آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آراستگی و پیراستگی است. آراستگی و پیراستگی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آراستگی و پیراستگی در قرآن - آراستگی و پیراستگی در فقه اسلامی - آراستگی و پیراستگی در جامعه‌شناسی اسلامی - آراستگی و پیراستگی در معارف دعا و زیارات - آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره نبوی - آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره فاطمی - آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره سجادی - آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در اسلام به آراستگی ظاهر، بسیار توصیه شده است. مسلمانان موظف‌اند به وضع ظاهری خود رسیدگی کنند، خود را در آینه ببینند و سر و صورت خود را مرتب و آراسته نمایند. بی‌شک همه انسان‌ها آراستگی و مرتب بودن را دوست دارند و از ژولیدگی و غیر مرتب بودن متنفرند. اگر انسان ظاهر خود را مرتب کند، بهتر می‌تواند با دیگران رابطه برقرار کند و دیگران هم علاقه‌مندند با چنین افرادی در ارتباط باشند. در قرآن کریم خطاب به همه انسان‌ها چنین آمده است. ای فرزندان آدم! زینت و زیورهای خود را در حین عبادت همراه خود بردارید: يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ.

پیامبر اسلام (ص) فرمود: خداوند بلندمرتبه چرک، کثافت و ژولیدگی را دوست نمی‌دارد: «إنّ اللَّه تعالى يبغض الوسخ و الشّعث». مفهوم حدیث این‌گونه است که خداوند نظافت و آراستگی را دوست دارد.

زیبایی و جمال از صفات ذات مقدس باری تعالی است. خداوند خود زیباست و زیبایی را نیز دوست دارد. از این رو، در کنار توصیه‌هایی که به تلاش برای کسب زیبایی درونی شده، در متون دینی از زیبایی ظاهری نیز غفلت نشده است. در آیه‌ای می‌خوانیم: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ.

پیامبر اکرم(ص) علاوه بر آراستگی به مکارم اخلاق که برای تحقق بخشیدن آنها برانگیخته‌های شده بود، به پاکیزگی و پیراستگی ظاهر نیز بسیار توجه می‌کرد. بی‌شک، آموزه‌های نبوی(ص) درباره زیبایی و آراستگی ظاهری و خو گرفتن به آداب و سنن پیامبر(ص) و آراستگی به اخلاق و سنن ظاهری و باطنی آن حضرت، کمال نهایی و آخرین هدف انسان‌ها است و سعادت دنیا و آخرت را به همراه دارد.

آرایش و پیراستگی در سیره رسول خاتم(ص)

رسول خدا(ص) به پاکیزگی و آراستگی ظاهر خویش بسیار اهمیت می‌داد و پیوسته بر لزوم آراستگی و زینت مسلمانان نیز تأکید می‌فرمود. آن حضرت، هر روز در آینه نگاه می‌کرد و موهای سرش را شانه می‌زد . گاهی نیز برای مرتب کردن موهای خود در آب می‌نگریست. از امیرمؤمنان(ع) نیز روایت شده است که پیامبر خدا(ص) موهای خود را شانه کرده، بیشتر اوقات آن را با آب صاف می‌کرد و می‌فرمود: آب برای خوشبو کردن مؤمن، کافی است.

آن حضرت، خود را نه تنها برای خانواده‌اش بلکه برای یارانش نیز می‌آراست. روزی عایشه دید که رسول خدا(ص) پیش از رفتن نزد یارانش در ظرف آبی نگاه می‌کند و موهایش را مرتب می‌سازد؛ پس گفت: "پدر و مادرم به فدایت! در آب نگاه می‌کنی و موهایت را منظم می‌کنی؛ در حالی که تو پیامیر(ص) و بهترین خلق خدایی؟" رسول اکرم(ص) فرمود: خداوند دوست دارد هنگامی که بنده‌ای نزد برادرانش می‌رود، خود را برای آنان بیاراید و زیبا سازد.

نبی اکرم(ص) موهای سرش را که از نرمه گوشش تجاوز نمی‌کرد هر روز با شانه مرتب و هر روز دوبار محاسن خویش را شانه می‌کرد. آن بزرگوار، موهای سر و محاسنش را با سدر یا گل خطمی می‌شست و به آن روغن می‌مالید و روغن زدن به مو را دوست داشت و از ژولیدگی بدش می‌آمد. حضرت، موی زیبا را پوششی خدایی می‌دانست و به مسلمانان سفارش می‌کرد که به موهای خود رسیدگی کنند.

