حکمت در اخلاق اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث حکمت است. "حکمت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حکمت در قرآن | حکمت در حدیث | حکمت در نهج البلاغه | حکمت در اخلاق اسلامی | حکمت در کلام اسلامی | حکمت در فقه سیاسی | حکمت در معارف دعا و زیارات | حکمت در معارف و سیره سجادی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حکمت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

حکمت، معرفت و دانشی است که با رساندن انسان به حقیقت اشیاء او را از کارهای سفیهانه و خلاف بازدارد. آیات و روایات زیادی در مورد حکمت وجود دارد که از آن به عنوان خیر کثیر یاد شده است. زمینه حکمت آموزی در گرو طهارت نفس، و راه ماندگاری آن مراعات تقواست. از جمله آثار حکمت: سرعت فهم، تعقل، صفای ذهن و سهولت تعلم است. برخی از موانع آن نیز عبارت‌اند از: موانع فکری مانند: کفر، تعصب، و تقلید؛ موانع قلبی ـ اخلاقی مانند: دنیادوستی، کبر، عجب، طمع، غضب و آرزوی دراز و موانع رفتاری مانند: ظلم، فسق، گناه و تجاوز از حدود الهی.

مفهوم‌شناسی حکمت

حکمت در لغت از ریشه حکم و حکم به معنی بازداشتن است؛ ولی بازداشتنی که در راستای صلاح و جلوگیری از فساد باشد. هنگامی که گفته می‌‌شود درباره او چنین حکم کردم، به این معناست که او را از کار خلاف بازداشته‌ای. حاکم را از آن جهت حاکم می‌گویند که ستمکاران را از ستم باز می‌دارد. همچنین حکمت به معنی دانش و معرفت است که صاحبش را از کارهای سفیهانه و جاهلانه باز می‌دارد.

حکمت در اصطلاح به معنای شناخت و معرفت افضل اشیاء به افضل علوم یا رسیدن به حق از راه علم و عقل است. البته اصطلاح حکمت در فلسفه و اخلاق هم کاربرد دارد که معنای خاصی برای آن بیان کرده‌اند:

1. حکمت در اصطلاح علوم عقلی: حکمت در اصطلاح علوم عقلی عبارت است از معرفت حقایق موجودات، چنان که هستند. این تعریف با عبارت‌های مختلفی بیان شده است؛ راغب به نقل از جرجانی می‌گوید: «حکمت عبارت است از دریافت حق با علم و عقل» جرجانی نوشته است: «علم به حقایق اشیا به اندازه توان بشری است» و اضافه کرده: «بر این اساس حکمت یکی از علوم نظری غیر ابزاری است». از این سخنان استفاده می‌شود منظور از حکمت در این اصطلاح، همان دانشی است که امروزه فلسفه نام دارد. اطلاق واژه حکمت بر این دانش خاص بی‌ارتباط با اطلاق آن بر مجموعه دانش‌های مدون بشری نیست؛ چرا که پیش از پیدایش این اصطلاح خاص، همه دانش‌ها با عنوان حکمت شناخته می‌شدند و حکمت را به دو قسم نظری و عملی تقسیم می‌کردند.
2. حکمت در اصطلاح اخلاق: حکمت در اصطلاح اخلاق عبارت از حالتی است که از اعتدال قوه عاقله در نفس پیدا می‌شود و فضیلت نفس ناطقه انسانی به شمار می‌رود؛ در واقع حکمت حد وسط افراط و تفریط است. برخی پنداشته‌اند که حکمت در اصطلاح اخلاق، چون از شئون عقل عملی است و حکمت عملی نامیده می‌شود، با حکمت عملی در اصطلاح علوم عقلی یکی است؛ ولی این پندار نادرست است؛ چون حکمت در اصطلاح اخلاق یک صفت نفسانی است که افعال خاصی از آن صادر می‌شود، ولی دراصطلاح علوم عقلی نوعی شناخت و معرفت است.

خلاصه آنکه حکمت عملیه در دو معنی به کار می‌رود:

1. شناخت اخلاق و سجایای نفس و سیاست‌های خانوادگی و مدنی؛
2. خلقی نفسانی 

حکمت عملی به معنی اول، اصطلاح معقول و قسیم حکمت نظری است و افراطش نیز مانند اصلش فضیلت است و ارزشمند، ولی حکمت عملی به معنی دوم، اصطلاح اخلاقی و خلقی مخصوص است که افراطش نیز همانند تفریطش رذیلت است. بنابراین حکمت معرفت و دانش مطابق با حقیقت است، مرحله‌ای بالاتر از علم که انسان را به حقیقت امور می‌رساند و باطلی در آن راه نداشته باشد. قرآن، پیامبران را آموزگارانِ «علم و حکمت» معرفی می‌کند و لقمان را کسی می‌شناساند که خداوند به او «حکمت» داده بود و به همین سبب او را لقمان حکیم گویند. از آنجا که حکمت نوعی درک و دریافت‌ صحیح و حقیقی است، سخن و کاری که با حق منطبق باشد، «حکیمانه» خوانده می‌شود.

حکمت در قرآن

واژه حکمت در آیات زیادی به کار رفته است؛ از منظر قرآن کریم، حکمت خیر فراوانی است که خداوند متعال به بندگان برگزیده‌اش عطا می‌کند: ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا﴾. درباره حضرت داود می‎فرماید: ﴿وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ﴾ و درباره عیسی بن مریم، می‌فرماید: ﴿وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ﴾، همچنین درباره لقمان آمده است: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ﴾.

علاوه بر این، طبق برخی از آیات حکمت، بخشی از نیاز معنوی انسان‌هاست که خداوند متعال همراه کتاب بر انبیا نازل کرده است. طبق آیات زیر، خداوند بر آل ابراهیم: ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾، امت اسلام: ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ﴾، پیامبر اسلام: ﴿وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾؛ ﴿ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ﴾ و همه پیامبران: ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ﴾؛ حکمت نازل کرده است.

از آیات استفاده می‌شود که حکمت برای آموزش به عموم مردم نازل شده و به همین دلیل، خداوند آن را به برگزیدگان خود عطا کرده است. برخی از مصداق‌های نظری و عملی حکمت، در آیات سوره اسراء به این شرح آمده است:‌ پاکی از شرک اعتقادی، یگانه‌پرستی و توحید عملی، احسان و مهربانی به والدین، دادن حق خویشان، مستمندان، و در راه ماندگان، پرهیز از اسراف و تبذیر، مهربانی با مساکین و مستمندان، میانه‌روی در أنفاق، اعتماد بر خدا و خودداری از فرزندکشی، پاکدامنی، احترام به حقوق مالی و پرهیز از تجاوز خائنانه به حقوق مردم، خودداری از رفتارهای تقلیدی ناآگاهانه و پرهیز از تکبر. بنابراین، حکمت از نگاه قرآن عبارت است از مجموعه عقاید حق و عمل به مقتضای آنها.

آیاتی که درباره حکمت و پیامبران مطرح شده به سه نکته اشاره دارند: تعلیم حکمت به پیامبران از جانب خداوند است؛ تعلیم حکمت به مردم یکی از ویژگی‌های رسالت پیامبران است و دعوت مردم و تعلیم پیامبران باید با حکمت، یعنی دلیل محکم و استوار همراه باشد، چنانچه می‌فرماید: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.

