی بودکه درهم را به شکل دایره درست کرد و در دو طرف آن ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾ و امر الله بالوفاء و العدل نقش نمود.

سکه به آن توجه داشت و همان نسبت قدیمی را که رسول خدا(ص) گفته بود، به کار بست. به دستور او درهم‌هایی به وزن ده مثقال و دینارهایی به وزن هفت مثقال ضرب شد.

1. رهایی از پول‌های مسیحی که عبارت تثلیث داشت.
2. حرکت یک‌سان کردن پول و تعریب آن، حکومت اموی را به پیش برد و اوضاع سیاسی موافق، عبدالملک را در رسیدن به این هدف یاری کرد.
3. تحقق قدرت مرکزی، به‌ویژه بعد از اینکه بسیاری از استانداران و کسانی که به خلافت چشم دوخته بودند ونیز کارگزارانی که بر حکومت شوریدند، اقدام به ضرب سکه کردند.
4. آزادی سیادت عرب از قید نفوذ بیگانگان، که زمینه‌ساز آزادی اقتصادی بود.

بدین‌گونه عبدالملک با تلاش جدی و کوشش مستمر توانست حکومت جدیدی با علایم و عناصر ویژه که مؤسسه‌هایش متحول شده باشند، ایجاد کند و این پاسخی به واقعیت سیاسی، اقتصادی و شرایط ضروری زمان بود..

ولایت‌عهدی ولید و مرگ عبدالملک

مروان بن حَکَم، عبدالملک و بعد از او عبدالعزیز را ولی‌عهد خویش کرد. در سال ۸۵ / ۷۰۴ عبدالملک تصمیم گرفت عبدالعزیز را برکنار کند و پسر خود ولید را به جای او بنشاند. دست تقدیر مشکل این کار را با مرگ عبدالعزیز آسان کرد. وی ولید و بعد از او سلیمان را ولی‌عهد نمود و به همه مردم سرزمین‌های اسلامی برای بیعت با آنان دو نامه نوشت.

عبدالملک روز پنج شنبه، نیمه شوال ۸۶ / ۷۰۵، در شصت سالگی در دِمَشق درگذشت. مدت خلافت او ۲۱ سال و یک ماه و نیم بود..

منابع

1. طقوش و جعفریان، دولت امویان