رسول خدا(ص) درباره داشتن محاسن و آراستگی آن تأکید داشت و می‌فرمود: آتش‌پرست‌ها ریش خود را می‌تراشند و سبیل را پرپشت می‌سازند و ما سبیل خود را کوتاه کرده، محاسن را بلند می‌سازیم. با این حال، مسلمانان را از بلند کردن بیش از حد ریش و ژولیدگی آن، برحذر می‌داشت. نقل شده است، روزی ایشان مردی را دید که موهای صورتش بلند و ژولیده بود، پس فرمود: چه ضرر داشت اگر این مرد، ریش خود را اصلاح می‌کرد؟ آن مرد، چون سخن پیامبر(ص) را شنید، رفت و ریش خود را اصلاح کرد و سپس نزد آن حضرت بازگشت، خاتم انبیا(ص) وقتی او را دید، فرمود: این گونه اصلاح کنید. همچنین ایشان بر کوتاه کردن سبیل تأکید داشت و می‌فرمود: شارب و موی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید؛ این کار بر زیبایی شما می‌افزاید. حضرت رسول(ص) کوتاه کردن موی سبیل را به گونه‌ای که لب آشکار شود؛ از سنت‌های خود بر می‌شمرد. رسول خدا(ص) خضاب می‌کرد و به مسلمانان نیز توصیه می‌فرمود که موهای خود را رنگ کنند. خاتم انبیا(ص) معمولا با حنا و کتم (نوعی رنگ) موهای سر و صورتش را رنگ می‌کرد و می‌فرمود: بهترین رنگی که می‌توانید با آن موهای سپید خود را بدان رنگ خضاب کنید، حنا و کتم است. رسول خدا(ص) دوست داشتنی‌ترین رنگ‌ها را برای خضاب، رنگ مشکی می‌دانست و می‌فرمود: رنگ مشکی، نور اسلام و ایمان، و سبب محبت زنانتان و ترس دشمنانتان است.

روایت شده است که روزی مردی نزد پیامبر(ص) آمد، در حالی که ریش‌هایش را با رنگ زرد، خضاب کرده بود؛ آن حضرت فرمود: "سیمای او چه قشنگ است". روز دیگر، آن مرد در حالی نزد پیامبر(ص) آمد که ریش خود را با حنا سرخ کرده بود. فرستاده خدا(ص) فرمود: این، زیباتر است. روز دیگر، آن مرد در حالی به دیدار پیغمبر(ص) آمد که ریش خود را سیاه کرده بود. پیامبر(ص) خندید و فرمود: رنگ مشکی از آن دو رنگ بهتر است. طبق برخی روایات، آب سدر هم از چیزهایی بود که رسول خدا(ص) برای رنگ کردن ریش خود از آن بهره می‌گرفت.

نبی خدا مسواک می‌زد و دیگران را نیز به این کار بسیار سفارش می‌فرمود. آن بزرگوار، پیش از هر نماز و پیش از خواب و طبق نقلی، شبی سه بار مسواک می‌زد: یک بار پیش از خواب، یک بار وقتی که از خواب برای راز و نیاز برمی‌خاست و یک بار پیش از آنکه برای نماز صبح بیرون رود. همچنین می‌فرمود: آن قدر به مسواک زدن، فرمان داده شدم که ترسیدم بر من واجب شود. آن بزرگوار، ناخن‌هایش را نیز به طور مرتب، هر جمعه پیش از نماز کوتاه می‌کرد.

لباس‌هایش در حین سادگی همواره پاکیزه بود و دیگران را نیز به نظافت لباس‌ها توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "لباس‌هایتان را تمیز و موهای خود را کوتاه کنید و مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید؛ زیرا یهودیان چنین نمی‌کردند و زنانشان منحرف شدند" ؛ در برخی منابع نقل شده است، زمانی که نمایندگان دیگر قبایل به نزد ایشان وارد می‌شدند، ایشان زیباترین و بهترین لباسش را می‌پوشید و اصحاب را نیز به این کار دستور می‌داد. خاتم رسولان(ص) پوشیدن کفش خوب و مناسب را هم از مصادیق آراستگی برمی‌شمرد و کفش خوب را ‌خلخال زینت مردان معرفی می‌کرد.

محبوب‌ترین چیزها نزد رسول خدا(ص) عطر بود و آن را بسیار دوست داشت و برای تهیه آن، بیش از خوراک، هزینه می‌کرد. استفاده ایشان از عطر به حدی بود که به خاطر کثرت استفاده از آن رنگ محاسن و موی سر ایشان به رنگ سرخ تغییر یافته بود. هنگامی که از خانه خارج می‌شد، مردم از بوی خوش آن حضرت می‌فهمیدند که آمده است و از بوی عطرش می‌فهمیدند که از چه مکانی عبور کرده است. گفته‌اند، هدیه عطر از چیزهایی بود که حضرت، آن را رد نمی‌کرد. رسول خدا(ص) بوی خوش را دوست داشت و خوش نداشت که از وی بوی آزاردهنده‌ای به مشام برسد؛ از این رو، همواره خود را خوشبو و از خوردن سیر و پیاز و تره به علت بوی بدشان خودداری می‌کرد و غذایی را هم که در آن سیر بسیار داشت، نمی‌خورد تا مردم را از بوی بدش آزرده‌خاطر نسازد. به همین خاطر، رسول اکرم(ص) حتی از عسلی که در آن مغافیر وجود داشت، نمی‌خورد.

رسول خدا(ص) روزهای جمعه و عیدهای فطر و قربان با وضعی بهتر و آراسته‌تر از روزهای دیگر میان مردم ظاهر می‌شد. آن حضرت پس از اصلاح و غسل، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد، لباس نو می‌پوشید، مسواک می‌زد و به موهایش روغن می‌زد و آنها را معطر می‌کرد. اگر آن حضرت، عطری نمی‌یافت، روسری معطر زنان خود را با آب، ‌‌‌تر می‌کرد و سپس آن را به صورت خویش می‌کشید تا اینکه بدنش معطر شود و یا اینکه بر لباس رنگ‌شده با زعفران، آب می‌پاشید و سپس آن را به صورت و دست خود می‌‌کشید. رسول اکرم(ص) علاوه بر لباس‌های روزمره، دو جامه و عمامه داشت که مخصوص روزهای جمعه بود..

موارد نهی شده

رسول خدا(ص) با اینکه بر آراستگی‌ها و زیبایی‌های مشروع تأکید داشت، اما مسلمانان، اعم از زن یا مرد را از برخی آراستگی‌ها و زینت‌های حرام برحذر می‌داشت. ایشان مردان را از پوشیدن لباس‌های ابریشمی، دیبا و خز نهی می‌کرد و استفاده از طلا را برای زینت بر مردان ممنوع می‌دانست. آن حضرت، طلا را زینت مشرکان و نقره را زیور مردان مسلمان معرفی کرده است.

همچنین رسول خدا(ص) زنان را نهی می‌کرد که زینت و بوی خوش را برای غیر شوهرانشان استفاده کنند و به آنان سفارش می‌فرمود که پس از استفاده از بوی خوش در نماز جماعت حاضر نشوند. آن بزرگوار، گناه رساندن بوی خوش به مشام مردان نامحرم را همتای عمل زشت زنا برشمرده است.

شاخص‌های آراستگی

شانه کردن موی سر و صورت

در سیره و منطق عملی پیامبر اسلام آمده است: حضرت عادتش این بود که به آینه می‌نگریست، موی سرش را صاف می‌کرد و شانه می‌زد. چه بسا این کار را در برابر آب انجام می‌داد و نه تنها خاندان خود، بلکه برای اصحاب خویش نیز تجمل کرده، می‌فرمود، خدا دوست دارد که بنده‌اش وقتی برای دیدن برادرانش از خانه بیرون می‌رود، خود را آماده و زینت کند.

در روایات در خصوص ملاقات با دیگران حتی آشنایان و نزدیکان سفارش شده شخص، باید خود را بیاراید و با آمادگی به ملاقات دیگران برود. پیامبر اسلام (ص) فرمود: خدا دوست دارد که هرگاه مؤمنی به ملاقات مؤمن دیگری می‌رود با آمادگی و آراستگی برود.

گاه عدم آراستگی انسان به دلیل ژولیدگی موست. در سیره پیامبر اسلام (ص) آمده است که حضرت روزی مردی ژولیده‌ای را دید که موهای سرش نامرتب بود، فرمود: آیا این شخص چیزی نمی‌یافت، تا با آن موهایش را مرتب و شانه نماید: «رأی رسول الله - جلا شعثا - قد تفرق شعره فقال: أما کان یجد هذا ما یسکن به شعره».

پیامبر اکرم(ص) تا چه میزان اجازه می‌داد موی سر و محاسن مبارکش بلند باشد. این مسئله از آن‌روی دارای اهمیت است که امروزه سبک‌ها و شیوه‌های گاه عجیبی در آرایش و اصلاح موی سر و محاسن به چشم می‌خورد. از این رو، شناخت اصل و معیار موجود در سیره نبوی(ص) در این زمینه راهگشاست؛ به ویژه آنکه گاه برخی روایاتِ سیره، بدون تحلیل و نقّادی درست، مستمسَک برخی از این افراد قرار می‌گیرد.

روایات رسیده از اهل بیت(ع) در این زمینه گویای آن است که پیامبر اکرم(ص) در بلند یا کوتاه کردن موی سر معتدل و میانه‌رو بوده؛ آن‌گونه که بلندی موی حضرت حداکثر تا نرمه گوش او می‌رسیده است. ایوب بن هارون از امام صادق(ع) پرسید: آیا رسول خدا(ص) موی خود را از فرق سر باز می‌کرد؟ حضرت پاسخ داد: «خیر؛ زیرا موی سر آن حضرت از نرمه گوشش نمی‌گذشت». در روایت دیگری، امام صادق(ع) مشهور بین مردم آن زمان را مبنی بر اینکه پیامبر(ص) فرق سر باز می‌کرد، تکذیب نمود و فرمود: پیامبر(ص) فرق سر باز نکرد و انبیا موی سر نگه نمی‌داشتند [=بلند نمی‌کردند].

میزان یاد شده درباره موی سر پیامبر اکرم(ص) به جز آنچه گذشت، در گزارش هند بن ابی‌هاله و انس بن مالک نیز آمده است. افزون بر این، در روایت انس بن مالک آمده که موهای حضرت نه به حالت فِر و گِرد بود و نه نرم و فروهشته.

