جایگاه جوانان

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

مقدمه

• از امتیازات دوران جوانی، داشتن روحیه‌ای لطیف، جسمی قوی و قلبی سالم و سرزنده است. قلوب مستعد و بی‌آلایش جوانان که دارای پاکی و طهارت روح و صفای باطن و به خداوند سبحان نزدیک است، همواره با خطرها و تهدیدهایی روبروست؛ به این دلیل، انبیا و اولیای الهی کوشیده‌اند عوامل انحراف و خطرهای پیش‌رو را برای جوانان تبیین کنند و به آنان در حفظ سرمایه‌های ایام جوانی یاری رسانند و آنها را از گزند عناصر فرصت‌طلب محفوظ دارند. آنان کوشیدند با هدایت و پرورش صحیح و کارآمد نیروها و استعدادهای ایام جوانی، آنها را در مجرای حقیقی و درست آن یعنی بندگی خداوند قرار دهند تا فرد با پیمودن این راه، به سعادت دنیا و آخرت دست یابد.

توجه به جوان و جوانی در کلام رسول خدا(ص)

• نعمت بزرگ جوانی و توجه دادن مردم به این سرمایه عظیم الهی، همچون دیگر انبیای عظام الهی، در سیره و کلام نبی اکرم(ص) هم جایگاه خاصی دارد و در روایات بسیاری که از رسول خدا(ص) به دست ما رسیده است، مسلمانان به مغتنم شمردن ایام جوانی توصیه شده‌اند و همچنین بر دانستن قدر آن پیش از فرا رسیدن پیری تأکید شده است. آن حضرت، جوانی را از موهبت‌های بزرگی برشمرده‌اند که انسان‌ها در روز قیامت، چگونگی استفاده از آن بازخواست خواهند شد ؛ به همین دلیل، برای بهره‌مندی هرچه بیشتر جوانان از این ایام خاص، ایشان به تبیین مسائلی پرداخته‌اند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:‌

خودسازی‌

• از امور بایسته و شایسته ایام جوانی که در کلام رسول خدا(ص) بدان پرداخته شده، خودسازی و پرداختن به امور معنوی است. جوانی، بهترین فرصت برای خودسازی و کسب درجات عالی معرفتی است؛ از این رو، آن حضرت، پرداختن به عبادت و بندگی خداوند و اجتناب از گناهان را برای تمامی مردم و به ویژه برای جوانان، امری مهم و لازم برشمرده و روایاتی را درباره اهمیت پرداختن به عبادت در ایام جوانی و نیز ترک محرمات و توبه و انابه به سوی خداوند متعال در ایام جوانی بیان فرموده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره داشت.

1. اهتمام به عبادت‌: در احادیث رسول خدا(ص) جوانی که جوانی اش را در راه بندگی خدا سپری کند، فردی که خداوند متعال به او علاقه دارد، معرفی شده است. آن حضرت از قول خداوند عزوجل می‌فرماید: "جوانی که به قضا و قدرم، معتقد و به کتابم [و احکام آن] خشنود، و به آن چه روزی اش کرده‌ام، قانع است و برای من از خواسته‌های نفسش می‌برد، مانند یکی از فرشتگان من است".‌ ایشان همچنین برتری جوان عبادت پیشه‌ای را که در جوانی به عبادت رو آورده، بر پیری که در کهن‌سالی به عبادت رو آورده، مانند برتری پیامبران بر دیگر مردمان دانسته و فرموده است: "خداوند بزرگ به جوان عابد، نزد فرشتگان افتخار می‌کند؛ در حالی که می‌فرماید: "بنده‌ام را بنگرید که برای من، از خواسته‌های نفس خود چشم پوشی کرده است".‌ پیامبر خدا(ص) بهترین امت خود را کسی می‌دانست که جوانی‌اش را در فرمانبری از خداوند سپری و خود را از خوشی‌های دنیا جدا کند و شیفته آخرت باشد و درباره او فرموده است: "به راستی که پاداش او نزد خداوند، برترین جایگاه بهشت است". آن حضرت، مرد یا زنی را که جوانی اش را در راهی جز طاعت خدا صرف کند، دیوانه حقیقی خوانده است.‌ همچنین ایشان در سفارش‌های خود به ابوذر غفاری می‌فرمود: "ای ابوذر! هر جوانی که دنیا و خوشی اش را برای خداوند، کنار نهد و جوانی اش را در راه بندگی خدا سپری کند؛ خداوند به وی، پاداش هفتاد و دو صدّیق می‌بخشد".‌ پیامبر خدا(ص) حکمت را از ثمرات عبادت در ایام جوانی دانسته، می‌فرمود: "کسی که در جوانی، به خوبی بنده خدا باشد، خداوند در پیری به وی حکمت می‌آموزد؛ همچنان که خدای متعال می‌فرماید: "و چون [[[موسی]]] به رشد و کمال خویش رسید، به او حکمت و دانش عطا کردیم" و در ادامه آیه می‌فرماید: "به نیکوکاران چنین پاداش می‌دهیم".
2. توبه‌: توبه از گناهان و اشتباهات گذشته برای تمامی افراد در هر سن و موقعیتی که باشند، امری نیکوست؛ اما زیبایی آن زمانی به کمال می‌رسد که جوانی، به درگاه الهی رو آورد و از امور ناشایستی که انجام داده است، توبه کند. در روایات نقل شده از رسول خدا(ص) یکی از زیباترین امور در ایام جوانی، توبه از گناهان دانسته شده و آمده است: "خداوند، جوان توبه کار را دوست دارد" و "هیچ چیز نزد خداوند متعال، از جوان توبه کننده محبوب‌تر نیست".

وقار و پختگی

• از آفت‌های شایع دوران جوانی، سبک‌سری و خیره‌سری است. این آفت، نتیجه احساسات پر شور و نشاط ایام جوانی و بهره نجستن کامل جوانان از قوه عقل است. همچنین، این مسئله ممکن است علاوه بر ایجاد برخی مشکلات، لطماتی را به شخصیت جوانان وارد آورده، آثار مخربی را در آنان ایجاد کند. پیامبر اکرم(ص) نیز ضمن ابراز ناخرسندی از این عمل، وقار و پختگی را شایسته جوان مسلمان دانسته و فرموده است: "بهترین جوانان شما، کسی است که رفتار پیران را در پیش گیرد و خود را با هیئت (وقار) بزرگ‌سالان بیارایند.". ایشان جوانی را که سبک‌سری نکند، کسی دانسته‌اند که تحسین خداوند متعال را درباره خود بر می‌انگیزد .

تعلیم و آموزش‌

• پرداختن جوانان به علوم و معارف دین هم از دیگر مواردی است که پیامبر خدا(ص) بسیار بر آن تأکید کرده است. آن حضرت، آموختن در جوانی را مانند نقش بر سمگ می‌دانست. همچنین پیامبر(ص) فرموده است: "هر که قرآن را در جوانی فراگیرد، آن،‌با گوشت و خونش عجین می‌شود".

کار و کوشش

• کار و کوشش و اجتناب از بیکاری و کسالت هم از دیگر مواردی است که در احادیث رسول خدا(ص) از آن بسیار یاد شده است. نقل شده است: روزی پیامبر(ص) در میان یاران خود نشسته بود و چشمش به جوانی چالاک و نیرومند افتاد که از آغاز صبح، به فعالیت مشغول بود؛ یاران ایشان گفتند: "وای بر او! چه می‌شد اگر جوانی و چالاکی‌اش در راه خدا می‌بود؟". پیامبر(ص) فرمود: "چنین نگویید؛ اگر او می‌کوشد تا خود را از مردم، بی‌نیاز کند و نزد آنان دست دراز نکند، در راه خدا کار می‌کند. اگر برای پدر و مادر ناتوان و یا فرزندان ناتوان خویش می‌کوشد تا آنان را بی‌نیاز سازد و زندگی شان را اداره کند، [باز هم] کار او در راه خداست؛ ولی اگر برای ثروت‌اندوزی و فخرفروشی تلاش می‌کند، کار او در راه شیطان است".

ازدواج

• ازدواج جوانان و تشکیل خانواده هم از موارد دیگر است که در سخنان پیامبر اکرم(ص) بسیار بدان سفارش شده است. نبی خاتم(ص) ازدواج را باعث مصون نگه داشته شدن دو سوم دین شخص از دستبرد شیطان دانسته و فرموده است: "هر جوانی که در آغاز جوانی ازدواج کند، شیطانش فریاد برمی آورد: "وای بر من! وای بر من! او دو سوم دینش را از دستبرد من، مصون نگه داشت." پس بنده در یک سوم باقی مانده، تقوای الهی را پیشه سازد".‌ آن حضرت به جوانان چنین توصیه می‌فرمود: "ای گروه جوانان! هر کس از شما که وضعیت زندگانی خوبی دارد، باید ازدواج کند؛ چرا که آن، بهترین فروپوشاننده چشم‌ها و بهترین محافظ برای شرمگاه عفت و پاکدامنی است و هر که این توانایی را ندارد، بر اوست که روزه گیرد؛ چرا که روزه، مهار شهوت است".