پیامبر مأمور به دعوت بر اساس حکمت است: ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾. ابزار و شیوه‌های دعوت به سوی پروردگار و تبلیغ رسالت عبارت‌اند از: حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. حکمت حجتی است که حق را نتیجه می‌دهد و هیچ شک، شبهه و ابهامی در آن نیست. موعظه بیانی که نفس به آن نرم می‌شود و باعث رقّت قلب و هدایت‌پذیری آن است. جدال حجتی است که برای دست‌برداشتن یا تضعیف اعتقاداتی که خصم به آن اصرار دارد، ارائه می‌گردد و هدف از آن اثبات حق است، به واسطه مؤاخذه‌کردن خصم به آنچه پذیرفته‌اند؛ لذا در منطق به سه طریق استدلال "برهان"، "خطابه"، "جدل" که ریشه در قرآن دارد، حکمت گفته می‌شود.

حکمت در آیینه روایات

براساس روایات حکمت، علوم صحیح نافع و عمل به مقتضای آنهاست و گاهی نیز بر علومی اطلاق می‌شود که از خداوند بر بندگان پس از عمل به آنچه می‌دانند، افاضه می‌شود. روایات زیادی مؤید این مطلب هستند؛ از جمله امام باقر(ع) در تفسیر آیه کریمه ﴿وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا﴾، فرموده است: «حکمت، شناخت امام و پرهیز از گناهان کبیره است که خداوند در کیفر آنها آتش را مقرر کرده است». و امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ مورد نظر فرمودند: «حکمت، شناخت امام و پرهیز از گناهان کبیره است». آن حضرت طبق روایت دیگری فرمودند: «حکمت، اطاعت خدا و شناخت امام است» و طبق روایت دیگری فرمودند: «حکمت، عبارت است از شناخت و کسب آگاهی از دین، هر یکی از شما آگاه شود، حیکم است».

روایات متعددی به بیان‌های مختلف بر نیاز انسان به حکمت تصریح و تأکید می‌کنند. در روایتی از جناب لقمان آمده است: «پسرم حکمت بیاموز تا برتری یابی، زیرا حکمت نشانه دین است، بنده را بر آزاده برتری می‌دهد، مسکین را از ثروتمند برتر می‌برد، کوچک را از بزرگ پیش می‌اندازد، مسکین را در جای شاهان می‌نشاند، بر شرافت شریف، سروری سرور و بر عظمت ثروتمند می‌افزاید؛ آدمی‌زاده چگونه فکر می‌کند که کار دین و دنیایش بدون حکمت فراهم شود، در حالی که خداوند متعال کار دنیا و آخرت را جز با حکمت فراهم نمی‌کند». رسول خدا(ص) می‌فرماید: «انسان اگر یک کلمه از حکمت بیاموزد برای او از دنیا و هر چه در آن است بهتر است»، امیرالمؤمنین(ع) درباره فراگیری حکمت می‌فرماید: «حکمت را بگیرید اگر چه از مشرکان باشد» و امام صادق(ع) درباره نعمت حکمت می‌فرماید: «خداوند به هیچ یک از بندگانش نعمتی سرتر، بزرگ‌تر، بالاتر، سترگ‌تر و زیباتر از حکمت نداده است».

ارزش حکمت در نگاه امام علی(ع) تا آنجاست که حکمت را گم شده مؤمن می‌دانند و سفارش می‌کند آن را در هر جا، حتی اگر از منافق باشد باید فراگیرد، چرا که قلب مؤمن جایگاه شایسته حکمت است. اگر حکمت در زندگی افراد جاری نشود، گویی افراد در دوران جاهلیّت به‌سر می‌برند. آنها زندگی همراه با خشونت دارند و هرگز لطافت و رحمت در زندگی‌شان راهی نخواهد داشت. انسانی که نور حکمت دلش را روشن نکرده، همچون چارپایانی ماند که امیدی به خیرشان نیست، بلکه از شر آنها نیز ایمنی نخواهد بود.

اقسام حکمت

حکمت بر دو قسم است: نظری و عملی.

1. حکمت در بُعد نظری شامل هست‌ها و نیست‌ها و شناخت اشیاست همانطور که هستند و در نهایت به حصول ایمان می‌انجامد. در واقع حکمت جهان‌بینی نیست؛ چرا که جهان‌بینی تفسیر کلی نظام آفرینش، یا شناخت اجمالی است که انبیا در اولین اقدام خود ﴿يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ﴾، به انسان می‌آموزند؛ ولی آموزش حکمت، آخرین مرحله هدایت است که انبیا پس از همه مراحل آن را به پیروان خود آموزش می‌دهند. همچنین نگاه سطحی به همه پدیده‌ها نیست که در این صورت برای فراگیری آن به پیامبران نیاز نیست، حکمت، جهان‌یابی و پی بردن به حقیقت عالم وجود است. خردمندانی که از حکمت برخوردارند، در ورای تمامی مظاهر و نشانه‌ها، وجود مقدس حق را می‌بیند. حکمت، شناخت تفصیلی از حقیقت موجودات است.
2. حکمت در بُعد عملی شامل شناخت بایدها و نبایدها و آگاهی از این است که اعمال آدمی در چه شرایطی نیک یا شر است و در نهایت باعث بروز عمل صالح و زندگی پاک می‌شود. به عبارت دیگر حکمت در بُعد عملی عمل کردن به مقتضای چنین معرفتی است.

شرایط فراگیری حکمت

برای فراگیری حکمت، دو شرط اساسی وجود دارد: نخست آنکه حکمت تنها از کسانی فراگرفتنی است که خود، این راه را طی کرده و از زلال حکمت الاهی نوشیده باشند. از آنجا که حکمت، عطیۀ الاهی است، تنها بندگان برگزیده از آن بهره‌مند شده‌اند، پیامبران در صدر مردان برگزیده جای دارند؛ بنابراین انبیای الاهی بزرگ‌ترین حکمای حقیقی و برترین معلمان حکمت الاهی بوده و انسان در هر دوره، برای برخورداری از این چشمه جوشان فیض الاهی چاره‌ای جز پیروی از ایشان ندارد. شرط دیگر فراگیری حکمت، آمادگی زمینه است. رذیلت‌های اخلاقی که انسان بر اثر وسوسۀ مدام شیاطین به آنها دچار می‌شود، از سپاهیان جهل و فضیلت‌های اخلاقی از سپاهیان عقل‌اند. بنابراین برای تهذیب باید سپاهیان عقل و سپاهیان جهل را شناخت. از دیدگاه قرآن، تزکیه اخلاق زیربنا و اصل است؛ کسانی که خود را تزکیه نکنند به شناخت حقیقی دست نمی‌یابند. از این رو قرآن کریم در طرح هدایتی پیامبران، تعلیم حکمت را پس از تزکیه قرار داده است؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾.

برخی از روایات به مقدمه فراگیری حکمت اشاره دارند، مانند: امام کاظم(ع) می‌فرماید: «کشت در زمین نرم می‌روید نه در زمین سخت، همچنین است حکمت در قلب متواضع ساکن می‌شوند نه در قلب متکبر سرکش» و امام هادی(ع) می‌فرماید: «حکمت، در نفس انسان‌های فاسد اثر نمی‌کند».

حکمت نه تنها متوقف بر تهذیب و طهارت نفس است؛ بلکه نتیجه قطعی و حتمی آن نیز هست، چنانچه رسول خدا(ص) می‌فرماید: «هر بنده‌ای چهل روز برای خدا خالصانه عمل کند، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود». بالاتر اینکه حتی اگر کسی به مقام حکمت برسد، راه ماندگاری در آن مقام و جلوگیری از سقوط و حرکت قهقرایی نیز مراعات طاعت و تقواست. از جناب لقمان روایت شده است: «حکمت بدون طاعت مثل جسد بدون جان (خون) با زمین بدون آب است. جسد بدون جان (خون) و زمین بدون آب راست نیاید و چنین است حکمت بدون طاعت».