برخلافِ آنچه گذشت، بر پایه برخی از روایات ـ که معمولاً در منابع غیر شیعی نقل شده ـ موی سر پیامبر(ص) از حدّ نرمه گوش نیز می‌گذشته و گاه به حدی بلند می‌شده که بر شانه‌ها می‌ریخته و حتی آن حضرت در دو یا چهار دسته، موی خود را می‌بسته است. بنا بر روایت عایشه، موی سر حضرت بیش از حدّ بناگوش بوده و در روایتی دیگر از بُراء بن عازب، موی سر حضرت به دوش او می‌رسیده است. از أم هانی نیز نقل شده که پیامبر اکرم(ص) چهار گیسوی بافته داشت. ابن شهر آشوب در ذیل این روایت می‌گوید: «صحیح آن است که آن حضرت دو دسته گیسو داشت و آن رسمی بود از هاشم، جد اعلای آن حضرت». از ابن عباس نیز نقل شده که پیامبر اکرم(ص) در ابتدا چون مشرکان فرق سر باز می‌کردند و اهل کتاب چنین نمی‌کردند، برای مخالفت با مشرکان و موافقت با اهل کتاب، فرق باز نمی‌کرد، اما بعدها فرق سر باز نمود.

بی تردید هیچ‌یک از روایات یادشده هم‌سنگ با روایات رسیده از اهل بیت(ع) در این باره نیست؛ چراکه اهل یک خانه به آنچه در آن است، آگاه‌ترند و اهل بیت(ع) بهتر از دیگران می‌توانند جدّشان رسول الله(ص) را معرفی نمایند. بدین لحاظ، اگر بعضی از روایات پیش‌گفته را نخواهیم حمل بر این کنیم که برخی پس از رسول خدا(ص) بر آن بودند تا مرتبت آن حضرت را پایین آورند، ناچاریم این امر را توجیه کنیم؛ بدین بیان که شاید بتوان بلندی موی پیامبر(ص) را مربوط به آن یک سالی دانست که پیامبر(ص) پس از صلح حدیبیه تا عمرة القضاء، موی سر را کوتاه نکرد؛ چراکه طبق وعده الهی مطمئن بود سرانجام داخل مسجدالحرام شده و حلق خواهد کرد و همین‌گونه هم شد.

این معنا در روایت ابوبصیر از امام صادق(ع) نیز آمده است که ایشان باز کردن فرق (برای مردان) را سنت نمی‌دانست و می‌فرمود: رسول خدا(ص) تنها در آن موقعیت خاص (بین حدیبیه تا عمرة القضا) ناچار شد موی خود را بلند، و فرق باز کند.

با توجه به آنچه گذشت، روایت ابوبصیر از امام صادق(ع) می‌تواند توجیهی برای دیگر روایات یادشده باشد، اما روایت ام‌هانی پذیرفتنی نیست؛ چنان‌که ابن شهر آشوب نیز از پذیرش آن اجتناب کرده و تعبیر دیگری آورده است؛ زیرا اینکه رسول خدا(ص) چهار گیسوی بافته داشته، در تعارض با روایاتی است که از اهل بیت(ع) نقل شده است. به واقع در طول یک سالِ یادشده، نهایتاً از روایت ابوبصیر می‌توان بلندی مو و فرق باز کردن را استنباط کرد. سخن این شهر آشوب نیز به معنای دو دسته مو و دو زلف است که قابل حمل بر همان فرق بازکردن و دو نیمه کردن موهاست. اما روایت ابن عباس را می‌توان چنین تفسیر کرد که پیامبر اکرم(ص) پیش از حدیبیه فرق باز نمی‌کرد؛زیرا موی بلندی نداشت. اما در طول یک سال پس از حدیبیه، چون موی حضرت بلند شده بود، فرق باز کرد.

بدین ترتیب، حضرت همواره یک اصل را رعایت می‌کرد و آن اصلاح و مرتب کردن مو و پرهیز از بلند کردن آن در حد غیر متعارف (بیشتر از حدّ گوش) بوده است. هنگامی که رسول خدا(ص) نگاهش به مردی با ریش بلند افتاد که نامرتب و اصلاح ناکرده بود، فرمود: «این چه وضعیتی است؟! ای کاش وی ریش خود را اصلاح می‌کرد!» این سخن چون به گوش آن مرد رسید، ریش خود را اصلاح و کوتاه کرد و سپس به نزد پیامبر(ص) رفت. حضرت چون او را دید، فرمود: «این چنین عمل کنید».

در زمینه کوتاه کردن شارب (سِبیل)، تأکیداتی خاص در سنت نبوی(ص) به چشم می‌خورد؛ چنان که می‌فرماید: مجوس ریش خود را تراشیده و سبیل خود را رها کرده و زیاد می‌کنند، ولی ما سبیل خود را کوتاه کرده و محاسن را وامی‌گذاریم.

در بیان دیگری فرمود: سبیل‌ها را کوتاه کرده و محاسن را رها کنید و خود را به یهود شبیه نسازید. خود حضرت نیز چنین رفتار می‌کرد. در روایتی از امام صادق(ع) چنین آمده است: کوتاه کردن موی شارب به گونه‌ای که خط لب بالا آشکار شود، از سنت [[[نبوی]](ص) است.

گفتنی است محاسن در مردان، بر اساس روایات معصومین(ع) نهایتاً باید در حدی باشد که چون در مشتِ دست قرار گیرد، از آن تجاوز نکند.

به جز آنچه گذشت، اهتمام پیامبر اکرم(ص) به اصلاحِ به موقعِ موی سر و ریش را می‌توان از روایتی دریافت که طبق آن، ایشان در سفرها چند چیز را همواره به همراه داشت: شیشه روغن، سرمه‌دان، قیچی، آینه، مسواک و شانه.

در زمینه شانه کردن نیز روایات جالبی در دست است، حاکی از آنکه شانه زدن موها از عادات و اخلاق دائمی پیامبر اکرم(ص) بوده است. چنان‌که پیش‌تر گفته آمده، حضرت همواره - حتی در سفرها - شانه خود را به همراه داشت. بر پایه برخی روایات، رسول خدا(ص) پس از شانه زدن، شانه را زیر بالش خود می‌نهاد. این روایت می‌تواند بیانگر آن باشد که حضرت پیش از خواب نیز موهای خود را شانه می‌کشید (به منظور آراستگی برای همسر و نیز رسیدن اکسیژن کافی به موها و پوست سر). آن حضرت محاسن خود را زیاد شانه می‌کرد؛ به گونه‌ای حداقل دو بار در روز شانه می‌کشید و می‌فرمود: «کسی که هفت بار شانه را بر سر و ریش خود بکشد، بیماری او را نرسد».

حضرت شانه زدن را سبب دفع بیماری وبا می‌دانست. این روایات، بی‌تردید به نقش بهداشتی شانه زدن در دفع بیماری‌هایی اشاره دارد که از ناحیه بی‌توجهی به موها نصیب انسان می‌شود.

شیوه شانه زدن محاسن توسط حضرت نیز چنین بود که چهل بار زیر محاسن و هفت بار روی آن را شانه می‌زد و می‌فرمود: «این کار موجب افزونی ذهن (= حافظه) و زوال بلغم می‌شود». از آنجا که رسول خدا(ص) خود مقید به مرتب کردن ظاهر خود بود، کسانی را که چنین نبودند، ملامت می‌کرد. از این رو، هنگامی که مردی را با موی سرِ آشفته، لباس چرک و ظاهری نامناسب دید، به او فرمود: «بهره‌مندی از ظاهری نیکو نیز جزء دین‌داری است».

کوتاه کردن و اصلاح نمودن مو

پیامبر اسلام فرمود: جامه‌هایتان را بشویید، موهایتان را کوتاه کنید، مسواک بزنید، آرایش کنید و خود را پاکیزه نگه دارید. بنی‌اسراییل این کارها را نکردند، آن‌گاه زنانشان زناکار شدند: «اغسلوا ثيابكم و خذوا من شعوركم و استاكوا و تزيّنوا و تنظّفوا فإنّ بني إسرائيل لم يكونوا يفعلون ذلك فزنت نساؤهم».

این حدیث شریف به نکته‌ای بسیار ظریف اشاره دارد و آن این که شوهران باید متوجه دنیای تجمل و آرایش زنان باشند، آنها همان‌گونه که دوست دارند خودشان زیبا باشند و همواره لباس خوب بر تن کنند، دوست دارند شوهرانشان نیز مرتب و تمیز باشند. در جامعه ما مردم کمتر به این امر توجه می‌کنند؛ لذا خوب است انسان این نکته را رعایت کند.

روغن زدن موها

روغن مالیدن به موی سر و محاسن، از دیگر جلوه‌های بهداشت و آراستگی در پیامبر اکرم(ص) بوده؛ به گونه‌ای که در سفرها نیز همواره شیشه روغن را به همراه می‌برد. از جمله هدایایی نیز که توسط آن حضرت رد نمی‌شده، روغن بوده است. از برخی روایات چنین برمی‌آید که سبب اصلی این کارِ حضرت، پرهیز از «شَعَث» بود؛ یعنی ژولیدگی، به هم ریختگی، به هم چسبیدگی، آشفتگی و پریشانی. در روایتی آمده است: «رسول خدا(ص) روغن [مالیدن] را دوست داشت و از «شَعَث» اکراه داشت». اما امروزه گاه روغن مالیدن به موی سر سبب پدید آمدن چهره‌های عجیبی می‌شود که نمی‌توان آنها را منطبق بر سیره نبوی(ص) دانست.

پیامبر اکرم(ص) روغن [مالیدن] را موجب زوال بدبختی و فقر معرفی می‌کرد. گویا این از آن روی بوده که ژولیده و نامرتب بودن ـ که نشانه‌ای از فقر و بیچارگی است ـ با این کار از آدمی دور می‌شود و طبیعتاً بنده‌ای بیشتر مشمول توجه الهی قرار می‌گیرد که از نعمت‌های ظاهری ـ از جمله آراستگی و جمال ـ غافل نباشد.

گونه‌های مختلف روغن، مورد استفاده آن حضرت بود، اما ایشان روغن بنفشه را برتر می‌دانست. حضرت ابتدا ابرُوان و سپس شارِب (سبیل) را روغن می‌مالید و در ادامه نیز آن را داخل بینی کرده، می‌بویید و سپس سر را روغن می‌مالید گاه برای رفع سردرد ابروان را روغن می‌مالید و سپس با روغنی دیگر شارب را. اینکه حضرت روغن را می‌بویید، می‌تواند حاکی از آن باشد که دلیل دیگر روغن‌مالی - به جز آراستگی و ثمرات طبی- معطر کردن موها بوده است.

اصلاح ریش

در روایات زیادی ذکر شده که ریش انسان نباید بیش از یک قبضه باشد. در سیره معصومین (ع) آمده است که آن بزرگواران ریش خود را اصلاح می‌کردند. از حضرت صادق (ع) روایت شده است که روزی پیامبر اسلام بر شخصی گذشتند که ریشی دراز داشت. حضرت فرمود: چه می‌شد، اگر این مرد ریش خود را اصلاح می‌کرد؟ چون آن مرد از این ماجرا آگاه شد، ریش خود را اصلاح نمود. آن‌گاه خدمت رسول خدا مشرف شد. حضرت وقتی ریش آن مرد را دید، به اصحاب فرمود: ریش را این‌گونه اصلاح کنید.

انسان باید در گذاشتن ریش هم جنبه نظافت و تمیزی آن را مورد توجه قرار دهد و هم اندازه و زیبایی آن را که بیش از حد دراز نباشد مرتب و تمیز باشد.

گرفتن سبیل و موی بینی

در سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) آماده است که حضرت سبیل خود را می‌گرفت و به دیگران نیز سفارش می‌کرد، از موی شارب خود بگیرند تا حدی که لب آشکار گردد و این سنت است. در حدیثی معتبر از حضرت رسول روایت شده که فرمود: باید هر کس موی شارب و موی بینی را بگیرد و به احوال بدن خود بپردازد، که اینها باعث زیادتی زیبایی اوست.

گرفتن ناخن

از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: از جمله مستحبات و سنت پیامبر، گرفتن ناخن است. اگر ناخن‌ها گرفته نشود، زیر آن میکروب و کثافت جمع می‌شود که هم برای سلامتی انسان زیان دارد و هم با آراستگی و رعایت بهداشت و نظافت ناسازگار است.

پیامبر گرامی فرمود: گرفتن ناخن، موجب از بین رفتن دردهای بزرگ می‌شود و روزی را فراخ می‌کند. «تَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ يَمْنَعُ الدَّاءَ الْأَعْظَمَ، وَ يُدِرُّ الرِّزْقَ».

لباس نو و فاخر پوشیدن

در تعلیم پیامبر اسلام به امیر المؤمنین آمده است که هرگاه لباس جدید به تن کردید، بگویید: سپاس خدای را که مرا با لباس پوشاند تا در میان مردم خودم را با آن بیارایم.... طبق احادیث معتبر اگر انسان توانایی داشته باشد، مستحب است لباس نو، زیبا و تمیز بپوشد. البته به شرط اینکه از راه حلال به دست آورده باشد و مناسب شأن او باشد. این امر موجب خشنودی پروردگار می‌شود، اما اگر ناتوان باشد، باید قناعت کند، و به اندازه توان خود لباس تهیه کند و در پاکیزگی آن بکوشد.

پاکیزگی لباس

لازم نیست انسان همواره لباس نو بپوشد، بلکه مهم پاکیزگی لباس است که یکی از شاخص‌های مهم آراستگی است و نقش مؤثر در ارتباط فرد با دیگران دارد. همه افراد دوست دارند خود پاکیزه باشند و با افراد پاکیزه ارتباط داشته باشند. رسول خدا روزی مردی را دید که لباس کثیف به تن داشت، آن‌گاه فرمود: آیا این مرد آبی ندارد تا لباسش را با آن بشوید؟ در حدیثی از پیامبر نقل شده است: هر کس لباسی را که می‌پوشد باید نظیف و پاکیزه کند: «مَنِ اتَّخَذَ ثَوْباً فَلْيُنَظِّفْهُ».

پرهیز از پوشیدن لباس شهرت

در پوشیدن لباس باید به چند چیز توجه شود: یکی این که، پوشش اسلامی در آن رعایت شود؛ یعنی جاهایی که عورت محسوب می‌گردد، واجب است پوشانده شود. دوم این که لباسی را که می‌پوشد، باید تمیز و مرتب باشد. سوم این که لباسش برای شهرت نباشد؛ یعنی نباید لباسی بر تن کند که تفاوت آن با لباس‌های دیگر از دور پیدا باشد؛ برای مثال در جامعه‌ای که مردم لباس قرمز نمی‌پوشند ما نیز از آن فرهنگ پیروی کرده، از پوشیدن لباس قرمز بپرهیزیم. در حدیثی از امیرالمؤمنین (ع) آمده است: پیامبر اسلام مرا نهی نمود از اینکه لباس شهرت به تن نمایم: «نَهَانِي رَسُولُ اللَّهِ (ص)عَنْ لُبْسِ ثِيَابِ الشُّهْرَةِ». از امام صادق (ع) روایت شده است که حضرت فرمود: خداوند لباس شهرت را دوست ندارد: «إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ شُهْرَةَ اللِّبَاسِ».

زدودن بوی بد از بدن

مردم برای کشیدن سیگار هم وقت کافی دارند و هم پول کافی، اما وقتی مسئله مسواک به میان می‌آید، دیگر نه وقتی کافی دارند و نه حاضرند پولی بابت آن بپردازند؛ درحالی‌که سیگار هم ضرر مالی و هم ضرر جانی دارد و از آن طرف مسواک موجب سلامتی‌اش می‌شود و در اسلام مسواک زدن از مستحبات مؤکد و بسیار به آن سفارش شده است.

یکی از اموری که در ایجاد و استحکام روابط اجتماعی نقشی مهم دارد، زدودن بوی بد از بدن است. بوی بد به دلیل امور زیادی به وجود می‌آید که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. عدم نظافت لباس: ممکن است بوی بد به دلیل کثیفی لباس انسان باشد که انسان باید همواره بکوشد جامه‌اش را پاکیزه نگه دارد تا زمینه بوی بد از بین برود. در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم (ص) آمده است: لباست را از هر عیب و آلایش پاکیزه نگه دار: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ.
2. مسواک نکردن: مسواک نزدن از دیگر عواملی است که موجب بوی بد در انسان می‌شود. پیامبر اسلام (ص) فرمود: اگر ترس از مشقت نبود، مسواک را در موقع هر نماز واجب می‌کردم: «لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ». حضرت در وصیت خود به امیر المؤمنین (ع) فرمود: موقع هر نماز مسواک نما: «عَلَيْكَ بِالسِّوَاكِ لِكُلِّ صَلَاةٍ». پیامبر اسلام (ص) در جای دیگر می‌فرماید: پیوسته جبرائیل مرا به مسواک زدن توصیه می‌کرد، تا آنجا که تصور کردم آن را از واجبات خواهد شمرد: «مَا زَالَ جَبْرَئِيلُ يُوصِينِي بِالسِّوَاكِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيَجْعَلُهُ فَرِيضَةً». همچنین آمده است که پیامبر بارها سفارش می‌فرمود، دندان‌های خود را مسواک بزنید و از این طریق دهان خود را پاکیزه نمایید: «طيّبوا أفواهكم بالسّواك».
3. عرق کردن: انسان با شستن بدن، زمینه بوی بد را از بین برد. در حدیثی از امام علی (ع) آمده است که فرمود: بوی بد را که موجب اذیت دیگران می‌شود با آب تمیز کرده، از بین ببرید: «تَنَظَّفُوا بِالْمَاءِ مِنَ النَّتْنِ الرِّيحِ الَّذِي يُتَأَذَّى بِهِ».
4. خوردن سیر: در اسلام از خوردن سیر در مواردی که موجب اذیت دیگران گردد، نهی شده است. در سیره عملی پیامبر (ص) آمده است که حضرت سیر، پیاز و تره بد بو تناول نمی‌کرد.
5. ازاله موی زیر بغل: در روایات آمده است که امیر مؤمنان فرمود: ازاله موی زیر بغل بوی گند را از انسان زایل می‌سازد و نظافت و سنتی است که رسول خدا (ص) به آن فرمان داده است. پیامبر اسلام فرمود: موهای زیر بغل خود را نگذارید دراز گردد؛ زیرا این کار موجب می‌شود تا شیطان (میکروب) در آنجا جمع شود.

بسیار روشن است هر چیزی که موجب نفرت مردم شود، فاصله گرفتن از آن طبیعی است. اما اگر زمینه‌ای وجود داشته باشد که موجب کشش و میل انسان به آن سمت‌وسو شود، آن چیز برای مردم خوشایند می‌گردد. افرادی موفق‌اند که چنین زمینه‌هایی را در برقراری روابط ایجاد کنند.

استعمال بوی خوش

انسان علاوه بر این که باید بکوشد بوی بد را از خود بر طرف کند، مستحب است از عطر و بوی خوش استفاده کند. در روایات آمده است استفاده از بوی خوش از جمله اخلاق انبیاست.

انس بن مالک می‌گوید: من ده سال در خدمت پیامبر بودم و در تمام این مدت عطر حضرت را استشمام می‌کردم: "صَحِبْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص)عَشْرَ سِنِينَ وَ شَمِمْتُ الْعِطْرَ كُلَّهُ".

امام صادق (ع) فرمود: از عادت همیشگی پیامبر این بود که با مشک خود را خوش‌بو می‌کرد: «وَ كَانَ (ص)يَتَطَيَّبُ بِالْمِسْكِ». جالب است بدانید که پیامبر اسلام بیشتر از آن‌چه برای غذا مصرف می‌کرد، برای بوی خوش مصرف می‌نمود: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص)يُنْفِقُ عَلَى الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعَامِ».

پیامبر اسلام (ص) از بس عطر استفاده می‌کرد. حتی در شب تاریک بدون اینکه حضرت با چشم دیده شود، از بوی عطر شان شناخته می‌شد: «وَ كَانَ يُعْرَفُ فِي اللَّيْلَةِ الْمُظْلِمَةِ قَبْلَ أَنْ يُرَى بِالطِّيبِ فَيُقَالُ هَذَا النَّبِيُّ صل».

یکی دیگر از آداب پیامبر این بود که هرگاه کسی بوی خوش به وی تعارف می‌کرد از آن استفاده کرده، می‌فرمود: «هُوَ طَيِّبٌ رِيحُهُ خَفِيفٌ حَمْلُهُ»؛ این بویش خوش و حملش سبک و آسان است.

روشن است فردی که نطافت را رعایت نمی‌کند، در ایجاد ارتباط با دیگران شانس کمتری دارد و زیاد موفق نیست، اما کسی که بهداشت را خوب رعایت کند، در برقرار کردن روابط اجتماعی موفق‌تر خواهد بود، به ویژه اینکه بوی خوش استعمال کند، چون همه به‌طور فطری بوی خوش را می‌پسندند.

در اسلام به نظافت و بهداشت تأکید فراوان شده است. وضوی واجب و مستحب، پاک بودن لباس هنگام نماز، غسل واجب و مستحب، گرفتن ناخن‌ها، کوتاه کردن سبیل، زدودن موهای زاید زیر بغل، زدودن موهای زاید زیر ناف (عانه) و... که در اسلام آمده است، همه بیانگر اهمیت نظافت و بهداشت است.

مرتب کردن ظاهر

توجه به وضعیت ظاهر و مرتب کردن آن در خانه یا به هنگام خروج از خانه، از دیگر مظاهر اخلاقِ تزین در پیامبر اکرم(ص) است. آن حضرت معمولاً از آینه استفاده و ظاهر را مرتب می‌نمود و چه بسا - در صورت نبود آینه - در آب زلال نگاه می‌کرد. این کار هم در محیط خانه و برای همسران و هم برای خروج از خانه و رفتن نزد اصحاب انجام می‌شد. هنگامی که یکی از همسران حضرت در این باره به ایشان عرض کرد: شما با اینکه بهترینِ خلق و پیامبر او هستید، برای خروج از خانه بر آب نظر می‌کنید؟ ایشان فرمود: خداوند دوست دارد که بنده‌اش به وقت حضور نزد برادرانش خود را آماده و آراسته کند. در همین راستا بود که آن حضرت حتی در سفرها آینه‌ای را به همراه داشت.

خضاب کردن

حنا گذاشتن بر موها جزء سنت‌های رسولان الهی و ائمه(ع) دانسته شده؛ چنان‌که امام علی(ع) آن را «هدی محمد» (از هدایت‌های رسول خدا(ص)) معرفی کرده و امام صادق(ع) نیز بر سنت بودن آن تأکید کرده است. هنگامی که محمد بن مسلم از امام باقر(ع) درباره خضاب کردن پرسید، حضرت پاسخ داد: «پیامبر اکرم(ص) خضاب می‌کرد و این، موی حضرت است نزد ما!».

رسول خدا(ص) با گیاهی به نام «کَتَم» خضاب می‌کرد که با حنا مخلوط و موجب سیاهی موها می‌شده است. آن حضرت اصحاب و مسلمانان را نیز به این کار تشویق می‌فرمود و آن را «نور و اسلام و ایمان و سبب [فزونی] محبت همسران و موجب ترس در قلوب دشمنان» معرفی می‌کرد.

در روایتی چنین می‌خوانیم که وقتی یکی از اصحاب رسول خدا(ص) محاسن خود را زردرنگ کرد، حضرت فرمود: «چه نیکوست». پس از مدتی آن را با حنا رنگ کرد و رسول خدا(ص) این بار پس از تبسمی فرمود: «این از آن نیکوتر است». آن مرد بار سوم نزد حضرت آمد و این‌بار محاسن خود را سیاه رنگ کرده بود. رسول خدا خندید و فرمود: «این از آن دو نیکوتر است».

آن حضرت هزینه کردن یک درهم برای خضاب را برتر از خرج یک درهم در راه خدا می‌دانست و برای خضاب کردن چهارده فایده را برمی‌شمرد؛ مانند: خوشبو شدن، زیبایی، زینت، نشاط مؤمنان و ناراحتی دشمنان. ناگفته نماند از برخی روایات برمی‌آید که خضاب کردن در صدر اسلام به عنوان حربه‌ای برای ارعاب دشمن مورد استفاده قرار می‌گرفته؛ زیرا موجب جوان و قوی نشان دادن مؤمنان می‌شد.

انگشتر به دست کردن

از جمله زینت‌های مشترک بین زن و مرد، بهره‌گیری از انگشتر است، گرچه در نوع و شکل آن تفاوت‌های شرعی یا عرفی وجود دارد. سنت پیامبر - برخلاف پاره‌ای از جریانات انحرافی در ادوار پس از وی - بر آن بود که انگشتر را به دست راست کند. انگشتر حضرت معمولاً از جنس نقره، و نقش خاتم آن نیز «محمد رسول الله» بود. آن حضرت بر استفاده از عقیق سرخ تأکید داشت و آن را به امیرالمؤمنین علی(ع) سفارش می‌کرد؛ ضمن اینکه آن حضرت را از به دست کردن انگشتر طلا برحذر می‌داشت و می‌فرمود: «طلا زینت آخرت است».

انگشتر پیامبر اکرم(ص) گاه فاقد نگین و یا دارای نگینی سیاه با نقش یادشده بود. درباره فیروزه و یاقوت نیز روایاتی در منابع روایی وجود دارد.

منابع

1. موسوی بردکشکی، سید جواد و حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم
3. جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم