علم معصوم به همه حقایق قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "علم معصوم به همه حقایق قرآن" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم معصوم به همه حقایق قرآن در قرآن | علم معصوم به همه حقایق قرآن در حدیث | علم معصوم به حقایق قرآن در کلام اسلامی | علم معصوم به همه حقایق قرآن در فلسفه اسلامی | علم معصوم به همه حقایق قرآن در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

یکی از مهمترین منابع علوم اهل بیت (ع)، قرآن کریم است. این کتاب آسمانی، سرچشمۀ تمامی احکام شریعت و مهم‌ترین منبع علوم و معارف اسلامی است و بر اساس ادله قرآنی و روایی اهل بیت (ع) آگاه به تمام حقایق آن هستند.

مقدمه

• یکی از معتبرترین خاستگاه علوم اهل بیت (ع)، قرآن کریم است. این کتاب آسمانی، سرچشمۀ تمامی احکام شریعت و مهم‌ترین منبع علوم و معارف اسلامی است، لیکن همه کس نمی‌تواند به عمق و باطن آن دست یابد و حقایق علمی آنرا کشف کند. براساس برخی آیات مانند ﴿﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾﴾» و نیز، برخی روایات از قبیل «مَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَدَّعِيَ أَنَّ عِنْدَهُ جَمِيعَ الْقُرْآنِ كُلِّهِ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ غَيْرُ الْأَوْصِيَاء، روشن می‌شود پس از پیامبر اکرم (ص) مفسران آگاه به همه معانی و معارف قرآن، منحصر به امیرمؤمنان (ع) و یازده امام پس از ایشان است و به اجماع شیعه این علم از علومی است که لازم است امام از آن برخوردار باشد. البته، بارها خود امامان معصوم (ع) تصریح کرده اند که علم خود را نسل به نسل از نبی اکرم(ص) گرفته‌اند و علم نبی اکرم(ص) هم چیزی جز علم به قرآن کریم نیست. این علم شامل موارد گوناگونی از جمله علم به باطن، علم به تاویل، علم به تفسیر و ... می شود.

ادلۀ علم امامان به تمام قرآن

• دو دلیل بر ادعای علم امام(ع) به همه حقایق قرآن اقامه شده است، دلیل قرآنی و دلیل روایی:

دلیل قرآنی

• آیاتی از قبیل ﴿﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾﴾» و ﴿﴿قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهيداً بَيني وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب﴾﴾» که در آنها مراد از "الراسخون" و ﴿﴿مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب﴾﴾ اهل بیت(ع) معرفی شده‌اند.

دلیل روایی

• روایات دربارۀ علم امامان (ع) به حقایق قرآن فراوان است؛ مانند:

1. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «هیچ اختلاف و نزاعی وجود ندارد که حلال و حرام قرآن و به طور کلی قرآن تمام و کمال نزد ائمه است»
2. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «هیچ آیه از قرآن بر پیامبر خدا (ص) نیامد مگر آنکه آن را بر من خوانده و املا نمود و من آن را با خط خود نوشتم؛ پیامبر (ص) تأویل، تفسیر، ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه و عام و خاص آن را به من آموخت.»
3. و امام باقر (ع) می‌فرمایند: «هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند از ظاهر و باطن قرآن به طور کامل آگاه است، مگر اوصیا و جانشینان پیامبر.»

مصادیق علم امامان به قرآن

• برخی از مواردی که جزء علم امامان(ع) به حقایق قرآن شمرده می شود، علم ایشان به باطن قرآن، علم به تاویل قرآن، علم به تفسیر قرآن و ... است.

امامان و علم به باطن قرآن

آیا علم به باطن قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟

(پرسمان علم غیب معصوم)

• براساس برخی آیات مانند: «هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ» و برخی روایات از قبیل: «لَیْسَ مِنَ الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ وَ مَا مِنْهُ حَرْفٌ إِلَّا وَ إن لَهُ تَأْوِیلٌ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ‏ فِی الْعِلْمِ‏ الرَّاسِخُونَ‏ نَحْنُ آلُ مُحَمَّدٍ»، قرآن کریم دارای ظاهر و باطن بوده و باطن آن نیز، دارای درجات و مراتب گوناگونی است. از طرفی هم، یکی از معتبرترین خاستگاه علوم اهل‌ بیت(ع)، قرآن کریم است که هر کسی نمی‌تواند به عمق و باطن آن دست یابد و حقایق علمی آن را کشف کند و بعد از پیامبر اکرم(ص)، تنها اهل بیت(ع) به همه قرآن از جمله باطن و ظاهر آن آشنا هستند و آگاهی از قرآن و تفسیر و تأویل آن یکی از علومی است که لازم است امام(ع) از آن بهره‌مند باشد است.

ادلۀ علم معصوم به باطن قرآن

• دو دلیل اقامه شده است که اهل بیت(ع) عالم به باطن و تأویل قرآن هستند: دلیل نقضی و دلیل نقلی.

دلیل نقضی

• از یک طرف می‌دانیم پیامبر اکرم(ص) از طریق وحی بر امور غیبی اعم از قرآنی و غیر قرآنی آگاه بودند. از طرفی هم فرض کنیم اگر آن حضرت بر باطن قرآن علم نداشتند، دو حالت پیش خوهد آمد: یا غیر ایشان هم به باطن قرآن علم ندارد یا اینکه، علم دارد؛ بنابر فرض اوّل لازم می‌آید هیچ کس از باطن قرآن آگاه نشود و نزول قرآن کار لغوی باشد، این محال است و کار لغو بر خداوند قبیح است. بنابر فرض دوم هم، لازمه‌اش این است، غیر پیامبر اکرم(ص) بر ایشان برتری داشته باشد که این هم محال است؛ چون این پیامبر است که بنابر اجماع مسلمانان و روایات متواتر باید نسبت به همه افراد امتش و بلکه، بر همه مخلوقات برتری داشته باشد نه برعکس.
• از طرف دیگر، مطابق روایات، رسول اکرم(ص) و اهل بیت ایشان از راسخین در علم بوده و به‌ جهت آنکه علم به تاویل قرآن از علوم پنهانی و غیب است، لذا پیامبر و امام بر غیب آگاهی دارند. همچنین با توجه به آیۀ ﴿﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾﴾ که به موجب اخبار متواتره در حق اهل بیت پیغمبر نازل شده است، آنان از پاک شدگان و آگاهان به تاویل هستند و علت دسترسی به علم تاویل طهارت قلبی دانسته شده است.

دلیل نقلی

• روایات فراوانی وجود دارد که اهل بیت (ع) جزء راسخان در علم بوده و بعد از پیامبر اکرم(ص) از طریق الهام و تأییدات الهی به باطن قرآن کریم علم دارند؛ از قبیل روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده فرمودند: «ما یستطیع أحد أن یدعی أن عنده جمیع القرآن کُلِّه ظاهره و باطنه غیر الأَوْصِیاء» و نیز حضرت فرمودند: «ما راسخان در علم هستیم و ما تأویل قرآن را می‌دانیم»

چیستی تأویل قرآن

• تأویل قرآن عبارت است از: حقایقی خارجی، که آیات قرآن در معارفش و شرایعش و سایر بیاناتش، مستند به آن حقایق است، به طوری که اگر آن حقایق دگرگون شود، آن معارف هم که در مضامین آیات است دگرگون می‌‏شود.

تأویل در قرآن

• قرآن کریم در رابطۀ با علم به تاویل، دو دسته آیات دارد، دستۀ اول آیاتی مانند: ﴿﴿وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ﴾﴾، این علم را مختص به خداوند می دانند، مخصوصاً با توجه به اینکه در همین آیه می فرماید اهل انحراف برای فتنه، تاویل آنرا می جویند و نفرموده می‌یابند؛ لذا تأویل قرآن حقیقت یا حقایقی است در ام الکتاب، پیش خداوند و از مختصات غیب. دستۀ دوم آیاتی مانند: ﴿﴿إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ كَرِيمٌ * فىِ كِتَابٍ مَّكْنُونٍ * لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾﴾ و یا ادامۀ آیۀ قبلی: ﴿﴿وَ الرَّاسِخُونَ فىِ الْعِلْمِ﴾﴾، دسترسی به حقیقت و تأویل قرآن کریم را برای راسخون در علم، مطهرون و برخی از بندگان برگزیده خود ممکن می دانند. این نفی و اثبات با یکدیگر منافاتی ندارد زیرا انضمام دو آیه به یکدیگر نشان می دهد، خدای متعال در علم به این حقایق مستقل است و دیگران به اذن و تعلیم او نسبت به آن آگاهی پیدا می کنند. بنابراین راسخون و مطهرون به حقیقت قرآن دسترسی دارند.

امامان آگاهان به تأویل

دلیل روایی

• مطابق روایات، رسول اکرم(ص) و اهل بیت ایشان از راسخین در علم بوده و به‌ جهت آنکه علم به تاویل قرآن از علوم پنهانی و غیب است، لذا پیامبر و امام بر غیب آگاهی دارند. همچنین با توجه به آیۀ ﴿﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾﴾ که به موجب اخبار متواتره در حق اهل بیت پیغمبر نازل شده است، آنان از پاک شدگان و آگاهان به تاویل هستند. و علت دسترسی به علم تاویل طهارت قلبی دانسته شده است.
• برخی از این روایات عبارتند از:

1. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «از آن قرآن بخواهید تا سخن گوید و هرگز سخن نگوید،‌ اما من شما را از آن خبر می‌دهم. بدانید در قرآن دانش آینده و حدیث گذشته است، درد شما را درمان و راه سامان دادن کارتان در آن است.»
2. امام باقر (ع) در تفسیر آیۀ ۷ سورۀ آل عمران می فرمایند: «رسول خدا برترین راسخان در علم بود، خداوند عزوجل تمام آنچه را بر او نازل کرد از تنزیل و تأویل به او تعلیم داد، و ممکن نیست خداوند چیزی براو نازل کند و تأویل و تفسیرش را به او نیاموزد، و اوصیاء پیامبر بعد از او، تمام آنها را می‎دانند.» و غیره.

دلیل عقلی

• باید توجه داشت، اگر پیامبر و اهل بیت (ع) به علوم موجود در قرآن علم نداشته باشند لازم می آید نزول قرآن کاری لغو باشد و چگونه ممکن است حتی پیامبری که قرآن بر او نازل شده، مثلاً از تأویل آیات متشابه بی‌‏خبر بماند، قرآن برای تربیت و هدایت مردم نازل شده، و معنی ندارد در چنین کتابی آیات و جمله‌‏هایی باشد که جز خداوند مقصود آن را نداند و فرض اینکه دیگران علم به تاویل دارند و ایشان ندارند هم محال است، چرا که لازمۀ آن برتری دیگران خواهد بود، بنابراین پیامبر و اهل بیت بر تمام اسرار قرآن کریم علم داشته اند. همچنین اگر مراد از راسخون در آیه، روشن نباشد لازم می آید خود همین آیه که راهکار کلی در ارجاع متشابهات به محکمات می‌دهد، از آیات متشابه باشد.
• مطلب مهم اینکه آگاهی از کل قرآن و تفسیر و تأویل آن به اجماع شیعه از علومی است که لازم است امام از آن برخوردار باشد. این علم همانند علم به احکام شرعی برای هدایت جامعه اسلامی لازم است زیرا قرآن شامل بسیاری از معارف اسلامی و یکی از منابع فقهی است و عدم اطلاع از آن به معنای نقصان در علم دینی خواهد بود.

رابطۀ علم غیب و علم به تأویل

• نکته‌ایی که باید بدان توجه داشت این است، بحث دانش غیبی با دانش تأویل از یکدیگر جدا هستند و امور غیبی مختص اهل بیت (ع) است اما در مورد علم تاویل، غیرمعصومان نیز می‌توانند با رعایت حدود و قوانین به تأویل قرآن بپردازند. هر چند مطابق روایات، تاویل همه جانبه در اختیار اهل بیت(ع) است اما بنابر روایاتی که تأویل را به دو نوع روا و ناروا و یا حق و باطل تقسیم کرده، یا برخی روایات که به دانش تاویل ترغیب نموده است، آنرا از دیگران نیز سلب نکرده است و هرکس به میزان آگاهی و دانش خود به اسرار تأویل قرآن آشنا می‌گردد، و به نوعی می توان گفت مرتبۀ نازلۀ علم به تاویل نصیب برخی از خواص اهل بیت می شود. ظواهر همین آیات (آیاتی که در آنها واژۀ تاویل به کار رفته است) نیز بر این واقعیت دلالت دارد که لازمۀ تأویل، بهره‌مندی از علمی است که از جانب خداوند متعال به بنده‌ای که شایستگی و قابلیت افاضۀ الهی را یافته باشد اعطا می‌شود.

نتیجه‌گیری

• از جمع بندی مطالب ذکر شده و ادله‌ای که در این باره بیان شده به این نتیجه می‌رسیم که:

1. علم امامان معصوم (ع) عین علم پیامبر اکرم (ص) است؛
2. پیامبر اکرم(ص) مفسر و مبین واقعی قرآن کریم بوده و بعد از ایشان، امامان معصوم(ع) تفسیر، تأویل و بیان حقایق قرآن کریم را بر عهده دارند؛
3. این علم از سنخ علوم موهوبی بوده و از تعلیمات غیبی و الهامات باطنی سرچشمه گرفته و با هدایت‌های پیامبر و تأییدات ویژه خدای متعال از حقایق قرآنی آگاه می‌شوند نه اینکه، خود علم غیب باشد. درضمن، علم به همه حقایق قرآن کریم از قبیل علوم اکتسابی نیست که در معرض فراموشی یا خطا باشد.
4. علم به باطن و اسرار قرآن کریم علم غیب نیست بلکه، علمی است که خداوند متعال آن را از طریق وحی، الهام و تأییدات خاص خودش به پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) آموخته است و شاهد آن ظواهر آیاتی است که در آنها واژۀ تاویل به کار رفته و بر این واقعیت دلالت دارد که لازمۀ تأویل، بهره‌مندی از علمی است که از جانب خداوند متعال به بنده‌ای که شایستگی و قابلیت افاضۀ الهی را یافته باشد اعطا می‌شود.

پرسش‌های وابسته

• آیا علم به همه حقایق قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
• آیا علم به تأویل قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟
• آیا علم به باطن قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)

منابع

• عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی؛
• اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه؛
• بابایی، علی اکبر، اهل بیت پیامبر مفسران آگاه به تمام قرآن؛
• افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات؛
• عباس نقوی، سید نسیم، علم پیامبر و ائمه به غیب؛

منبع‌شناسی جامع علم غیب معصوم

• کتاب‌شناسی علم غیب معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم غیب معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم غیب معصوم.

منبع‌شناسی جامع علم معصوم به همه حقایق قرآن

• کتاب‌شناسی علم معصوم به همه حقایق قرآن؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم به همه حقایق قرآن؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم به همه حقایق قرآن.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: