سلام در جامعه‌شناسی اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سلام است. "سلام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سلام در لغت - سلام در قرآن - سلام در حدیث - سلام در فقه اسلامی - سلام در جامعه‌شناسی اسلامی - سلام در معارف و سیره نبوی

سلام و تحیت

راغب در توضیح معنای لغوی "تحیت" می‌نویسد: تحیت این است که گفته شود: حیاک الله، یعنی خداوند حیاتمندت گرداند، باقیت دارد، حیاتت دهد. این جمله به جای دعا به کار می‌رود. تحیت، زنده باش گفتن است. اصل تحیت از حیات است و این خواست و دعا یا طلب رسیدن و داشتن حیات و زندگی است یا خود سبب حیات است.

سلام کردن، ابراز محبت و احوال‌پرسی از جمله آداب اخلاقی متعارفی است که معمولاً در اولین گام برخورد افراد با یکدیگر ضرورت طرح می‌یابد. افراد در همه فرهنگ‌ها، به هنگام مواجهه، رویارویی و ورود به چرخه تعامل میان فردی با بهره‌گیری از واژگان، حالات، حرکات و ژست‌های خاصی که مفهم ابراز محبت و عاطفه است، تمایل مثبت خویش را به طرف مقابل ابراز و ابلاغ می‌کنند. این ارزش اخلاقی در اسلام نیز بسیار مورد تأکید قرار گرفته و عموم مؤمنان به رعایت آن ملزم شده‌اند. ترتب آثار فراوان بر رعایت آن توجیه‌گر این شدت اهتمام است. علامه طباطبایی در المیزان در تفسیر ذیل آیه ﴿تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ...﴾ می‌نویسد: سلام تحیتی است از ناحیه خدا، چون او تشریعش کرده و حکمش را نازل ساخته تا مسلمانان با آن یکدیگر را تحیت گویند و آن تحیتی است مبارک و دارای خیر بسیار، باقی و طیب، چون ملایم با نفس است. حقیقت این تحیت گسترش امنیت و سلامتی بر کسی است که بر او سلام می‌کنند، و امنیت و سلامت پاکیزه‌ترین چیزی است که در میان دو نفر که به هم بر می‌خورند، برقرار می‌شود.

از دید تفسیر نمونه، معمولاً هر نوع اظهار محبتی را که افراد در آغاز ملاقات نسبت به یکدیگر می‌کنند، "تحیت" است. منظور از ﴿تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾، این است که تحیت را به نوعی با خدا ارتباط دهند، یعنی منظور از "سلام علیکم" این باشد که "سلام خدا بر تو باد" یا "سلامتی تو را از خدا می‌خواهم" چراکه از نظر یک فرد موحد، هر گونه دعایی بالاخره به خدا باز می‌گردد و از او تقاضا می‌شود و طبیعی است دعایی که چنین باشد، هم پر برکت (مبارک) و هم پاکیزه و "طیبه" است. بدیهی است التزام عمومی به رعایت این ارزش اخلاقی آثار روانی و اجتماعی فراوان دارد و طبق روایات، اگر احوالپرسی، با تماس بدنی [برای مثال، مصافحه: دست دادن/ معانقه: روبوسی] توأم باشد، کینه‌ها و کدورت‌ها از دل‌ها زدوده و آرامش و امنیت روانی حاکم خواهد شد.

آیات قرآنی مرتبط

1. امر حضرت(ص) به سلام بر مؤمنان: ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ...﴾.
2. امر مؤمنان به سلام بر اهل خانه به هنگام ورود: ﴿فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً...﴾.
3. مطلوبیت جواب تهیت به شیوه نیکوتر و کامل‌تر: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا...﴾.
4. در آیاتی نیز با هدف درس‌آموزی اخلاقی، به نحوه تعامل خداوند با پیامبران الهی، مؤمنان برجسته و هدایت‌یافتگان، و نثار سلام و درود به ایشان توجه داده است﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾؛ ﴿فَأْتِيَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى﴾؛ ﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ﴾؛ ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾.

در برخی آیات نیز، اسلام، به نااهلان برای جلب توجه ایشان تجویز شده است﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾.

تعامل‌های کلامی مناسب (در مقام شنیدار)

علاوه بر مقام گفتار، مقام شنیدن نیز آداب، قواعد و هنجارهای عرفی و اخلاقی خاصی دارد که رعایت آن از همه واجدان شرایط خواسته شده است. بی‌شک، اهتمام به رعایت این اصول نیز آثار و نتیجه‌های مطلوبی برای شنونده و گوینده خواهد داشت و فرایند ارتباطات کلامی را در جهت بهره‌گیری هرچه بهتر و بیشتر هدایت خواهد کرد. اهم آداب و رهنمودهای این بخش از این قرارند:

آیات قرآنی مرتبط

1. لزوم استماع دقیق همراه با سکوت قرآن به هنگام تلاوت: ﴿وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾.
2. انتخاب بهترین سخن از میان سخنان مختلف اظهار شده: ﴿فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾.
3. در آیاتی نیز به لزوم اعراض از سخن عیب‌جویان و خرده‌گیران بر آیات الهی﴿وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ و نیز به لزوم تحقیق و تفحص در اخبار گویندگان فاسق و غیر قابل اعتماد توصیه شده است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾.

منابع

1. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم