جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن (کتاب)
جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، کتابی است که با زبان فارسی به بررسی موضوعاتی پیرامون جامعه و تاریخ از منظر قرآن کریم میپردازد. پدیدآورندهٔ این اثر محمد تقی مصباح یزدی است و چاپ و نشر بینالملل انتشار آن را به عهده داشته است.[۱].
جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن | |
---|---|
![]() | |
زبان | فارسی |
نویسنده | محمد تقی مصباح یزدی |
موضوع | تاریخ از دیدگاه قرآن |
مذهب | شیعه |
ناشر | انتشارات چاپ و نشر بینالملل |
محل نشر | قم، ایران |
سال نشر |
|
تعداد صفحه | ۴۵۸ |
شابک | ۹۶۴-۵۸۸۳-۷۹-۲ |
شماره ملی | م۷۸-۱۳۱۱۰ |
دربارهٔ کتاب
- در معرفی این کتاب آمده است: «کتاب مشتمل بر دوازده بخش است که سه بخش اول آن به مباحث فلسفه علوم اجتماعی، نظیر بحث از مفهوم جامعه، اصالت فرد یا جامعه، و قانونمندی جامعه اختصاص یافته است. مباحث بعدی به ترتیب در زمینه تأثیر جامعه بر فرد، تأثیر فرد بر جامعه، نقش تفاوتها در زندگی اجتماعی، نهادهای جامعه، دگرگونیهای اجتماعی، تعادل و بحران و انقلاب، رهبری، جامعه آرمانی، و سنتهای الهی در تدبیر جوامع است.
- در مبحث مفهوم جامعه، مفهوم "علوم اجتماعی" و تفاوت آن با "جامعهشناسی" بررسی شده است. آن گاه "جامعه" به معنای گروهی از مردم دانسته شده، که معمولاً در ادبیات عرب، الفاظی مانند "مجتمع" و "مدینه" را معادل آن قرار میدهند; اما این الفاظ در قرآن به کار نرفته است و از این روی باید برای یافتن معادل قرآنی کلمه "جامعه" به واژههایی مانند "قوم"، "امّت" و "ناس" مراجعه کرد.
- در مبحث اصالت فرد یا جامعه، اصالت فلسفی جامعه نفی میگردد; هرچند اصالت روان شناختی آن پذیرفته شده است. به لحاظ فلسفی، فرد اصالت دارد.
- در مبحث قانونمندی جامعه، این پرسش مطرح شده که اگر جامعه اصالت فلسفی ندارد، در حقیقت وجود نخواهد داشت، و نفی وجود مساوی است با نفی وحدت و شخصیت از جامعه. در این صورت این سؤال پیش میآید که چگونه چنین چیزی که وجود ندارد میتواند قانونمند باشد؟ در پاسخ با بررسی معانی متعدد هریک از اصطلاحات "قانون" و "تصادف"، این نتیجه به دست آمده است که میان قانونمندی جامعه و اصالت فلسفی آن ملازمه ای نیست. همچنین در این بحث به موضوع قانونمندی تاریخ پرداخته شده و این نتیجه به دست آمده است که حرکت تاریخ نه با اختیار منافات دارد و نه ضرورتاً استکمالی است، و اساساً این حرکت از طریق علم یا هر طریق استدلالی دیگری کشف شدنی و قابل پیش بینی نیست. قانونمندی جامعه یا تاریخ جز این نیست که پدیدههای اجتماعی و حوادث تاریخی بی علت و تصادفی نیستند، بلکه معلول عللی میباشند که از طریق آنها تبیین و تفسیر میشوند و همواره اراده و اختیار خود انسان یکی از اجزای علت تامه در حوادث انسانی است.
- در مبحث تأثیر جامعه بر فرد، این تأثیر پذیرفته میشود; اما نه به مثابه تنها عامل شخصیت ساز انسان.
- در مبحث تأثیر فرد بر جامعه، تصویر میانه ای ترسیم شده که در حد فاصل دو نظریه مشهور که یکی در جانب افراط است و دیگری در جانب تفریط، قرار دارد.
- در مبحث تفاوتها و تأثیر آنها در زندگی اجتماعی، انواع تفاوتها توضیح داده شده است. این تفاوتها عبارتند از: تفاوتهای جبری و طبیعی، تفاوتها در وضع و وظیفه و پایگاه اجتماعی، و تفاوتهای فرهنگی و اختیاری. سپس موضع اسلام درباره میزان تأثیر هریک از این تفاوتها بر زندگی اجتماعی انسان تبیین شده است. در زمینه تفاوتهای جبری و طبیعی باید پذیرفت که این تفاوتها وجود دارد و باید باشد. اما تفاوتهای ناظر به وضع و وظیفه و پایگاه اجتماعی، کاهش پذیرند ـ برخلاف دیدگاه مارکس که این تفاوتها را نیز جبری میداند و جامعه بدون طبقه را به منزله جامعه آرمانی مطرح میسازد. موضع اسلام درباره تفاوتهای فرهنگی و اختیاری نیز آن است که این تفاوتها قابل رفعاند.
- در بخش هفتم کتاب، نهادهای اجتماعی مطرح میشوند که با اشاره به بحثهای توصیفی و تاریخی درباره انواع نهادهای اجتماعی و سیر تحول و تطور آنها، به دو بحث عمده تعریف و تعداد نهادهای اجتماعی ـ و آموزش و پرورش به منزله مهم ترین نهاد ـ پرداخته میشود. در بحث تعریف و تعداد نهادها به دلیل اختلاف نظرهای جامعه شناسان در تعریف نهاد اجتماعی، به انتخاب، تعریفی از نهاد ارائه گشته، شمار نهادهای اجتماعی اصلی، منحصر در پنج نهادِ خانواده، اقتصاد، آموزش و پرورش، حقوق و حکومت دانسته میشود. در بحث دوم نیز اهمیت و اولویت نهاد آموزش و پرورش در قیاس با سایر نهادها از نظر قرآن کریم به اثبات میرسد.
- بخش هشتم کتاب، دگرگونیهای اجتماعی را برمی رسد. در این مبحث پس از ذکر انواع دگرگونیها، سیزده عامل برای آنها برشمرده میشود. از این میان، نُه عاملْ ضروری و تصادفی، و چهار عاملْ ارادی و اختیاری است. سپس بحثی درباره سرعت و شتاب دگرگونیهای اجتماعی مطرح میشود و آن گاه پدیده خشونت و مسالمت در دگرگونیهای اجتماعی بررسی میگردد، و در پایان این نکته به اثبات میرسد که جهت دگرگونیها همیشه مثبت نیست.
- بخش نهم درباره تعادل، بحران و انقلاب اجتماعی است. در این مقام تعادل و بحران در جامعه تعریف میشود و این نکته خاطرنشان میگردد که اگر عموم یا اکثر مردم جامعه به انحرافات و کاستیها و کژیها توجه نداشته باشند، حالت بحران نمود نمییابد. البته نظام حاکم، برای حفظ وضع موجود و غافل ساختن مردم از بحرانها چاره اندیشیهایی میکند که عالمان و مروّجان فرهنگ اجتماعی باید، مردم را از آنها آگاه سازند، تا بیداری مردم به انقلاب بینجامد. مهم ترین ویژگی و هدف انقلاب، ویژگی فرهنگی آن است. پس از انقلاب نیز ممکن است آفاتی گریبان گیر جامعه شود که اسلام برای مبارزه با این آفات و زمینهسازی استمرار انقلاب نیز تدابیر قاطعانه ای اندیشیده است. مباحث مزبور در این بخش بررسی و تبیین میگردد.
- بخش دهم درباره رهبری بحث میکند. یکی از تأثیرات فرد بر جامعه از طریق رهبری است. در این بحث، سخن، تنها بر سر رهبری نهضتهای اجتماعی و سیاسی است و در این زمینه، اوصاف رهبر شایسته به لحاظهای علمی، اخلاقی و عملی بیان میشود.
- بخش یازدهم با عنوان "طرح جامعه آرمانی اسلام" پس از اثبات امکان تحقق چنین جامعهای، طرحی بر اساس سه خصوصیت واقع نگری، داشتن راهکار و برنامه صحیح، و تعیین هدف، برای جامعه آرمانی اسلام ارائه میشود.
- بخش دوازدهم، از سنتهای الهی در تدبیر جوامع بحث میکند. مقصود از این بحث، بررسی شماری از قوانین جامعه شناختی قرآن کریم است. سنت، به معنای راه، رسم، روش و رفتاری که استمرار داشته باشد، از نظر قرآن به دو دسته سنتهای مطلق و سنتهای مقید و مشروط به رفتار مردم، تقسیم میشود. سنتهای مطلق عبارتند از هدایت مردم به دست انبیا (ع) و سنت آزمایش. سنتهای مشروط به کارهای مردم، خود به دو دسته سنتهای مخصوص اهل حق ـ نظیر ازدیاد نعمتهای معنوی و اخروی، تحبیب و تزیین ایمان، زیاد شدن نعمتهای مادی و پیروزی بر دشمنان ـ و سنتهای مخصوص اهل باطل ـ مانند ازدیاد ضلالت، تزیین اعمال، امهال و شکست از دشمنان ـ تقسیم میشود»[۱].
فهرست کتاب
- مقدمه
بخش اول: مدخل
- علوم اجتماعی
- جامعهشناسی
- مفهوم جامعه
بخش دوم: اصالت فرد یا اصالت جامعه
- گرایشهای جامعهگرا
- گرایشهای فردگرا
- دو کوشش آشتیدهنده ناموفق
- «قَوْم»
- ناس
- امت
- قریه
- اُناس
بخش سوم: قانونمندی جامعه
- قانون
- تصادف
- ملازمه نداشتن میان قانونمندی جامعه و اصالت فلسفی آن
- قانونمندی امور اجتماعی یا تصادفی بودن آنها
- اشتراک جامعهها در قوانین جامعهشناختی
- قانونمندی تاریخ
- نظریه هگل
- نظریه مارکس
بخش چهارم: تأثیر جامعه بر فرد
- حدود تأثیر عوامل شخصیتساز
- انواع تأثیر جامعه بر فرد
- اهمیت و ضرورت تقلید
- آفات تقلید و راههای مبارزه با آنها
بخش پنجم: تأثیر فرد در جامعه
- تصویر صحیح تأثیر فرد در جامعه
- انواع تأثیر فرد در جامعه
- تأثیر در جهانبینی و ارزشگذاری
- تأثیر قدرتمندان
بخش ششم: تفاوتها و تأثیر آنها در زندگی اجتماعی
- تفاوتهای طبیعی و جبری
- تفاوت در وضع اجتماعی، وظیفه اجتماعی و پایگاه اجتماعی
- تفاوتهای فرهنگی و اختیار
- پارهای از قوانین و احکام مکتب مارکس
بخش هفتم: نهادهای اجتماعی
- تعریف و تعداد نهادهای اجتماعی
- تعلیم و تربیت، مهمترین نهاد اجتماعی
بخش هشتم: دگرگونیهای اجتماعی
- آنچه دگرگونی میپذیرد (انواع دگرگونیهای اجتماعی)
- دگرگونی شکل و ریخت جامعه
- دگرگونی آنچه در چارچوب هر یک از نهادهای جامعه واقع است
- دگرگونی کم و کیف ربط و پیوندهای متقابل نهادها
- عوامل دگرگونیهای اجتماعی
- دگرگونیهای ضروری یا تصادفی
- دگرگونیهای ارادی
بخش نهم: تعادل اجتماعی، بحران اجتماعی و انقلاب اجتماعی
- احساس فقر
- احساس ظلم
- احساس از دستدادن شأن و حیثیت بینالمللی و جهانی
- احساس محرومیت از استکمالات معنوی و اخلاقی
- استفاده از نیروهای مجبور کننده
- استفاده از نیروهای برانگیزنده و بازدارنده
- استفاده از نیروهای باوراننده
- اقسام طغیانهای اجتماعی
- ویژگیهای انقلاب اسلامی
- آفات انقلاب اسلامی
- آفات انقلاب و راههای مبارزه با آنها
- آفات خارجی
- آفات داخلی
بخش دهم: رهبری
- اوصاف رهبر شایسته
- شناخت کافی هدف
- ایمان کامل به هدف
- عدالت، تقوا و ورع
- شناخت و تعیین اصول و موازین
- شناختِ نقاطِ ضعفِ موجود و تعیین اهم و مهم آنها
- شناخت موانع بر سر راه حرکت اجتماعی و تعیین شیوههای مقابله با آنها
- دوراندیشی و برنامهریزی
- توجه مؤکد به تدریجی بودن حرکت اجتماعی
- جلب نیروهای بالفعل و تربیت و تعلیم نیروهای بالقوه
- جلوگیری از اختلاف و افتراق نیروها
- صراحت در قُول
- رازداری
- جدیت در رعایت عملی هدف نهایی و اصول تغییرناپذیر
- تسامح و سِعه صدر در امور فرعی و کم اهمیت
- ارزش قائل شدن برای شخصیت دیگران
- انتقادپذیری
- تواضع
- خیرخواهی و دلسوزی برای دیگران
- احسان ونیکی به دیگران
- ایثار و از خودگذشتگی
- انضباط و فرمانبرداری خواستن
- جلوگیری از انحراف و فساد زیردستان
- اشراف بر همه امور و شئون
- شجاعت
- پایداری و استقامت
- بررسی و ارزیابی آنچه انجام گرفته است
بخش یازدهم: جامعه آرمانی
- طرح جامعه آرمانی اسلامی
بخش دوازدهم: سنتهای الهی در تدبیر جوامع
- سنتهای مطلق
- سنتهای مقید و مشروط