توجه به جوان و جوانی در سیره رسول خدا(ص)

توجه به روحیات جوان‌

• توجه به روحیات لطیف و حساس جوانان و احترام به افکار و خواسته‌های آنان از اموری بود که نبی خاتم(ص) در برخورد با جوانان، آن را رعایت می‌فرمود. پیامبر اکرم(ص) با جوانان چنان ارتباط عاطفی برقرار می‌کرد که آنها بی‌هیچ واهمه‌ای با آن حضرت به صحبت می‌پرداختند و حتی اعمال زشتی را که انجام داده بودند، یا قصد انجام آن را داشتند، به ایشان ابراز می‌کردند. نقل شده است، روزی جوانی نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: "ای پیامبر خدا(ص)! اجازه بده زنا کنم!" پس، مردم به سویش هجوم آوردند و آزارش دادند و گفتند: "ساکت شو!" اما پیامبر خدا [به او] فرمود: "نزدیک بیا!" وقتی آن جوان به پیامبر(ص) نزدیک شد و نشست، پیامبر(ص) پرسید: "آیا این عمل را برای مادرت می‌پسندی؟" گفت: "نه به خدا، جانم فدایت!"‌ فرمود: "مردم هم این عمل را برای مادران خود نمی‌پسندند"؛ سپس فرمود: "آیا این عمل را برای دخترت می‌پسندی؟" جوان گفت: "نه به خدا، ای پیامبر خدا(ص)، جانم فدایت!"‌ فرمود: "مردم هم این عمل را برای دختران خود نمی‌پسندند"؛ سپس فرمود: "آیا این عمل را برای خواهرت می‌پسندی؟"‌ گفت: "نه به خدا، جانم فدایت!" فرمود: "مردم هم این عمل را برای خواهران خود نمی‌پسندند"؛ آن گاه فرمود: "آیا این عمل را برای عمهّ‌ات می‌پسندی؟" گفت: "نه به خدا، جانم فدایت!" فرمود: "مردم هم آن را برای عمّه‌های خود روا نمی‌دارند"؛‌ بعد فرمود: "آیا این عمل را برای خاله‌ات می‌پسندی؟"‌ گفت: "نه به خدا، جانم فدایت!"‌ فرمود: "مردم هم آن را برای خاله‌های خود نمی‌پسندند". سپس پیامبر خدا(ص) دست خویش را بر آن جوان نهاد و گفت: "خدایا! گناهش را ببخش و دلش را پاکیزه گردان و به وی پاکدامنی عطا فرما!" نقل شده است که آن جوان، از آن پس، هرگز به سراغ کار خلاف نرفت.
• در روایتی دیگر از امام باقر(ع) آمده است که "روزی جوانی از انصاری در مدینه با زنی روبرو شد. در آن زمان، زنان موی سر را از پشت گوش‌هایشان می‌پوشاندند. جوان در حالی که زن به سوی او می‌آمد، به وی نگاه کرد و وقتی زن از کنار آن جوان گذشت، او در همان حال که راه می‌رفت، به کوچه بنی‌فلان وارد شد و در همان حال از پشت سر به آن زن می‌نگریست. پس صورتش به استخوان یا شیشه‌ای که در دیوار بود، خورد و صورتش شکاف برداشت. وقتی آن زن رفت، آن جوان متوجّه شد که از روی صورتش خون بر روی سینه و لباسش می‌ریزد، پس با خود گفت: "به خدا سوگند، نزد پیامبر(ص) خواهم رفت و داستان را به ایشان خواهم گفت". سپس نزد پیامبر(ص) آمد؛ وقتی پیامبر خدا(ص) او را دید، پرسید: "این چه وضعی است؟ "آن جوان داستان را گفت؛ آن گاه، جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾.
• در مجالس رسول خدا(ص) وجود مهتران و بزرگان مجلس و اصحاب مانع نبود که آن حضرت به جوانان بی‌توجه و بی‌اعتنا باشد. روایت شده است، روزی رسول خدا(ص) در میان اصحاب و یاران خود نشسته بود؛ پس ظرف شیری آوردند و آن حضرت از آن نوشید. در طرف راست ایشان، جوانی بود که از همه کوچک‌تر بود و در طرف چپ ایشان، پیرمردان نشسته بودند. پس پیامبر(ص) فرمود: "ای جوان! اجازه می‌دهی این شیر را به پیرمردها بدهم؟" آن جوان گفت: "ای رسول خدا(ص)! من در این مقدار بیشتری که از شما به من رسیده است، کسی را بر خود مقدّم نمی‌دارم". پس پیامبر(ص) شیر را به وی داد.

===نقش جوانان در حکومت خاتم پیامبران(ص)=== ‌

• درباره حضور و نقش فعال جوانان در به ثمر رسیدن رسالت نبوی(ص) هیچ تردیدی وجود ندارد و روح پویا و طبع حقیقت‌جوی جوانان آنان را از روزهای آغاز نهضت نبوی(ص) در کنار رسول خدا(ص) قرار داده بود. به این مطلب در سخنان رسول خدا(ص) نیز به خوبی اشاره شده است، آن گاه که فرمود: ".... به راستی که خداوند، مرا بشارت دهنده و هشدار دهنده برانگیخت. پس جوانان با من پیمان بستند و پیران با من مخالفت کردند". و آن گاه، این آیه را خواند: "و عمر آنان به درازا کشید، و دل‌هایشان سخت شد".
• گفتگوی کفار قریش با ابوطالب و نیز سخنانی که کفار در اجتماعات خود و نیز در گفتگو با دیگران بر زبان رانده‌اند، نشان دهنده آن است که بیشتر پیروان پیغمبر(ص) جوانان بودند. سخنان نمایندگان اعزامی قریش به حبشه نیز خود مؤید این امر است؛ آنجا که در برابر نجاشی - حاکم حبشه- گفتند: پیامبر خدا(ص) جوانان ما را گمراه کرده است!‌
• رسول خدا(ص) در ایام رسالت و نیز پس از تشکیل حکومت اسلامی از جوانان در اداره امور حساس جامعه اسلامی بهره می‌گرفت و مدیریت امور حساس اجتماعی را بر عهده آنان می‌نهاد؛ به گونه‌ای که اصرارهای پیامبر اکرم(ص) در پشتیبانی از جوانان لایق و تثبیت مقام آنان، اثری عمیق در افکار مسلمانان و جلب توجه بیشتر آنان به جوانان داشت. در متون تاریخی و روایی به مواردی از این توجهات و پشتیبانی‌های رسول خدا(ص) از جوانان و میدان دادن به آنان در عرصه‌های مختلف سیاسی - اجتماعی اشاره شده است که در ادامه نمونه‌هایی را نقل می‌کنیم:‌

1. نخستین نماینده پیامبر(ص): پس از دیدار دوازده نفر از اهالی مدینه با رسول خدا(ص) در عقبه نخست که به پذیرش اسلام و بیعت آنان با پیامبر(ص) انجامید،‌ این گروه به مدینه بازگشتند و با تبلیغات آنان، اسلام در خانه‌های انصار نیز راه یافت پس، انصار، مردی را با نامه‌ای به حضور نبی خدا(ص) فرستاده، از ایشان خواستند فردی را برای آموزش احکام دین و قرآن نزد آنها بفرستد. این، نخستین باری بود که پیشوای بزرگ اسلام تصمیم می‌گرفت نماینده رسمی به خارج از مکّه بفرستد. بدیهی است، فردی که انتخاب می‌شد، باید از هر جهت، شایستگی‌های لازم را برای این مأموریت حسّاس می‌داشت.‌ پیامبر خدا(ص) ، از میان همه مسلمانان آن روز، مصعب بن عمیر را به نمایندگی خود برگزید و او را به مدینه فرستاد؛ او جوانی کم سن و سال و از حافظان و قاریان قرآن بود و بسیاری از آیات قرآن را آموخته بود. مصعب در خانه اسعد بن زراره فرود آمد؛ او هر روز از خانه بیرون می‌رفت و به خانه‌ها و قبایل انصار مراجعه و ایشان را به پذیرش اسلام دعوت می‌کرد و برای آنان قرآن می‌خواند و مردم به صورت فردی با جمعی مسلمان می‌شدند؛ چنانکه اسلام در تمام خانه‌های انصار راه یافت و مردم بخش‌های بالای مدینه هم، به جز چند خانواده از قبیله اوس که خطمة، وائل و واقف بودند، مسلمان شدند. مصعب برای آنان قرآن می‌خواند و احکام دین را به ایشان می‌آموخت.‌ این جوان با ایمان و پرشور و با تدبیر، مأموریت خود را به خوبی انجام داد و طولی نکشید که همه اقشار مدینه، به ویژه نسل جوان، دعوت او را پذیرفتند و مسلمان شدند و نخستین نماز جمعه مدینه به امامت او برپا شد.‌ سال بعد، مصعب بن عمیر، همراه هفتاد نفر صل الله مسلمانان اوس و خزرج برای به جا آوردن مراسم حج و نیز دیدار با رسول خدا(ص) از مدینه بیرون آمد و او پس از ورود به مکه، مخفیانه به حضور پیامبر(ص) رسید و خبر اسلام آوردن مردم مدینه را به اطلاع حضرت رساند که این خبر، شادی خاتم انبیا(ص) را در پی داشت.
2. نخستین فرماندار مکه : اندکی بعد از فتح مکه، جنگ حنین پیش آمد ‌و به ناچار، پیامبر خدا(ص) و سربازانش باید از مکه خارج شده، به سوی جبهه می‌رفتند. چون مکه به تازگی از دست مشرکان خارج شده بود، باید فرماندار لایق و با تدبیری برای اداره آن تعیین می‌شد تا به امور شهر مکه - که مرکز جزیرة العرب بود و عموم قبایل و اقشار مختلف مردم به آن توجه داشتند - رسیدگی کند و علاوه بر این، در غیاب پیامبر(ص) جلوی بی‌نظمی‌ها را نیز بگیرد. پیامبر خدا(ص) در میان همه یاران خود، جوان ۲۱ ساله‌ای به نام "عتّاب بن اسید" را برای این مسئولیت بزرگ برگزید و درباره اهمیت این مسئولیت، خطاب به او فرمود: "ای عتّاب! می‌دانی تو را بر چه کسانی گماشتم؟ تو را بر مردمان [[[شهر]]] خدای عزوجل گماشتم و اگر برای آنان بهتر از تو سراغ داشتم، او را بر ایشان می‌گماشتم". بدیهی است، انتصاب جوانی ۲۱ ساله به فرمانداری مکه، باعث رنجش خاطر و آزردگی بزرگان مکه می‌شد و پیامبر خدا(ص) برای پیشگیری از اعتراض آنان، نامه مفصّلی برای مردم مکه نگاشت و در پایان نوشت: "کسی در نافرمانی از او، به کمیِ سنّش استدلال نکند؛‌ زیرا بزرگ تر، شایسته‌تر نیست؛ بلکه شایسته تر، بزرگ‌تر است".‌ عتّاب بن اسید تا آخر عمر پیامبر(ص) فرماندار مکه بود و در دوران مأموریت خود، به خوبی از عهده این مسئولیت بزرگ بر آمد.‌
3. جوانی هجده ساله؛ فرمانده نبرد با رومیان‌: پیامبر خدا(ص) در واپسین روزهای عمر شریفش، فرمان آماده شدن مردم برای جنگ با لشکر روم را صادر فرمود و دستور داد که مسلمانان به سرعت برای آن آماده شوند و اسامه پسر زید را به فرماندهی این لشکر برگزید و به او دستور داد که لشکر را تا مرز بلقاء و از روم به سوی فلسطین ببرد و با دشمنان خدا بجنگد؛ در حالی که تمام، افسران ارشد، فرماندهان سپاه اسلام و بزرگان مهاجران و انصار، مانند ابوبکر، عمر، ابوعبیده جراح،‌ سعد بن ابی وقاص و ابوالأعور، همراه گروهی دیگر از مهاجران و انصار، مانند قتادة بن نعمان و سلمة بن اسلم در این لشکر گرد آمده بودند و این اقدام پیامبر(ص) برای بسیاری از اصحاب بزرگ او، به ویژه در شرایط سیاسی آن روزها پذیرفته نبود. در نتیجه زبان به اعتراض گشودند و گفتند: "پیامبر(ص) جوانی کم سن و سال را به فرماندهی سابقه‌دار می‌گمارد!" پیامبر(ص)، در حالی که از این سخن به خشم آمده بود، بر منبر رفت و بعد از حمد و ثنای الهی، فرمود: "همانا مردم به خاطر فرماندهی اسامه، زخم زبان می‌زنند. آنان پیش از این نیز درباره فرماندهی پدر اسامه چنین کرده بودند؛ در حالی که آن دو، شایسته فرماندهی بودند و اسامه، از دوست داشتنی‌ترین خاندان‌ها نزد من است؛ شما را به نیکی با اسامه سفارش می‌کنم".

منابع

• ، ابراهیمی، زینب، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: