امام حسن مجتبی در معارف و سیره فاطمی

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت پیامبر خاتم است. "امام حسن مجتبی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام حسن مجتبی در قرآن - امام حسن مجتبی در حدیث - امام حسن مجتبی در نهج البلاغه - امام حسن مجتبی در کلام اسلامی - امام حسن مجتبی در تاریخ اسلامی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره فاطمی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام حسن مجتبی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

نخستین فرزند حضرت فاطمه(س)

حسن بن علی(ع) در نیمه ماه رمضان یا نیمه شعبان سال سوم هجرت در مدینه متولد شد. پس از تولد، پیامبر(ص) در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه خواند.

طبق برخی گزارش‌ها، نام‌گذاری در هفتمین روز ولادتش انجام شد، اما از مضمون برخی روایات نیز استفاده می‌شود که رسول خدا(ص) بلافاصله کودک را نام‌گذاری کرد. تا آن زمان، نام حسن(ع) در میان عرب مرسوم نبود. طبق برخی گزارش‌های منابع اهل سنت، علی(ع) برای فرزندش نام‌های دیگری در نظر داشت، از جمله: حمزه، جعفر و حرب؛ اما رسول خدا(ص) نام حسن را برگزید و فرمود: «من او را به نام فرزند هارون، شَبَّر نامیدم». بنا بر روایات معتبر شیعی، از ابتدا نام‌گذاری به رسول خدا(ص) واگذار شد.

برخی گفته‌اند حسن(ع) از ام‌الفضل، همسر عباس (عموی پیامبر(ص))، شیر خورد و با قثم بن عباس برادر رضاعی بود، اما این گزارش درست به نظر نمی‌رسد؛ زیرا عباس و همسرش در آن ایام در مدینه نبودند و پس از فتح مکه به مدینه مهاجرت کردند.

کنیه امام حسن(ع)، ابامحمد است. القابی نیز برای حضرت(ع) برشمرده‌اند؛ از جمله: التقی، الزکی، الطیب، السید، و السبط و المجتبی. رسول خدا(ص) نیز ایشان را سید خوانده است.

امام حسن(ع) از نظر ظاهر، به پیامبر(ص) شباهت بسیار داشت. به گفته انس بن مالک، حسن(ع) شبیه‌ترین افراد به رسول خدا(ص) بود. پیامبر(ص) علاقه فراوانی به او داشت و علاقه خود را به شکل‌های گوناگون ابراز می‌کرد، از جمله با او هم‌بازی می‌شد و در بین جمع او را بر دوش خود سوار می‌کرد. عبدالله بن عباس گزارش کرده است: «حسن(ع) را بر دوش پیامبر(ص) دیدم. شخصی به حسن(ع) گفت: چه مرکب خوبی داری و پیامبر(ص) پاسخ داد: او [حسن(ع)] چه راکب خوبی است».

رسول اکرم(ص) محبت خود را به حسن(ع) در گفتارش نیز ظاهر می‌کرد و بارها از آن حضرت(ص) شنیده شده بود که حسن(ع) گل خوشبوی من از دنیاست. در منابع گوناگون شیعه و اهل سنت، گزارشی بدین مضمون آمده است که پروردگارا حسن(ع) را دوست دارم، تو نیز او و محبانش را دوست بدار. ابوهریره، پس از نقل این روایت از رسول خدا(ص)، افزوده است پس از آنکه این مطلب را از پیامبر(ص) شنیدم، هیچ کس نزد من محبوب‌تر از حسن بن علی(ع) نبود. بنابر حدیثی صحیح، رسول خدا(ص) امام حسن و امام حسین(ع) را سرور جوانان بهشت خوانده و بنا بر احادیثی دیگر، اصحابش را به محبت کردن به آن دو سفارش کرده است. حسن(ع) در خردسالی در مباهله رسول خدا(ص) با مسیحیان نجران، در کنار مادرش فاطمه(س) و پدرش علی(ع) و برادرش حسین(ع) حضور داشت.

درباره زندگی حسن بن علی(ع)، در منابع روایی و تاریخی، اطلاعات فراوانی وجود دارد. از قرون نخستین هجری نیز تک‌نگاری‌هایی در مورد آن حضرت(ع) نوشته شده که در برخی از فهرست‌ها و کتاب‌های رجال نام آنها آمده است، از جمله: قیام الحسن(ع)، هشام بن محمد بن سائب؛ قیام حسن(ع)، ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی؛ فی امرالحسن(ع)، عبدالعزیز بن یحیی جلودی؛ اخبار حسن و وفاته، هیثم بن عدی؛ مقتل حسن بن علی(ع)، محمد بن قاسم تمیمی؛ اخبار حسن بن علی(ع)، ابراهیم بن محمد اصفهانی؛ صلح الحسن و معاویه، سبیعی همدانی؛ صلح الحسن(ع)، عبدالرحمن بن کثیر هاشمی؛ امامة الحسن(ع)، محمد بن عمرو؛ و حسن(ع)، محمد بن احمد بن داوود قمی.

در دوره متأخر نیز تک‌نگاری‌هایی درباره زندگی آن حضرت(ع) نوشته شده، که از آن جمله است: الحیاة السیاسیة للامام الحسن(ع)، سید جعفر مرتضی عاملی؛ امام حسن و امام حسین(ع)، سید محسن امین عاملی؛ صلح امام حسن(ع)، شیخ راضی آل یاسین؛ زندگی امام حسن مجتبی(ع)، سید هاشم رسولی محلاتی؛ الامام المجتبی مهجة قلب المصطفی(ص)، احمد رحمانی همدانی؛ و حیات امام حسن بن علی(ع)، باقر شریف قرشی.

درباره تعامل آن حضرت(ع) با مادرش، فاطمه(س)، با وجود اطلاعات درخور توجه، تاکنون کتاب مستقلی نوشته نشده و فقط ابن عقده زیدی مذهب کتابی مشتمل بر روایات فاطمه(س) از زبان فرزندانش نوشته است.

امام حسن(ع) و حضرت فاطمه(س)

از سیره حضرت فاطمه(س) در رفتار با نخستین فرزندش، گزارش‌های متنوعی وجود دارد که عمدتاً از زبان ائمه(ع) و صحابه پیامبر(ص) است. در روایتی از امام سجاد(ع) آمده است که فاطمه(س)، به پیشنهاد همسرش، نوزاد خود را برای نام‌گذاری خدمت رسول خدا(ص) بردو رسول خدا(ص) برای حسن(ع) گوسفندی عقیقه کرد و موی سر او را تراشید و به وزن موهایش صدقه داد. این روایت از امام رضا(ع) و امام صادق(ع) نقل شده است. بر اساس روایتی دیگر از امام صادق(ع)، فاطمه(س) مراسم نام‌گذاری، عقیقه کردن برای فرزندش و تراشیدن موی (حلق) او را در یک روز انجام داد.

فاطمه(س) برای حفظ سلامت فرزندانش اهتمام ویژه داشت و ناراحتی و بیماری حسن(ع) به شدت آن حضرت را متأثر می‌ساخت. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است که علی(ع)، فاطمه‌(س) و فضه برای سلامت حسن و حسین(ع)، که بیمار شده بودند، نذر کردند سه روز روزه بگیرند. در هر سه روز، هنگام افطار، نیازمندی به در خانه فاطمه(س) آمد و حضرت(س) غذایی را که مهیا کرده بود به او داد و خودشان با آب افطار کردند. امام صادق(ع) نیز آن را به طریق دیگری نقل کرده است. این روایت، از قول ابن عباس، در منابع اهل سنت هم آمده است. از برخی صحابه، نظیر ابوفاخته و ابوسعید خُدری، درباره چگونگی رفتار عادلانه پیامبر اکرم(ص) و فاطمه(س) با حسن و حسین(ع) گزارش‌هایی رسیده است.

یکی از مؤلفه‌های مهمی که فاطمه(س) درباره حسن(ع) مراعات می‌کرد، الگوسازی رفتاری بود. آن حضرت(س) به حسن(ع) توصیه می‌کرد که در منش و رفتار فردی و اجتماعی و حق‌مداری، مانند پدرش علی(ع) باشد. فاطمه(س) می‌کوشید حسن(ع) را هم‌نشین دائم رسول خدا(ص) کند. بنا بر بسیاری از گزارش‌های تاریخی و حدیثی، بیشتر اوقات، زمانی که فاطمه(س) نزد پدرش بود، دو فرزندش نیز در کنار او بودند. پیامبر(ص) نیز به تربیت دینی ایشان علاقه‌مند بود. در منابع اهل سنت، متن دعایی در قنوت از طرق گوناگون از امام حسن(ع) روایت شده که رسول خدا(ص) به ایشان تعلیم داده است. امام حسن(ع) گفته است که نماز خواندن را از پیامبر(ص) آموختم. صحابه از شباهت رفتار امام حسن(ع) به رسول خدا(ص) سخن گفته‌اند. در روایات از شباهت رفتار امام حسن و امام حسین(ع) با فاطمه(س) نیز سخن به میان آمده است. به گفته عایشه، در صداقت فاطمه(س) کسی جز فرزندانش با او برابری نمی‌کردند.

رفتار و سیره عملی و عبادی فاطمه(س)، الگویی مهم برای امام حسن(ع) بود. آن حضرت(س) روایت کرده است که شبی مادرم در محراب به نماز ایستاد و تا طلوع خورشید مشغول رکوع و سجود بود، برای دیگران دعا می‌کرد و از آنان نام می‌برد، ولی برای خود چیزی نمی‌خواست. وقتی علت را جویا شدم، پاسخ داد: «فرزندم! همسایه بر اهل خانه مقدم است». امام حسن(ع) در یکی از خطبه‌هایش، مادرش را یکی از مصادیق آیه مباهله معرفی نموده است. همچنین هنگام بیان آیه تطهیر و جریان حدیث کساء، از مادرش یاد کرده است.

درباره حضور فاطمه(س) در کنار بستر بیماری رسول خدا(ص) و گفتگوی رسول خدا(ص) با آن حضرت(س)، از صحابه روایات متعددی رسیده است. امام صادق(ع) از حضور حضرت زهرا(س)، امام حسن و امام حسین(ع) در کنار بستر بیماری رسول خدا(ص) خبر داده و گفتگوهای آنان را روایت کرده است. طبق گزارش‌های منابع شیعی، به نظر می‌رسد که امام حسن(ع) در کودکی شاهد هجوم به خانه فاطمه(س)، پس از رحلت رسول خدا(ص)، بوده است؛ زیرا هنگام احتجاج با معاویه و اصحابش، به مغیرة بن شعبه گوشزد کرد که از ضاربان فاطمه(س) است و از سقط محسن(ع) سخن به میان آورد. بنا بر برخی منابع تاریخی و روایی، او بر صداقت مادرش در ماجرای فدک و اینکه رسول خدا(ص) فدک را به فاطمه(س) بخشیده، گواهی داده است.

اسماء از چگونگی حضور حسن(ع) در کنار بدن مادرش فاطمه(س) و صحبت‌های او بر بالین مادر خبر داده است. عبدالله بن حسن از پدرش امام حسن(ع) روایت کرده است که حضرت فاطمه(س) هنگام احتضار، به جبرئیل و رسول خدا(ص) سلام کرد. همچنین از آن حضرت(ع) روایت شده است که علی(ع)، فاطمه(س) را غسل داد. امام باقر(ع) از وصیتی سخن گفته که در آن، فاطمه(س) باغ‌های هفت‌گانه (حوائط سبعه) خویش را در مدینه، پس از علی(ع)، به حسن(ع) واگذار کرده است.

در منابع حدیثی، روایاتی که امام حسن(ع) از مادر خود شنیده بود، آمده است. علاوه بر آن، زنده نگه داشتن یاد فاطمه(س)، از رفتار و گفتار امام حسن(ع) مشهود است. حضرت(ع) در روز صلح با معاویه، از جایگاه پدرش علی(ع) و مادرش فاطمه(س) سخن گفت و به وجود آنان افتخار کرد و معاویه را، بدان سبب که مادرش هند بود، به شدت نکوهید.

هنگام شهادت نیز به برادرش، حسین(ع)، وصیت کرد پیکرم را بر سر مزار رسول خدا(ص)، سپس به سوی مادرم فاطمه(س) و پس از آن به بقیع ببر و همان جا دفن کن. به گفته شیخ مفید، امام حسن(ع) را، به وصیت خودش، در کنار جده‌اش، فاطمه بنت اسد، دفن کردند.

امام حسن(ع) در دوران خلفا

درباره زندگی امام حسن(ع) در دوران دو خلیفه نخست اطلاع چندانی در دست نیست. گزارش کرده‌اند که آن حضرت(ع) وقتی ابوبکر را بر منبر رسول خدا(ص) دید، گفت: «از منبر پدرم به زیر آی». گفته شده است وقتی عمر بن خطاب، دیوان تأسیس کرد، برای امام حسن(ع) نیز، مانند اصحاب بدر، پنج هزار درهم در نظر گرفت. برخی منابع تاریخی آورده‌اند که به درخواست عمر، آن حضرت(ع) در شورای عمر برای انتخاب خلیفه، به عنوان ناظر حضور داشت.

از زندگی آن حضرت(ع) در دوران خلافت عثمان، رویدادهای بیشتری ثبت شده است. سخنان آن حضرت(ع) در مشایعت ابوذر غفاری - که از منتقدان سرسخت عثمان به شمار می‌رفت - یکی از آنهاست؛ در حالی که عثمان مردم را از مشایعت و صحبت با ابوذر، در هنگام تبعیدش به ربذه، نهی کرده بود. نقل شده است که امام حسن(ع) در سال سی‌ام هجرت، به همراه برادرش، در فتوحات خراسان و گرگان حضور داشت. برخی مورخان درباره صحت گزارش‌های شرکت حضرت(ع) در فتوحات، تردید جدی کرده‌اند.

بنا بر گزارشی، آن حضرت(ع) هنگام هجوم مخالفان عثمان، در منزل او حضور داشت تا از آسیب رسیدن به عثمان، به عنوان خلیفه مسلمانان، جلوگیری کند و خود نیز زخمی شد و جانش در معرض خطر قرار گرفت. این عملکرد هوشمندانه سیاسی ایشان - که به پیشنهاد پدرش، علی(ع)، صورت گرفت - این شبهه را که بنی‌هاشم با کشته شدن عثمان موافق‌اند، منتفی ساخت. درباره صحت این گزارش‌های تاریخی، نقدهایی وجود دارد.

امام حسن(ع) و خلافت پدر

امام حسن(ع) در زمان خلافت پدرش علی(ع)، در تمام صحنه‌ها حاضر بود. او در همراهی کوفیان با علی(ع)، برای مقابله با اصحاب جمل در سال ۳۶ هجرت، نقش داشت و در این جنگ سرنوشت‌ساز، فرمانده جناح راست سپاه بود. در جنگ صفین همراه برادرش حسین(ع)، فرمانده سواران بود و در جنگ نهروان نیز حضور داشت.

امام حسن(ع) و زعامت مسلمانان

پس از شهادت امام علی(ع)، حسن(ع) به امامت رسید. علی(ع) ایشان را به امامت منصوب کرده بود؛ گزارش آن در کتاب‌های معتبر شیعی وجود دارد. امام علی(ع) فرمود که این انتصاب به دستور رسول خدا(ص) است و حسن(ع) نیز باید امامت را پس از خود به حسین(ع) واگذارد. هم‌زمان، مسلمانان در ماه رمضان سال چهلم، با آن حضرت(ع) (به‌عنوان پنجمین خلیفه) بیعت کردند. امام حسن(ع) شش ماه و سه روز و بنا بر نقلی، هفت ماه و یازده روز خلیفه بود. پس از این مدت، آن حضرت‌(ع) به دلیل همراهی نکردن بیعت کنندگان، مجبور شد با معاویة بن ابی سفیان صلح کند و با شرایطی که مورخان درباره آن اختلاف‌نظر دارند، حکومت بر مسلمانان را به معاویه واگذاشت.

برخی از اهل سنت گفته‌اند که او از جنگ کراهت داشت و از این رو با معاویه صلح کرد؛ در حالی که، بنا بر مستندات تاریخی، وقتی مردم می‌خواستند با امام حسن(ع)، به عنوان خلیفه، بیعت کنند، حضرت(ع) شرط کرد با هر کسی که او می‌جنگد، آنان نیز بجنگند و فقط به سبب سستی و همراهی نکردن کوفیان، صلح را پذیرفت. یکی از مُفاد حتمی صلح‌نامه، آن بود که پس از معاویه، امام حسن(ع) خلیفه باشد. این امر نشان می‌دهد که امام حسن(ع)، با درایت سیاسی، جایگاه سیاسی خود و شیعیان را، در ایجاد تحولات آینده جهان اسلام، حفظ کرد. به دلیل اهمیت صلح امام حسن(ع)، در این باره کتاب‌های مستقلی نوشته شده که در آنها به بسیاری از زوایای پیدا و پنهان صلح امام(ع) پرداخته شده است که پیش‌تر از برخی از آنها یاد شد.

امام حسن(ع)، پس از صلح، در مدینه ساکن شد. معاویه در زمان حیات امام حسن(ع) قصد داشت فرزندش، یزید، را ولی‌عهد کند، ولی آن را تا زمان شهادت امام حسن(ع) علنی نکرد. به نظر می‌رسد زمینه‌چینی معاویه برای ولایتعهدی یزید، باعث شد در به شهادت رساندن امام حسن(ع) دسیسه کند و آن حضرت(ع) را توسط همسرش، جعده، دختر اشعث بن قیس کندی، مسموم سازد. گرچه اقوال دیگری نیز در این خصوص وجود دارد. بنا بر منابع معتبر شیعی، امام حسن(ع) به امامت برادرش، حسین(ع)، پس از خود تصریح کرد.

امام حسن(ع) پانزده بار و طبق اقوالی دیگر ۲۵ بار پیاده به حج رفت و دو بار تمامی اموال و سه بار نصف دارایی‌اش را در راه خدا بخشید. او از رسول خدا(ص) و پدرش روایت نقل کرده است و کسانی نیز از او روایت نقل کرده‌اند، از جمله فرزندش حسن بن حسن، عایشه، طلحة بن عبیدالله، ابوهریره، مسیب بن نجیه، محمد بن سیرین، سوید بن غفله، علاء بن عبدالرحمن، اصبغ بن نباته، هبیرة بن بریم، اسحاق بن یسار (پدر محمد بن اسحاق)، عطاء بن ابی رباح، قیس ثقفی، ابوالحوراء ربیعة بن شیبان، و شقیق بن سلمه.

در الارشاد نام پانزده فرزند برای حضرت(ع) ثبت شده است: زید، حسن، عمرو، قاسم، عبدالله، عبدالرحمن، حسین، طلحه، ام حسن، ام حسین، ام عبدالله، ام سلمه، رقیه و دو دختر، هردو به نام فاطمه. در اعلام الوری نام شانزده فرزند ذکر شده که از این بین، عمرو، قاسم و عبدالله (در سال ۶۱ هجرت) همراه امام حسین(ع)، در کربلا به شهادت رسیدند. از پسران آن حضرت(ع)، فقط حسن و زید صاحب فرزند شدند و سادات حسنی از نسل این دو هستند. گرچه گفته شده است که حسین و عمرو هم صاحب فرزند شدند، ولی نسل آنان ادامه نیافت. حسن بن حسن، وصی امام حسن(ع) در اموالش بود.

در برخی روایت‌ها، به فراوانی ازدواج‌ها و طلاق‌های آن حضرت(ع) اشاره شده است. این روایات را - که برخی از مستشرقان، مانند هنری لامنس و لورا وچیا والیری، نیز به آنها توجه نشان داده‌اند - بعضی اندیشمندان دوره معاصر، به شدت نقد کرده‌اند.

منابع تاریخی بر روی نام سه تن از همسران آن حضرت(ع) - که صاحب فرزند بودند - اتفاق نظر دارند: خوله، دختر منظور فزاری، مادر حسن؛ ام‌بشیر، دختر ابی‌مسعود خزرجی، مادر زید؛ و ام اسحاق، دختر طلحة بن عبیدالله، مادر طلحه. برخی گفته‌اند که ام اسحاق، مادر حسین اثرم و ابوبکر و قاسم و عمرو نیز بوده است. جعده، دختر اشعث بن قیس، دیگر همسر امام(ع) بود که از ایشان صاحب فرزندی نشد. بنا بر گزارشی، وی فرزندانی داشته است که در گذشتند. ابن سعد، ام کلثوم (دختر فضل بن عباس) و زینب (دختر سبیع بجلی) را نیز جزو همسران آن حضرت(ع) نام برده و زینب را مادر عبدالله دانسته است. بنابراین، در منابع متقدم، فقط نام شش تن به عنوان همسر امام حسن(ع) ثبت شده است. حضرت(ع) از برخی از کنیزان خود نیز دارای فرزند بود.

شهادت امام حسن(ع)

در تاریخ شهادت آن حضرت(ع) اختلاف هست. این تاریخ در منابع اهل سنت، سال ۴۹ یا ربیع الاول سال ۵۰ یا ۵۱ هجرت، و در منابع شیعی، صفر سال ۵۰ هجرت و در اعلام الوری، ۲۸ صفر سال ۵۰ هجرت ثبت شده است.

بنا بر گزارش‌های مورخان اهل سنت، وقتی که حسن بن علی(ع) در بستر بیماری بود، به خواست آن حضرت(ع)، قرار بود در کنار مرقد پیامبر(ص) به خاک سپرده شود. امام حسن(ع) با پیش‌بینی مخالفت برخی اشخاص، وصیت نمود در صورت بروز تنش، او را در بقیع به خاک بسپارند. بنا بر گزارش منابع اهل سنت، پس از شهادت آن حضرت(ع)، بنی‌امیه (به سرکردگی مروان بن حکم) مانع شدند که حضرت(ع) در کنار مرقد رسول خدا(ص) به خاک سپرده شود. برخی از اهل سنت مدعی شده‌اند عایشه زمانی که مردان مسلح جنگی را دید، از عاقبت امر بیمناک شد و گفت: «خانه، خانه من است و اجازه نمی‌دهم احدی در آن دفن شود». به گزارش شیخ مفید و ابن شهر آشوب برای جلوگیری از دفن امام حسن(ع)، عایشه مستقیماً دست به کار شد و سوار بر قاطر، فریاد زد: «کسی را که دوست نمی‌دارم، اجازه ورود به خانه‌ام نمی‌دهم». پشتیبانی عایشه از بنی‌امیه در این ماجرا و سوارشدن او بر قاطر، در برخی منابع دیگر هم آمده است. پس از این ماجرا، امام حسین(ع)، طبق وصیت، امام حسن(ع) را در بقیع دفن کرد. با شهادت امام حسن(ع)، هفت روز، اهالی مکه و مدینه به سوگ نشستند. در تشییع جنازه حضرت(ع)، از بنی‌امیه فقط سعید بن عاص حضور داشت که در آن زمان والی مدینه بود.

منابع

1. عالمی، سید علی رضا، مقاله «حسن بن علی»، دانشنامه فاطمی ج۱