علت تأخیر ظهور امام مهدی

نسخه‌ای که می‌بینید، نسخهٔ فعلی این صفحه است که توسط Bahmani (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۱ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۱۷ ویرایش شده است. آدرس فعلی این صفحه، پیوند دائمی این نسخه را نشان می‌دهد.

(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)

قیام و انقلاب جهانی حضرت مهدی(ع) چون در مقیاس جهانی است باید شرائط آن هم در این مقیاس باشد. بنابراین: اولاً: وجود یاران وفادار و توانا و قابل توجه که قادر به ایفای مسئولیت در این سطح باشند. ثانیاً: زمینه‌سازی و آمادگی محیط جهانی بر پذیرش این امر است که هرچه دیرتر اتفاق بیفتد، باعث تأخیر ظهور می‌شود. آنچه که این امور را محقق می‌کند آشنایی این محیط با شخصیت حضرت و انقلاب او و ایجاد روحیه عدالت‌طلبی و ظلم‌ستیزی در آنان است.

انقلاب و فراهم شدن شرایط

پیروزی هر انقلاب و هر فعالیت اجتماعی به یک سلسله شرایط و موقعیت‌های عینی و خارجی بستگی دارد که بدون فراهم شدن آن شرایط نمی‏‌‏تواند به هدفش برسد. در مورد ظهور امام زمان(ع) اگر چه قسمتی از شرایط و موقعیت‌‏های آن آسمانی و خدایی است، امّا اجرای کلّی مأموریت وی، بستگی به فراهم آمدن شرایط عینی و خارجی دارد. سنت تغییرناپذیر خداوند بر این است که اجرای انقلاب اسلامی حضرت مهدی(ع) نیز به موقعیت‌‏های خارجی و پذیرنده‌‏ای که محیط مساعد و فضای عمومی را برای درک و پذیرش انقلاب آماده می‏‌سازد، وابسته باشد. البته این ویژگی، مانع نیست که گاهی، در پاره‏‌ای از جزئیات، دخالت خداوندی از راه‌های غیر عادی انجام پذیرد؛ زیرا جزئیات در ساختن محیط مساعد نقش اساسی ندارد و بیشتر زمینه و فضایی مساعد برای دگرگونی عمومی باید موجود باشد[۱].

بارزترین شرایط ظهور

بارزترین شرایطی که برای ظهور بیان شده است عبارتند از:

  1. وجود طرح و برنامۀ عادلانۀ کامل: انقلاب امام زمان(ع) مانند هر انقلاب دیگری نیاز به یک برنامه مشخص دارد[۲] که بتوان آن را در هر زمان و مکانی پیاده کرده و برای انسانیت سعادت و خوشی ببار آورد[۳].
  2. وجود رهبر و پیشوائی شایسته: از شرایط لازم انقلاب، وجود رهبری آگاه و توانمند و دلسوز است تا با با مدیریت صحیح و قاطع، حرکت اصلاحی را به سرانجام مطلوب برساند[۴].
  3. وجود یاران باوفا: از شرایط مهم خیزش اسلامی، وجود یاران فداکاری است که با برنامه‌ها و اهداف قیام آشنا و به آن اعتقاد داشته باشند و برای تحقق آن آماده هرگونۀ تلاش بوده باشند و رهبر خود را تنها نگذاشته و فرمان او را بر جان خود مقدّم بدارند[۵].
  4. آمادگی عمومی و جهانی: از جملۀ شرایط دیگر، پذیرش و قبول مردم است، وجود توده‌های مردمی که در سطح کافی از فرهنگ و شعور اجتماعی و روحیه فداکاری برخوردار باشند تا در نخستین مرحله پیروان حضرت را تشکیل دهنند؛ زیرا چنین افرادی هستند که توانایی انقلاب جهانی را دارا هستند[۶]. در غیر این صورت حتی اگر بهترین برنامه وجود داشته باشد و منتخب خداوند با یارانی بی‌نظیر و از جان گذشته بخواهند در جامعه پیاده کنند، ولی مردم آن را پذیرا نباشند قطعاً به انجام نخواهد رسید[۷].

علل تأخیر ظهور

بررسی دقیق شرایط ظهور نشان می‌‌دهد برخی از این شرایط هم اکنون موجودند اما برخی دیگر نیاز به کار و تلاش بیشتر هستند تا زمینۀ ظهور را به طور کامل مهیا سازند و به عبارتی دیگر آماده نبودن آنها از علل تاخیر در ظهور است.

  1. در مورد وجود برنامه باید گفت چنین برنامه‌ای در مورد قیام امام زمان(ع) وجود دارد؛ خداوند متعال چنین برنامه‌ای را تنظیم نموده و تحت عنوان دین اسلام و کتاب قرآن نازل کرده و اکنون در اختیار امام زمان(ع) است[۸].
  2. شرط دوم یعنی وجود رهبر شایسته در قیام هم وجود دارد زیرا رهبری قیام با خود حضرت است[۹].
  3. اما در مورد شرط سوم یعنی وجود یاران باوفا باید توجه داشت از دیدگاه مادی، شرایط موجود در زمان ظهور، برای انجام رسالت مهدی(ع)، بر تمامی جهان، باید آمادگی و توانایی بیشتری داشته باشند؛ زیرا بخش‏‌های جهان به یکدیگر نزدیک شده، ارتباط و پیوند میان انسان‌ها بهتر انجام می‏‌‏گیرد، ارتباط و پیوندی که دستگاه رهبری مرکزی، برای پرورش مردم، بر بنیاد رسالت؛ به آن نیاز دارد[۱۰]. یکی از شرایط عمده برای ظهور، وجود یاورانی است که همراه امام، بار قیام را بر دوش بکشند و تا آخر، از همراهی و یاری رهبر خود دست برندارند. اگر علت تاخیر در ظهور این مسأله باشد در این صورت چاره‌ای جز اقدام و تجهیز و آمادگی و امر به معروف و نهی از منکر به منظور برپایی اقتدار حق بر روی زمین و حصول فرج به سبب ظهور امام زمان(ع) نیست[۱۱]. همچنین قابلیت مردم برای پذیرش دولت حق به این معنا که عموم مردم و جامعۀ بشری نه گروهی خاص و در منطقه‌ای خاص؛ باید به درجه‌ای از معرفت برسند که دریابند حکومت‌ها و مکاتب ساخته بشر، جوابگوی نیاز مردم نیست و به وسیلۀ اینها، سعادت و عدالت واقعی به بشر هدیه نمی‌شود.
  4. در مورد آمادگی عمومی و جهانی باید توجه داشت برای قیام و انقلابی که حضرت مهدی(ع) ایجاد خواهند کرد نیازمند محیط جهانی مساعد و فضای عمومی مناسب نیز هست تا موقعیت‏‌های خارجی مطلوب را برای انجام انقلاب جهانی آماده سازد[۱۲]. از دیدگاه انسانی که بنگریم، باید احساس نابودی مداوم در انسان متمدّن ایجاد شود و یک انگیزه اساسی در درونش پدیدار گردد و رسالت دادگرانه مهدی(ع) را بپذیرد و تنها با تجربه‌‏های اجتماعی، مدنی و سیاسی گوناگون امکان دارد چنین احساسی در درون انسان‌ها جای گیرد[۱۳]. به عبارتی دیگر فراهم آمدن شرایط عمومی برای اصلاح جهان امری ضروری است که جایگزین ندارد و با وجود رهبری آماده برای اصلاح و وجود رسالتی کامل، تمام شرایط لازم برای موفقیت فراهم نمی‌شود، بلکه باید شرایط اجتماعی و سیاسی جهانی نیز زمینه را برای موفقیت و پیروزی حق بر باطل آماده سازد[۱۴] و در حال حاضر چنین آمادگی در میان مردم و جوامع وجود ندارد.

عوامل دیگر

در توضیحی دیگر باید گفت: علت تأخیر ظهور امام زمان(ع) به خود انسان‌ها باز می‌گردد؛ زیرا تشکیل حکومت عدل و توحیدی در سطح جهان، عمدتاً احتیاج به شرایط و آمادگی‌های لازم از طرف خود مردم دارد، مانند:

  1. فهم مفهوم عدل توسط مردم و خواهان آن بودن.
  2. پیشرفت از جنبه‌های مادی و معنوی و...[۱۵].
  3. آمادگی فکری و وحدت نگرش همۀ اقوام و ملل انسانی درباره مدیریت جهان به وسیله انسان کامل[۱۶].
  4. معرفت صحیح به آن حضرت و ترویج آن و عمل به وظایف فردی و اجتماعی[۱۷].

نتیجه‌گیری

از میان شروط، شرط اول با بعثت پیامبر(ص) محقق شده و شرط دوم با تولد امام زمان(ع) و این شرط سوم و چهارم است که باید محقق شود؛ برای تحقق این دو شرط باید در جهت تربیت نفوس خویش و دیگران کوشید[۱۸].

پرسش مستقیم

پرسش‌های وابسته

  1. علائم و نشانه‌های ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
  2. علائم و نشانه‌های ظهور چیستند؟ (پرسش)
  3. علائم و نشانه‌های ظهور چند قسم‌اند؟ (پرسش)
    1. علائم و نشانه‏‌های حتمی ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      1. آیا خروج سفیانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      2. آیا خسف بیداء از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      3. آیا ندای آسمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      4. آیا قتل نفس زکیه از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      5. آیا قیام یمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      6. آیا ظاهر شدن کف دستی در آسمان از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      7. آیا اختلاف عباسیان بر سر حکومت از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      8. آیا طلوع خورشید از مغرب از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
    2. نشانه‏‌های غیر حتمی ظهور چیستند؟ (پرسش)
      1. آیا قتل محمد پسر عموی نفس زکیه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      2. آیا قیام خراسانی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      3. آیا قیام سید حسنی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      4. آیا خروج دجال از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      5. آیا خروج شیصبانی از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
      6. آیا قیام شعیب بن صالح از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      7. آیا قیام عوف سلمی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      8. آیا خسوف و کسوف در یک ماه رمضان از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      9. آیا قساوت دل‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      10. آیا انتشار علوم اهل بیت از قم نشانه ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      11. آیا مرگ و میرها و زلزله‌ها و جنگ‌ها و آشوب‌های داخلی و خارجی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      12. آیا نبرد میان سفیانی و اصهب از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      13. آیا باران‌های پیاپی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      14. آیا گسترش ظلم و فساد از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      15. آیا آمدن غربی‌ها به سرزمین عراق از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      16. آیا فتنه و آشوب در سوریه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      17. آیا اختلاف در میان امت اسلام از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      18. آیا انقراض سلسله بنی‌عباس از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      19. آیا مردن پاداشاهی به نام عبدالله از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      20. آیا بالا آمدن آب دجله از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      21. آیا گرانی و بالا رفتن قیمت‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      22. آیا علاماتی که در ماه رجب ظاهر می‌شود از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      23. آیا وقوع مسخ از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      24. آیا برگشت مرده‌ها به دنیا از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      25. آیا کشته شدن انسانهای بیگناه از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      26. آیا پر آب شدن دریاچه ساوه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      27. آیا حمله ملخ‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      28. آیا مرگ سریع از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      29. آیا بستن پل کرخ از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      30. آیا انشعاب نهری از فرات و جاری شدن در کوچه‌های کوفه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      31. آیا طلوع ستاره‌ای از مشرق از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      32. آیا قیام مغربی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      33. آیا خشک شدن نیل از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
  4. علائم متصل و منفصل ظهور امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
  5. علائم متصل و نزدیک به ظهور امام مهدی چیستند؟ (پرسش)
  6. علائم منفصلی که با ظهور امام مهدی فاصله دارند چیستند؟ (پرسش)
  7. در قرآن و حدیث چه مفاهیمی با نشانه‌های ظهور مرتبط هستند؟ (پرسش)
    1. مراد از علائم در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    2. مراد از آیت در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    3. مراد از دلالت در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    4. مراد از آخر الزمان در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    5. مراد از ملاحم و فتن در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    6. مراد از ظهور در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    7. مراد از خروج در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    8. مراد از قیام در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
    9. مراد از اشراط الساعه در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
  8. منظور از علائم حتمی ظهور چیست؟ (پرسش)
  9. مفهوم توصیفی یا تمثیلی بودن نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
  10. آیا ندای شیطانی از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
  11. فواید دانستن علائم و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
  12. چه تفاوت‌هایی میان امور حتمی‌الوقوع و احتمالی در بحث نشانه‌های ظهور وجود دارد؟ (پرسش)
  13. موقوف یا مشروط بودن نشانه‌های ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
  14. نتیجه تقسیم‌بندی نشانه‌های ظهور به موقوف و حتمی چیست؟ (پرسش)
  15. آیا به بهانه اینکه امام مهدی انسان‌های بد را مجازات می‌کند باید از او ترسید؟ (پرسش)
  16. آیا تا زمان ظهور امام مهدی قرآن و اسلام تحریف می‌شود؟ (پرسش)
  17. آیا می‌توان گفت ظهور نزدیک است؟ آیا می‌توان گفت که اوضاع نابسامان و هرج و مرج جهان نشانه نزدیکی ظهور است؟ (پرسش)
  18. آیا بین ظهور و حضور فرقی هست؟ (پرسش)
  19. آیا عوامل طبیعی مانند پاره شدن لایه اوزون و کم شدن آب شیرین در تعجیل فرج امام مهدی تاثیر دارد؟ (پرسش)
  20. آیا مراد از مرگ عبد الله که در روایت امام صادق نشانه ظهور است عبد الله پادشاه عربستان است؟ (پرسش)
  21. آیا طوفان‏‌ها و حوادثی که اکنون در جهان رخ می‌‏دهد نشان از آمدن حضرت است؟ (پرسش)
  22. اولین دعای امام مهدی به هنگام ظهورش چیست؟ (پرسش)
  23. آیا دشمن امام مهدی (سفیانی) در حال حاضر زنده است یا آن‏که متولد خواهد شد؟ وی از چه طایفه‏‌ای و اهل کجاست؟ (پرسش)
  24. آیا الگوی حکومت امام مهدی و افراد آن قبل از ظهور تحقق می‌یابد؟ (پرسش)
  25. آیا تعبیر از آیت الله خامنه‏‌ای به سید حسینی درست است؟ (پرسش)
  26. از آن‏جا که دجال قبل از امام مهدی می‏‌آید آیا می‏‌توانیم به سخنان او گوش دهیم؟ (پرسش)
  27. امام مهدی از چه راهی متوجه می‏‌شوند که موقع ظهورشان فرا رسیده است؟ (پرسش)
  28. از کجا که مهدی موعود ظهور نکرده باشد؟ (پرسش)
  29. تابوت سکینه چیست؟ (پرسش)
  30. جهان در آستانه ظهور امام مهدی در چه شرایطی است؟ (پرسش)
  31. پدیده‏‌های غیرمتعارف قبل از ظهور کدام‏اند؟ (پرسش)
  32. آگاهی از علائم ظهور افزون بر آمادگی یاران امام مهدی سبب آمادگی دشمنان حضرت برای مقابله نیز می‌‌شود این کار خلاف مصلحت الهی نیست؟ (پرسش)
  33. آیا اوضاع جهان پیش از ظهور پیش بینی شده است؟ (پرسش)
  34. استعجال ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
  35. ندای شیطانی در هنگام ظهور امام مهدی چگونه رخ می‌دهد؟ (پرسش)
  36. در عصر ظهور امام مهدی وضعیت سیاسی و جغرافیایی چگونه خواهد بود؟ (پرسش)
  37. آیا اعلان نشانه های و شرایط ظهور سبب اطلاع دشمنان از اسرار سیاسی است؟ (پرسش)
  38. چرا علائم و نشانه‌های ظهور همه از نوع خشن هستند؟ (پرسش)
  39. آیا در نشانه‌های ظهور بدا رخ می‌دهد؟ و نشانه‌های حتمی تغییرپذیرند؟ (پرسش)
  40. نشانه‌های ظهور در کدام ماه قمری تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)
  41. ارتباط میان ماه رمضان و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
  42. چه فتنه‌هایی پیش از ظهور امام مهدی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)

منابع

پانویس

  1. ر.ک: صدر، سید محمد باقر، رهبری بر فراز قرون، ص۱۰۵ ـ ۱۰۹؛ رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۶۳ ـ ۱۶۵.
  2. ر.ک: موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲، ص۳۱ و ۳۲؛ السادة، سید مجتبی، شش ماه پایانی، ص۲۰۹ ـ ۲۱۰؛ بالادستیان، محمد امین، حائری‌‎پور، محمد مهدی، یوسفیان، مهدی، نگین آفرینش، ج ۱، ص۱۵۶ ـ ۱۶۵؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج ۳، ص۳۸ ـ ۴۸.
  3. ر.ک: صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۴۹۵ ـ ۵۰۲؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص۲۲۳ ـ ۲۲۶.
  4. ر.ک: صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۴۹۵ ـ ۵۰۲؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲، ص۳۱ و ۳۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ۲۵۳ ـ ۲۵۵؛ بالادستیان، محمد امین، حائری‌‎پور، محمد مهدی، یوسفیان، مهدی، نگین آفرینش، ج ۱، ص۱۵۶ ـ ۱۶۵.
  5. ر.ک: موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲، ص۳۱ و ۳۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ۲۵۳ ـ ۲۵۵؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص۲۲۳ ـ ۲۲۶ و درسنامه مهدویت، ج ۳، ص۳۸ ـ ۴۸؛ السادة، سید مجتبی، شش ماه پایانی، ص۲۰۹ ـ ۲۱۰؛ بالادستیان، محمد امین، حائری‌‎پور، محمد مهدی، یوسفیان، مهدی، نگین آفرینش، ج ۱، ص۱۵۶ ـ ۱۶۵؛ فرهنگ شیعه، ص۲۹۹.
  6. ر.ک: موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲، ص۳۱ و ۳۲؛ رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۶۸؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص۲۲۳ ـ ۲۲۶؛ السادة، سید مجتبی، شش ماه پایانی، ص۲۰۹ ـ ۲۱۰؛ فرهنگ شیعه، ص۲۹۹.
  7. ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ۲۵۳ ـ ۲۵۵؛ بالادستیان، محمد امین، حائری‌‎پور، محمد مهدی، یوسفیان، مهدی، نگین آفرینش، ج ۱، ص۱۵۶ ـ ۱۶۵؛ قائمی، علی، نگاهی به مسأله انتظار، ص۹۹ ـ ۱۰۰.
  8. ر.ک: موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲، ص۳۱ و ۳۲.
  9. ر.ک: صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۴۹۵ ـ ۵۰۲؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲، ص۳۱ و ۳۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ۲۵۳ ـ ۲۵۵؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص۲۲۳ ـ ۲۲۶؛ السادة، سید مجتبی، شش ماه پایانی، ص۲۰۹ ـ ۲۱۰؛ بالادستیان، محمد امین، حائری‌‎پور، محمد مهدی، یوسفیان، مهدی، نگین آفرینش، ج ۱، ص۱۵۶ ـ ۱۶۵.
  10. ر.ک: صدر، سید محمد باقر، رهبری بر فراز قرون، ص۱۰۵ ـ ۱۰۹؛ رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۶۳ ـ ۱۶۵.
  11. ر.ک: آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا، ص۲۶ ـ ۳۰.
  12. ر.ک: رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۶۳ ـ ۱۶۵.
  13. ر.ک: صدر، سید محمد باقر، رهبری بر فراز قرون، ص۱۰۵ ـ ۱۰۹؛ رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۶۳ ـ ۱۶۵.
  14. ر.ک: حکیم، سید منذر، مهدویت و امام مهدی از دیدگاه شهید صدر، ص۳۸۷ ـ ۴۱۲.
  15. ر.ک: رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۴۱۶.
  16. ر.ک: باقری‌زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم، ص۱۲۹ ـ ۱۳۰.
  17. ر.ک: پژوهشگران مؤسسۀ آیندۀ روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص۱۷۶.
  18. ر.ک: علی‌پور، مهدی، ظهور، ص۲۳۸ ـ ۲۴۰.