آثار حکمت

حکمت یکی از سجایای اخلاقی است، کسی که به این فضیلت آراسته شود به تبع آن صفت‌ها و سجایای نیک دیگری نیز پیدا می‌کند. علمای اخلاق برای حکمت شش اثر شناسایی کرده‌اند:

1. ذکاء: در لغت به معنی تیزهوشی است و در اصطلاح اخلاق عبارت است از نیرویی که باعث می‌شود انسان به سرعت از مقدمات استدلال به نتیجه برسد.
2. ذکر یا تذکر: یعنی انسان هرگاه بخواهد چیزی را به یاد بیاورد، به سهولت و آسانی صورت می‌‌گیرد.
3. سرعت فهم: به این معنی که برای فهم یک چیز نیازمند مکث فراوان نباشد.
4. تعقل: به این معنی که در بحث و جست و جو از هر حقیقتی به اندازۀ شایسته دقت کند.
5. صفای ذهن: یعنی نفس بتواند بدون هیچ تشویش و اضطرابی، به نتیجه مطلوب دست پیدا کند.
6. سهولت یادآوری: یعنی نفس چنان آماده فکر باشد که بدون دخالت وسوسه و خاطره‌های متفرقه به مطلوب خود توجه کند.

موانع حکمت

حکمت حقیقت علم است که به انسان و دانسته‌هایش ارزش می‌دهد ولی ممکن است موانعی بر سر راه آن قرار گیرد که عبارت‌اند از:

موانع فکری

1. کفر: کفر مهم‌ترین مانع فکری و اعتقادی حکمت است، زیرا ایمان به خدا منشأ رشد و هدایت انسان است، چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾ و در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است: «خداوند حکمت را به عنوان نور اسلام قرار داده است». از حضرت عیسی(ع) نیز روایت شده است که فرمودند: «حکمت، روشنایی هر قلبی است». حکمت، نور است و کفر تاریکی و اجتماع نور و ظلمت ممکن نیست، حکمت، نور اسلام است و اسلام در برابر کفر است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾
2. تعصب: یکی دیگر از موانع فکری حکمت، تعصب است. تعصب به این معنی است که انسان بدون توجه به حق و باطل بر یک مطلب پافشاری کند. تعصب، انصاف و حق جویی را در قلب می‌کشد و جور و ستم را جایگزین می‌کند. تعصب قوه فهم و ادراک را خاموش می‌کند. به همین دلیل امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌فرماید: «هرکس به اندازه یک دانه خردل تعصب در دل داشته باشد، خداوند در روز قیامت او را با اعراب جاهلی محشور می‌کند».
3. تقلید مانع فکری دیگری برای حکمت است. منظور از تقلید این است که انسان گفتار دیگری را بدون دلیل و شاهد بپذیرد. سیره و روش انسان‌ها در زندگی اجتماعی این است که در مواردی انسان خود نمی‌تواند احاطه علمی پیدا کند، از کسانی که در آن زمینه آگاهی دارند، پیروی می‌کند. این پیروی به اصطلاح از قبیل رجوع جاهل به عالم است و از نظر عقل پسندیده. عقل در عین حال که رجوع جاهل به عالم را می‌پسندد، رجوع جاهل به جاهل را نکوهش می‌کند. یکی از مهم‌ترین موانع پیروی مشرکان از پیامبران الاهی، این بود که ایشان با پیروی از پدران و پیشینیان، راه فهم و درک آیات و حکم الاهی را بر خویش می‌بستند. قرآن کریم در موارد زیادی ایشان را به خاطر پیروی بی‌دلیل از پدران و نیاکان خود سرزنش نموده است. از جمله می‌فرماید: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ﴾.

موانع قلبی ـ اخلاقی

رذیلت‌های اخلاقی به طور کلی موجب انحراف نفس از حالت طبیعی می‌شوند و قلب انسان را که به طور فطری آماده پذیرش نور حکمت است، تاریک می‌کنند. امام هادی(ع) می‌فرماید: «حکمت در جان‌های فاسد اثر نمی‌کند» از حضرت عیسی(ع) روایت است: «مَشک در صورتی می‌تواند ظرف عسل باشد که سوراخ نباشد، بوی بد ندهد و خشکیده نباشد، قلب آدمی نیز در صورتی می‌تواند حکمت را در خود نگه دارد که با شهوات پاره، با طمع آلوده و با غوطه در نعمت‌ها سخت نشده باشد». تعدادی از رذیلت‌ها که در روایات به طور خاص به عنوان مانع حکمت یاد شده، عبارت است از:

1. دنیادوستی: دنیادوستی به معنی تعلق خاطر و وابستگی به دنیا، ریشه تمامی بدی‌ها و آغاز همه فتنه‌ها و از موانع فهم و حکمت است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «به خاطر دنیا دوستی است که گوش‌ها از شنیدن حکمت کر و قلوب از دیدن نور بصیرت کور شده‌اند».
2. کبر: کبر به معنی اعتماد بر خودبرتربینی، آفت عقل و مانع پیدایش حکمت است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «بدترین آفت عقل، کبر است» امام باقر(ع) می‌فرماید: «هیچ‌گاه کبر به قلب انسان داخل نمی‌شود مگر آنکه عقلش به همان میزان چه کم باشد چه زیاد، ناقص می‌شود» امام کاظم(ع) می‌فرماید: «کشت در زمین نرم می‌روید نه بر روی سنگ صاف؛ همین‌طور است حکمت در قلب انسان فروتن ساکن می‌شود نه در قلب انسان‌های متکبر سرکش».
3. عُجب: عُجب یا خودپسندی عبارت است از اینکه انسان عملی را که انجام داده، بزرگ بشمرد و بر آن تکیه کند و فراموش کند که این عمل، نعمتی است که خدا بر او ارزانی داشته است. در این حال است که انسان به عمل خود افتخار می‌کند و احساس می‌کند همه حقوق خدا را ادا کرده است. عُجب، دشمن عقل انسان است، امام علی(ع) می‌فرماید: «خودپسندی عقل را تباه می‌کند».
4. طمع: طمع یکی از شاخه‌های دنیادوستی و به معنی انتظار و توقع مال از دیگران است. کسی که انتظار دارد مردم از اموال خود به او بدهند، طمع‌کار است. امام صادق(ع) فرمودند: «طمع، ایمان را از قلب بیرون می‌کند»؛ طمع آفت عقل و مانع حکمت است؛ امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: «عقل‌ها بیشتر هنگامی به زمین می‌خورند که طمع فعال می‌شود». از این سخن شریف، استفاده می‌شود ظهور طمع در نفس آدمی باعث تعطیل قوه عاقله می‌شود؛ بنابراین، طبیعی است که از پیدایش حکمت جلوگیری کند. رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: «طمع حکمت را از قلوب دانشمندان می‌برد»، چرا که به تعبیر حضرت عیسی(ع)، طمع قلب را آلوده می‌کند و قلب آلوده صلاحیت نگهداری حکمت را ندارد.
5. غضب: خشم مساوی با عدم تعادل روحی است، هنگامی که آتش غضب در نفس آدمی شعله می‌کشد، اولین کارکرد آن تعطیلی قوه عاقله است. به همین دلیل است که امیرالمؤمنین(ع) غضب را از شعبه‌های جنون و اصل حماقت شمرده است و می‌فرماید: «خشم نوعی دیوانگی است، چون صاحبش پشیمان می‌شود و اگر پشیمان نشود دیوانگیش پابرجاست». بنابراین انسان خشمناک به طور کلی از نیروی اندیشه و تعقل محروم است و با این وصف نمی‌تواند حکمت به دست آورد. خشم نه تنها مانع کسب حکمت، بلکه مانع بهره وری از آن نیز می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: «خشم، قلب انسان حکیم را از بین می‌برد». از این سخن شریف استفاده می‌شود انسان حتی اگر حکمتی اندوخته باشد، به هنگام خشم نمی‌تواند از آن بهره‎‌مند شود. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «قلبی که به بیماری غضب یا شهوت گرفتار است از حکمت بهره‌ای نمی‌برد».
6. آرزوی دراز: آرزوی دراز از شعب دنیادوستی است؛ انسان را از حقایق دور و با خیالات سرگرم می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْأَمَلُ﴾ آرزوی دراز، قلب را کور، نور تفکر را خاموش و نیروی عاقله را سرگرم و مشغول می‌کند؛ چنانکه گویی اصلا عقلی در وجود آدمی نیست. نیروی یادآوری و تذکر را از انسان می‌گیرد به طوری که موقعیت خویش را فراموش می‌کند و چنان او را دچار غفلت می‌کند که لغزیدنش در هر ورطه‌ای، دور از انتظار نخواهد بود. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «کسی که به دنیا روی آورد و آرزوهای دراز کند، به همان میزان که به دنیا روی آورده، خداوند قلبش را کور می‌کند» همچنین امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «آرزو عقل را سرگرم و یاد را فراموش می‌کند»آرزو انسان را به سوی غفلت پیش می‌برد.

موانع رفتاری

انسان‌های غیر مهذب از حکمت بهره‌ای نمی‌برند. بروز رفتارهایی که شرع مقدس، ما را از آن بازداشته، همان‌طور که نشانه ناپاکی نفس از رذیلت‌های اخلاقی است، در تعامل با نفس موجب استحکام ریشۀ ناپاکی در جان آدمی نیز می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾ رسول خدا(ص) می‌فرماید: «گاهی بنده گناهی می‌کند و به خاطر آن دانشی را که پیش‌تر فراگرفته، فراموش می‌کند». از استغفارهای امامان(ع) نیز استفاده می‌شود برخی گناهان موجب مرگ قلب می‌شوند و به طور کلی باب حکمت را به روی انسان می‌بندند. یکی از چیزهایی که حضرت علی(ع) به خاطر آن از خدا طلب آمرزش می‌کرد، گناهان کشنده قلب است: «خدایا من از تو پوزش می‌خواهم به خاطر هر گناهی که قلب را می‌میراند».

در قرآن کریم علاوه بر این، عناوین عام دیگری مثل اسراف، ظلم و فسق و تعدی که بر گناه و تجاوز از حدود الاهی از موانع هدایت پذیری و گمراهی به شمار آمده‌اند. تجاوز از حدود الاهی سبب بسته شدن دل به روی حقایق و معارف است، قرآن کریم می‌فرماید: ﴿كَذَلِكَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ﴾.

برخی رفتارهای خاص نیز در روایات به عنوان مانع حکمت شمرده شده‌اند مانند:

1. بیهودگی: امام علی(ع) می‌فرماید: «هرکس لهو و بیهودگی‌اش زیاد شود، احمق می‌شود».
2. پرخوری: پرخوری یکی از رفتارهای ناشایست و در عین حال شایع است. از مهم‌ترین پیامدهای پرخوری، بسته شدن مجاری فهم و درک انسان و خاموشی چراغ حکمت در وجود آدمی است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «پرخوری نکنید که نور معرفت در قلوب‌تان خاموش می‌شود» همچنین می‌فرماید: «پرخوری نکنید که نور حکمت در سینه‌هاتان خاموش می‌شود».
3. هم‌نشینی با ثروتمندان: هم‌نشینی با ثروتمندان از عوامل مرگ قلب شمرده شده است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «هم‌نشینی با ثروتمندان قلب را می‌میراند».

منابع

1. دانشنامه نهج البلاغه
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
4. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱
5. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: