محمد حنفیه در تراجم و رجال

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث محمد حنفیه است. "محمد حنفیه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

محمد حنفیه در تراجم و رجال - محمد حنفیه در تاریخ اسلامی - محمد حنفیه در معارف و سیره حسینی

مقدمه

محمد بن علی بن ابی طالب(ع)، معروف به ابن الحنفیه، از فرزندان حضرت علی(ع) است که به قولی در سال ۱۳ و به قولی در سال ۲۱ هجری به دنیا آمده است. مادرش، خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیة و خود، از راویان حدیث است که در فرق اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد.

او از مولای متقیان، حضرت علی(ع)، عمار بن یاسر و دیگران حدیث نقل کرده است و همچنین فرزندانش، ابراهیم، حسن، عبدالله، عمر و عون؛ پسر خواهرش، عبدالله بن محمد بن عقیل؛ منهال بن عمرو و عطاء بن أبی رباح از او حدیث نقل کرده‌اند. محمد بن علی(ع) از شجاعان و فرماندهان جنگ‌های زمان مولایش، حضرت علی(ع) بوده و او انسان کاملی است که می‌توان او را الگوی ورع و تقوا دانست. حتی محتوای برخی روایات بیانگر آن است که وی اصلاً فکر گناه هم نداشته است. برخی شاعران وی را چنین مدح کرده‌اند. تو کسی هستی که رسول الله(ص) برای تو نام انتخاب کرده است.

برخی بزرگان اهل سنت درباره محمد بن علی(ع) می‌گویند: ما ندیده‌ایم کسی را مانند محمد بن حنفیه که اینقدر حدیث از حضرت علی(ع) با سند صحیح نقل کند.

مادر ایشان از کسانی بود که در جنگ‌های رده، اسیر و به مدینه آورده شد. او را محمد الاکبر، معروف به ابن الحنفیه نیز نامیده‌اند و این عنوان نسبت او را به مادر گرامی‌اش مشخص می‌کند.

ابن الحنیفه در سال ۷۳ هجری از دنیا رفت و بدن شریفش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

دوره زندگی او با پنج امام معصوم(ع) هم‌زمان بوده است. محمد بن علی(ع) همواره اعلام می‌کرد که امام حسن و امام حسین(ع) از من برتراند؛ گرچه بدون شک، او از بزرگان علم حدیث در بین امت اسلام بوده است. مؤرخان در توصیف ظاهر او گفته‌اند: او سیاه چرده بوده است.

نسل امام علی(ع) از طریق امام حسن و امام حسین(ع) و محمد بن حنفیه ادامه یافت. از ویژگی‌های محمد بن علی(ع) آن است که او هم‌نام و هم‌کنیه رسول‌الله(ص) بوده است و در این باره روایات متعددی در منابع فریقین آمده است؛ مثلاً؛ از حضرت علی(ع) نقل شده که رسول الله(ص) به ایشان فرمود: "به زودی خداوند فرزندی به تو عطا خواهد کرد که هم‌نام و هم‌کنیه من خواهد بود". اگرچه برخی صحابه مانند طلحه به حضرت علی(ع) در این باره (نامگذاری فرزند به نام پیامبر) ایراد می‌گیرند، ولی امام علی(ع) به آنها جواب می‌دهد که این کار را با اجازه از رسول الله(ص) انجام داده است؛ از ویژگی‌های دیگر این فرزند صالح علی(ع) حضور وی در عصر رجعت است.

آشنایی با مادر محمد بن حنفیه

نام مادر محمد بن علی(ع)، خولة بنت أیاس بن جعفر من بنی حنیفة است؛ اگرچه در برخی از منابع او به اسم "خَوْلَة ابنة جعفر بن قیس بن مَسلمة الحنفی" و در برخی منابع دیگر به نام "خولة بنت جعفر من بنی حنیفة" معرفی شده است و در برخی منابع به اشتباه او را از زنان اسیر شده در سرزمین سِند معرفی کرده‌اند.

در منابع حدیثی او را از اسیران جنگ‌های رده در زمان ابی‌بکر محسوب کرده‌اند و لذا گفته شده که آیا خولة بنت أیاس، مرتد بوده است یا نه؟ که بسیاری با این مطلب مخالف‌اند. او در سال ۱۳ هجری و به قولی ۲۱ هجری صاحب فرزندی به نام محمد، معروف به ابن الحنفیه شد.

برادر مادری او، جعفر الأصغر نام داشت و همچنین او را جار الصفا خوانده‌اند و به خاطر جلالت قدر این بانو، فرزند گرامی‌اش به نام الحنفیه، که جد اعلای این بانو بوده، خوانده شده است؛ هنگامی که او را به صورت اسیر به مدینه وارد کردند، ابتدا أسامة بن زید بن حارثة او را خرید و بعد از مشخص شدن خانواده و اصالتش مولای متقیان حضرت علی(ع) او را به همسری انتخاب کرد؛ اگرچه ابن کلبی با مسئله اسیر بودن او مخالفت کرده است و ابونصر بخاری این بانو را آزاد شدۀ حضرت علی(ع) می‌داند که به حضرت زهرا(س) هبه شده است؛ درباره اسیر بودن و ارتداد قبیله این بانو مطالب زیادی مطرح شده که محدث شهیر شیعه، علامه مجلسی به برخی از آنها اشاره کرده است؛ مثلاً برخی او را آزاد شده در زمان رسول خدا(ص) می‌دانند که رسول الله(ص) او را به تولد نوزادی هم‌نام و هم‌کنیه خودشان بشارت می‌دهند و درباره این بشارت پیامبر(ص) فریقین اجماع دارند.

به طور خلاصه درباره این بانو می‌توان سه قول را بیان کرد:

1. او به دست خالد بن ولید اسیر شد و نام او خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة و او سهم حضرت علی(ع) از اسرا بود؛
2. او در زمان رسول الله(ص) اسیر شد و اهالی یمن با حضور حضرت علی(ع) در آنجا مسلمان شدند؛
3. او در زمان ابی بکر اسیر شد؛ زمانی که بنی أسد به بنی حنیفة تعدی کردند.

حضرت علی(ع) از همسران متعدد، فرزندان متعددی داشته است و برخی حدود ۲۷ فرزند برای ایشان شمرده‌اند که تعداد برخی از ایشان دارای نسل بودند که محمد بن علی(ع) از ایشان است؛ شاید بتوان گفت، محمد بن حنفیه بعد از امام حسن و امام حسین(ع) بزرگ‌ترین فرزند حضرت علی(ع) است.

محمد بن حنفیه؛ در رکاب مولای متقیان، حضرت علی بن ابی طالب(ع)

محمد بن حنفیه در دوران خود، کسی است که نمی‌تواند بی‌عدالتی‌های اموی‌ها را تحمل کند و او معتقد است که ابن عفان، مسئول فساد و از رحمت خدا دور است. او در زمان حکومت ولیّ حق، امام علی بن ابی طالب(ع) از فرماندهان بزرگ لشکر اسلام بود و در همه جنگ‌های زمان امام شرکت داشت.

او در جنگ جمل پرچمدار لشکر اسلام بوده است؛ به طوری که شجاعتش در شعر خزیمه بن ثابت نقل شده است؛ عبدالله بن زبیر همواره در شجاعت به او حسادت می‌کرده و او جزء شجاعان عرب شمرده شده است؛ باید گفت، پرچمدار بودن محمد بن حنفیه در نبرد جمل به خوبی شجاعت وی را ثابت می‌کند.

مولای متقیان در جمل محمد بن حنفیه را فرزند علی بن ابی طالب می‌نامد و امام حسن بن علی(ع) را فرزند رسول الله(ص) که نباید کسی با او مقایسه شود. از نصایح حضرت علی(ع) به این فرمانده شجاع در آن جنگ چنین بود: "اگر کوه لرزید، تو نباید بلرزی... و پیروزی به خواست خداست".

او در صفین نیز از فرماندهان بود و فعالیت او در نبرد با نهروانیان نیز ستودنی است؛ هنگام نبرد نهروان امام(ع) به او فرمود: "برخیز پسرم و پرچم را در دست بگیر و او در مقام پرچمدار لشکر حق، شجاعت خود را ثابت کرد. او به فرموده امام زمانش، مانند دست که حامی چشم است، لازم می‌دید که حامی و فدائی امام حسن و امام حسین(ع) باشد و این، نشان دهنده نهایت خلوص نیت محمد حنفیه است.

درباره شجاعت این فرمانده دلاور جبهه حق نقل شده است که: شجاعت وی را نمی‌توان با کسی مقایسه کرد و فقط می‌توان حسنین‌(ع) را بر وی مقدم دانست و برخی گفته‌اند: اگر حسنین(ع) نبودند، کسی لیاقت تقدم بر محمد بن حنفیه را نداشت؛ مولای متقیان وی را مانند ستاره در کنار ماه و خورشید دانسته است؛ هنگامی که امام علی(ع) به او چنین خطاب می‌کند: پدرت فدایت شود که مرا خوشحال کردی! انسان از صداقت و شجاعت وی تعجب می‌کند و به قول علامه معاصر، آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی حضرت علی(ع) به محمد بن حنفیه توجه ویژه داشته است و کلام آخر آنکه وی جزء اصحاب سرّ بود و در تشییع جنازه حضرت علی(ع) که مخفیانه انجام شد، حضور داشت.

شهادت امام حسن بن علی(ع)

ابن حنفیه به امامت امام حسن(ع) معتقد بوده، ایشان را از همه بهتر می‌دانسته است. او در روایتی تصریح می‌کند که (پنج تن آل عبا) مصداق "إن الأبرار" هستند که اطاعت محض از ایشان بر همگان واجب است؛ او در تشییع جنازه حجت خدا، امام حسن(ع) حضور فعال داشت و از کسانی بود که در مقابل هتاکی عائشه ایستاد و وی را به خاطر توهین به سبط رسول الله(ص) سرزنش و به او نصیحت کرد که دست از دشمنی با بنی هاشم بردارد. او هنگام بی‌ادبی عائشه به جنازه امام مجتبی(ع) به او گفت: "ای عائشه! روزی بر استر سوار شدی و روزی بر جمل و امروز از دفن پسر رسول الله(ص) جلوگیری می‌کنی"؛ در این ماجرا، امام حسین(ع) او را از اهل بیت(ع) نامیده است.

محمد بن حنفیه و امام حسین(ع)

وقتی امام حسین(ع) از مدینة النبی(ص) خارج شد، عده‌ای از یاران و خانواده امام(ع) ایشان را همراهی کردند، اما به گواه متون تاریخی، محمد بن حنفیه در این سفر امام حسین(ع) را همراهی نکرد؛ ولی با مراجعه دقیق به متون تاریخی می‌توان فهمید که حضور نداشتن او در کاروان امام(ع) به امر امام حسین(ع) بوده است؛ زیرا امام حسین(ع) به او فرمود: «أَمَّا أَنْتَ يَا أَخِي فَلَا عَلَيْكَ أَنْ تُقِيمَ بِالْمَدِينَةِ فَتَكُونَ لِي عَيْناً لَا تُخْفِي عَنِّي شَيْئاً مِنْ أُمُورِهِمْ»؛ همچنین او از نظر جسمی در شرایطی نبود که بتواند به کربلا برود و چون محمد بن حنفیه بزرگ بنی‌هاشم بود، نامه‌های امام حسین(ع) که خطاب به بنی هاشم صادر می‌شد، به نام محمد بن حنفیه بوده است؛ مانند: نامه‌ای که امام(ع) از مکه به او نوشت و یا نامه دیگری که امام(ع) از کربلا برای او نوشت؛ لذا وقتی شخصی از امام صادق(ع) درباره علت حضور نداشتن ابن حنفیه در کربلا می‌پرسد، امام صادق(ع) از پرسش وی ناراحت شده، در جواب او می‌فرماید: امام حسین(ع) در نامه‌ای به بنی هاشم گفتند که همراهی با ایشان شهادت را به همراه دارد و همراهی نکردن با ایشان فتحی به همراه نخواهد داشت.

باید توجه داشت که محمد بن حنفیه به امر امام(ع) در مکه حضور داشت و هیچ‌گاه از اطاعت امر امام زمان کوتاهی نکرد و چه بسا منظور امام صادق(ع) حضور نیافتن افرادی مانند خاندان ابن عباس بود که در این برنامه با امام حسین(ع) همراهی نکردند. امام حسین(ع) در وصیت نامه خود خطاب به محمد بن علی(ع) می‌فرماید: هدف از این سفر اصلاح امر امت پیامبر(ص) است که فقط با عمل به سیره و روش مولای متقیان، حضرت علی(ع) حاصل خواهد شد؛ زیرا در نظر اهل بیت(ع) و یاوران ایشان زندگی زیر لوای یزید فقط ذلت است و البته نکته‌ای که نباید فراموش کرد، آن است که در برخی منابع، هنگام نقل وصیت نامه امام حسین(ع) عبارت: و أسير بسيرة جدي محمد(ص) و سيرة أبي علي بن أبي طالب و سيرة الخلفاء الراشدين المهديين رضي الله عنهم نیز آمده است که پیروی کردن امام حسین(ع) از سنت حاکمان بعد از رسول الله(ص) و آنها را خلفاء الراشد نامیدن، با عبارت «و أسير بسيرة جدي محمد(ص) و سيرة أبي علي بن أبي طالب» مغایر است و این مسئله تحریفی آشکار است؛ چرا که مولای متقیان حضرت علی(ع) در شورای شش نفره با اصطلاح خلفاء الراشد مخالف بود و عمل آنها را هم ردیف سیره نبوی(ص) ندانست و هنگامی که از عبدالرحمن بن عوف پرسیده شد: چرا با حضرت علی(ع) بیعت نکردی، وی در جواب گفت: "زیرا حضرت علی(ع) عمل به سیرة الخلفاء گذشته را نپذیرفت و می‌خواست فقط بر طبق سیره رسول الله(ص) و سیره خود عمل کند؛ همچنین برخی علماء اهل سنت با اصطلاح سیرة الخلفاء الراشدین مخالف بوده، آن را قرار دادن رفتاری در مقابل سیره نبوی می‌دانند؛ اما محمد بن حنفیه مطیع امام زمان خویش بوده است؛ زیرا امام علی(ع) وی را به اطاعت محض از دو امام: امام حسن و امام حسین(ع) فرا خوانده بود .

ابن الحنفیه و ابن زبیر

یزید در سال ۶۳ هجری از دنیا رفت و عبدالله بن زبیر وقت را مغتنم شمرده، توانست بر عراق و حجاز و خراسان تسلط یابد. البته او نیز در سال ۷۳ هجری کشته شد؛ او در دوران حکومت، جوی خفقان‌آور پدید آورد و سخت‌گیری خود را درباره اهل بیت(ع) و طرفداران ایشان به اوج رساند؛ او ابن عباس، دانشمند معروف اسلامی را به طائف تبعید کرد بر ابن الحنفیه نیز بسیار سخت گرفت؛ محمد بن حنفیه هرگز با ابن زبیر بیعت نکرد و ابن زبیر هم او را زندانی کرد؛ همچنین او قصد سوزاندن ابن الحنفیه را داشت که مختار بن ابی عبید او را نجات داده، به طائف فرستاد؛ محمد بن حنفیه نسبت به عبدالله بن زبیر روشی خصمانه داشت و وی را ابن الجاهلیه خوانده است؛ البته در برخی منابع، ابن الکاهلیة آمده است. هنگامی که حاکم بدسرشت زبیری به مولای متقیان، حضرت علی(ع) آشکارا توهین کرد، محمد بن علی بن ابی طالب با شجاعت در مقابل او ایستاد و در حالی که حاضران در مجلس را سرزنش می‌کرد، رو به عبدالله بن زبیر هتاک کرد و فرمود: "به درستی که علی بن ابی طالب(ع) دست خدا و مانند صاعقه‌ای از طرف خدا بر ضد دشمنان دین خداست" و در ادامه کینه و حسد ابن زبیر نسبت به حضرت علی(ع) را یادآور شد و او را سرزنش کرد که چگونه به خود جرأت داده است تا از حضرت علی(ع) به زشتی یاد کند. محمد بن حنفیه به فرزند زبیر یادآور شد که دشمن علی بن ابی طالب(ع) یا منافق است و یا کافر و هنگامی که حاکم زبیری سخنان مستدل محمد بن حنفیه را شنید، مجبور شد دوباره بر منبر رفته، عذرخواهی کند.

محمد بن علی(ع) و مختار بن ابی عبید الثقفی

هنگامی که مغیره بن شعبه به امر معاویه به حکومت کوفه منصوب شد، او بر منبر به حضرت(ع) توهین می‌کرد و این در حالی بود که مختار به خاطر ارتباطی که با محمد بن علی(ع) داشت، شیفته اهل بیت(ع) بود. پس هرگاه در کوفه سخنان مغیره را می‌شنید بغض اموی‌ها در او زیادتر می‌شد؛ امام سجاد(ع) و محمد بن حنفیه حرکت مختار ثقفی را برای گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین(ع) تأیید کرده‌اند؛ از کارهای مختار ثقفی رها کردن محمد بن حنفیه از حبس عبدالله بن زبیر است؛ از دیگر کارهای مختار ثقفی به هلاکت رساندن: ابن زیاد، حصین بن نمیر و شرحبیل بن ذی الکلاع است که سر آنها را برای ابن الحنفیه و امام سجاد(ع) در مکه فرستاد و امام سجاد(ع) نیز خدا را شکر کرد. سپس سر ابن زیاد را نزد ابن زبیر بردند، او سر را بر نوک نیزه‌ای قرار داد و در این زمان، ماری از داخل سر بیرون افتاد؛ گرچه نقل شده است که محمد بن حنفیه مختار ثقفی را به خاطر قصاص نکردن عمر بن سعد سرزنش کرد.

و در هنگام بررسی فرقه‌ها و نحله‌های کلامی و فقهی همیشه از فرقه‌ای به نام کیسانی بحث می‌شود، در منابع شیعی و اهل سنت این فرقه از پیروان مختار ثقفی دانسته شده است. آنها درباره شخصیت ابن الحنفیه به اشتباه دچار شدند و او را نزد پیروان مختار ثقفی، مهدی موعود معرفی می‌کنند؛ البته در برخی متون این جماعت منحرف را المختاریة خوانده‌اند؛ درباره فرقه کیسانی و ارتباط ایشان با ابن الحنفیه و یا مختار ثقفی سخنان بسیاری مطرح است که استاد معظم آیت الله جعفر سبحانی این ارتباط‌ها را نامحتمل می‌داند.

در متون حدیثی می‌توان به نام افرادی اشاره کرد که پیرو مسلک کیسانی بوده‌اند، مانند: حیان السراج؛ کسی که ظاهراً پیرو فرقه کسانی بوده و در این باره امام صادق(ع) به گفتگو نشسته است؛ و سید حمیری نیز از کسانی است که به غیبت محمد بن حنفیه معتقد بوده است که به امر امام صادق(ع) از این اعتقاد توبه کرد.

ابن الحنفیه و ابن عباس

عبدالله بن زبیر هنگام تسلط بر حجاز عبدالله بن عباس را به طائف تبعید کرد و در این زمان، محمد بن علی(ع) نامه‌ای به وی نوشته، او را به صبر و استقامت در راه دین خدا دعوت کرد؛ در این متن، ابن الحنفیه ابن عباس را از صالحان خوانده است. هنگام وفات عبدالله بن عباس در سال ۶۸ هجری محمد بن حنفیه بر جنازه وی نماز گذارده و سه روز کنار قبر او در طائف عزاداری کرد.

ابن الحنفیه و امام سجاد(ع)

در بسیاری از متون روائی آمده است که محمد بن حنفیه بعد از شهادت امام حسین(ع) ادعای امامت داشت و در مقابل حجت خدا، حضرت علی بن الحسین السجاد(ع) موضع گرفته و کار به حدی بالا گرفت که امام سجاد(ع) عموی خود را برای قسم نزد حجر الاسود فرا خواند و در این زمان، محمد بن حنفیه تسلیم معجزه امام(ع) شد و بعد از اقرار حجر الاسود به حقانیت ادعای امام سجاد(ع) او توبه می‌کرد، اما در متون روائی شیعه آمده که امام علی(ع) فرموده است: محامده نمی‌گذارند از خدا نافرمانی شود و بدون شک، محمد بن حنفیه از محامده است و کدام گناه بزرگ‌تر از ادعای منصب امامت؟ همچنین با بررسی اجمالی شخصیت محمد بن علی(ع) خواهیم فهمید که محال است صاحب سرّی مانند وی چنین خطای فاحشی داشته باشد و کلام آخر آنکه در همه منابع آمده است که وی توبه کرده است که این، خود جهادی بزرگ است. در برخی روایات محمد بن علی(ع) به حضرت عیسی(ع) تشبیه شده است و دشمنان درباره او به اشتباه قضاوت کرده، او را از یاوران امام باقر(ع) دانسته‌اند.

از افراد موثق شیعه ابو خالد کابلی است و او خود اقرار کرده که به اشتباه خیال می‌کرده، ابن الحنفیه امام است و هنگامی که از ابن الحنفیه در این باره پرسیده است، او به صراحت اعلام کرده که امام سجاد(ع) امام و حجت خدا است؛ آری؛ محمد بن علی(ع) تابع محض امامت بود و هیچ‌گاه ادعای امامت نکرد.

امام صادق(ع) وی را مهدی نامیده است و او امام نیست؛ همچنین او هنگام مرگ با عقیده‌ای سالم از دنیا رفت.

ابن الحنفیه و روایات اهل بیت(ع)

محمد بن حنفیه از کسانی است که در منابع حدیثی فریقین از وی روایات متعددی نقل شده است و این وثاقت او بسیار مهم است، نقل حوادثی مانند جنگ‌های جمل، صفین و نهروان و مسئل دفن سبط رسول الله(ص)، امام حسن(ع) از ایشان ابهامات زیادی را از تاریخ اسلام زدوده است؛ برخی احادیث که از ایشان نقل شده است:

1. رسول الله(ص) فرموده است: "اگر در امت پانزده گناه صورت گیرد، بلاء بر آنان نازل خواهد شد؛ گناهانی مانند: شرب خمر، بی‌حرمتی به بزرگان، اینکه مردان لباس حریر بپوشند و...".
2. رسول الله(ص) فرموده است: "علی تو امام و خلیفه بعد از من هستی و جنگ با تو جنگ با من و دوستی با تو دوستی با من است و تو ای علی، پدر دو سبط من هستی".
3. پیامبر(ص) فرموده است: "مهدی(ع) از ما اهل بیت(ع) است که خداوند امر ظهورش را در یک شب به سرانجام می‌رساند.
4. از ایشان نقل شده است که اذان را وحی الهی می‌داند که در شب معراج به پیامبر(ص) تعلیم داده شد و هنگامی که به ایشان می‌گویند، مردم می‌گویند که اذان را یکی از صحابه پیامبر(ص) در خواب دیده است، ایشان از این همه تحریف و انحراف می‌نالد.
5. ایشان [[وصیت نامه حضرت علی(ع) را نیز نقل کرده است.
6. محمد بن علی(ع) می‌فرماید: ما اهل بیت(ع) خصوصیات خاصی داریم که هیچ‌کس آنها را ندارد، مانند اینکه رسول الله(ص)، حمزه سید الشهداء و دو جوان اهل بهشت از ما هستند.
7. او نقل کرده که حضرت علی(ع) فرموده است: «أَنَا ذَلِكَ الْمُؤَذِّنُ‌». همچنین او از کسانی است که درباره حوادث آینده نیز مطالبی را نقل کرده است؛ مثلاً او درباره چگونگی شهادت زید بن علی و اینکه توهین ‌کنندگان به وی در جهنم‌اند؛ مطالبی را نقل کرده است. در منابع حدیثی اهل سنت نیز او یکی از محدثان شمرده شده و نقل شده است که او معتقد بوده است «حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ‌» جزء اذان است. او روایات رفتن را هم نقل کرد و از وقوع آنها بیم داده است. همچنین او از جابر بن عبدالله نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «الْمُؤَذِّنُ الْمُحْتَسِبُ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ».

نام برخی از فرزندان

أبوهاشم، حمزة، علیا و جعفر الأکبر که مادرشان کنیز بوده است و حسن بن محمد که از عاقلان بنی هاشم دانسته شده است، از فرزندان او شمرده شده‌اند.

از نکات مهم در مطالب تاریخی آن است که یحیی بن زید، نوه دختری اوست که نام مادرش ریطة بوده است.

سرانجام

سرانجام محمد بن حنفیه در سال ۷۳ به دیدار معبود خویش شتافت و به اذن امام باقر(ع) در مقبره قریش به خاک سپرده شد.

منابع

• روحانی، سید حمید، مقاله «محمد بن حنفیه»، اصحاب امام حسن مجتبی