آیا باور به منجی موعود در همه ادیان وجود دارد؟ (پرسش)

آیا باور به منجی موعود در همه ادیان وجود دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / آشنایی با معارف مهدویت / مهدویت در ادیان و مکاتب / اندیشه منجی در ادیان
تعداد پاسخ	۳ پاسخ

آیا باور به منجی موعود در همه ادیان وجود دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند..

پاسخ نخست

سید علی حسینی خامنه‌ای

آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، در کتاب «ما منتظریم» در این‌باره گفته است:

«اصلِ امید به یک آینده روشن برای بشریت و ظهور یک موعود، یک منجی، یک دست عدالت‌گستر در سرتاسر جهان، تقریباً مورد اتفاق همه ادیانی است که در عالم سراغ داریم. اصل مهدویت مورد اتفاق همه مسلمان‌هاست. ادیان دیگر هم در اعتقادات خودشان، انتظار منجی را در نهایت زمانه دارند. منجی عالم بشریت به فضل پروردگار ظهور کند و پیام او همه دل‌های مستعد را که در همه جای جهان هستند، به خود جذب کند.

موضوع امام زمان (ع)، با این دید، نه مخصوص شیعه و نه حتی مخصوص مسلمین است. بلکه انتظاری در دل همه قشرهای بشر و ملت‌های عالم است. امیدی است در دل بنی‌آدم؛ که تاریخ بشریت به سمت صلاح حرکت می‌کند. این امید، به بازوان قوت می‌بخشد، به دل‌ها نور می‌دهد و معلوم می‌کند که هر حرکت عدالت‌خواهانه‌ای، در جهت قانون و گردش طبیعی این عالم و تاریخ بشر است. به همین خاطر است که وقتی ملت ما، قبل از پیروزی انقلاب به مبارزات مشغول بودند، احساسشان این بود که در جهت پیشرفت به سمت آرمان بشریت حرکت می‌کنند. همه ادیان و مذاهب، عقیده دارند که یک منجی و یک دست مقتدر الهی، در مقطعی از تاریخ خواهد آمد و در نجات بشر از ظلم و جور، معجزه‌گری خواهد کرد. همان عنصری که مسلمان‌ها به او مهدی موعود (ع) می‌گویند، در اصطلاح مسیحیان، در اصطلاح یهودیان، در اصطلاح بودایی‌ها، در اصطلاح ادیان قدیمی هند، در اصطلاح زرتشتیان و در اصطلاح ادیان شناخته شده دیگر، یک نام دیگر و عنوان دیگری دارد. همه قبول دارند که پایان جهان، یک پایان عدالت‌آمیز است.

اصلِ امید به یک آینده روشن برای بشریت و ظهور یک موعود، یک منجی، یک دست عدالت‌گستر در سرتاسر جهان، تقریباً مورد اتفاق همه ادیانی است که در عالم سراغ داریم. غیر از حالا دین اسلام و مسیحیت و یهودیت، حتی ادیان هند، بودائی و ادیانی که نامی از آنها هم در ذهن اکثر مردم دنیا نیست، در تعلیمات خود یک چنین آینده‌ای را بشارت داده‌اند. این در واقع امید بخشیدن به همه انسان‌ها در طول تاریخ است و پاسخ‌گویی به نیاز انسان‌ها به این امید، که حقیقتی هم با آن بیان شده است.

ادیان الهی و آسمانی - که اغلب این ادیان ریشه‌های الهی و آسمانی دارند - نخواسته‌اند امید واهی به مردم بدهند؛ آنها واقعیتی را بیان کردند. در خلقت بشر و تاریخ طولانی بشریت حقیقتی وجود دارد و آن حقیقت این است که این ستیزه میان حق و باطل، یک روز به سود حق و به زیان باطل پایان خواهد گرفت و از آن روز به بعد دنیای حقیقی بشر، زندگی مطلوب انسان، آغاز خواهد شد که در آنجا ستیزه‌گری مفهوم مبارزه نیست، مبارزه برای تسابقِ در خیرات است»».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در کتاب «آخرین منجی» در این‌باره گفته است: «در ادیان سه‌گانه توحیدی و ابراهیمی، یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام، بیش از آیین‌های دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ تأکید شده است. در آموزه‌های ادیان ابراهیمی، نقاط اشتراک مهمی وجود دارد که شالوده اصلی نگرش این ادیان را شکل می‌دهد. با نگاه درون دینی به آموزه‌های آینده‌نگرانه ادیان ابراهیمی مشاهده می‌شود که الگوی غالب در پیشگویی فرجام شناسانه هرکدام از این ادیان بزرگ، پیش‌بینی جهانی شدن و غلبه بر سایر ادیان است. این آموزه در آینده‌نگری اسلامی بیش از سایر ادیان مورد تأکید واقع شده است. مهم‌ترین اصول مشترک آموزه‌های ادیان ابراهیمی که به طور آشکار و پررنگ مشاهده می‌شود، عبارت‌اند از: اعتقاد به پیروزی حتمی حق بر باطل و حاکمیت پاکان در آینده؛ محوریت رهبر الهی و آسمانی (منجی موعود) در تقابل حق و باطل؛ تأکید بر ماهیت دینی نظام آینده (غلبه جهانی دین). در ادیان یهودیت و مسیحیت، منجی موعود به نام "مسیح" یا "ماشیح" یاد شده و در اسلام نیز آخرین منجی موعود با نام "مهدی (ع)" شناخته می‌شود. چنین نام‌های متشابهی بیانگر آرمان مشترک ادیان توحیدی و ابراهیمی در ظهور منجی موعود است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین امامی میبدی؛

علی رضا امامی میبدی حجت الاسلام و المسلمین علی رضا امامی میبدی، در کتاب «آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی» در این‌باره گفته است: «یکی از مباحث مهم در ادیان و به ویژه ادیان آسمانی، مسئله انتظار دوران ظهور نجات دهنده بشر، و موضوع منجی گرایی است. پیروان تمام آن ادیان بر اساس محتوای متون اعتقادی خود، منتظر ظهور فرد یا افرادی هستند که جایگاه رفیعی به آنها ببخشد و یا حداقل آنها را از مشکلاتی همچون جنگ‌ها و فقر و آوارگی نجات دهد. مرحوم علامه پس از تبیین عقلی و نقلی انتظار و لزوم تحقق دوران ظهور، بر این نکته تأکید می‌‌ورزند که اعتقاد به دوران ظهور و انتظار آن، در میان همه امت‌ها و ملت‌های بشری سابقه داشته است؛ به گونه‌ای که در تمام دوران زندگی بشر، منجی گرایی وجود داشته و همه در انتظار ظهور منجی به سر می‌برده‌اند. از نگاه ایشان این مسئله اختصاص به ادیان الهی و آسمانی نیز و در همه ادیان و مذاهب گوناگون که در جهان حکومت می‌‌کنند، مانند برهمیسم، بودیسم، یهودیت، مسیحیت، مجوسیت واسلام و دیگر ادیان، از کسی که نجات دهنده بشریت است، سخن به میان آمده و همه آنها ظهور کسی را که او را مصداق منجی می‌‌دانند، به را نوید داده‌‌اند. ایشان در تفسیر آیه ۹۴ سوره اسراء در این رابطه بیان می‌کند که تمام و ثنی‌ها از برهمایی، بودایی و صابتی بنابر آنچه در کتب مقدس آنها وجود دارد نبوت را قبول دارند؛ بدین معنا که بشری کامل، برای تکمیل مردم مبعوث می‌‌شود؛ از آن به منجی و مصلح تعبیر می‌کنند. از جمله می‌توان به «بوذه» یا «بوذاسف» و. .. اشاره نمود که به عنوان مصادیق منجی مطرح می‌‌باشد؛ از این رو وجود منجی گرایی حتی در منابع ادیان غیر ابراهیمی نیز مسلم است. در ادیان ابراهیمی و قبل از آن نیز این واقعیت به صورت روشن وجود دارد و علاوه بر آیات متعددی که به این مسئله اشاره کرده و بسیاری از مفسرین و از جمله علامه نیز به بیان آنها پرداخته‌‌اند، می‌توان به منابع ادیان مذکور که از ظهور منجی سخن گفته است اشاره نمود. بر همین اساس می‌توان انتظار ظهور را در دو نگرش عمومی و خصوصی در نظر گرفت؛ چرا که از طرفی همه انسانها بر اساس آموزه‌های دینی و مذهبی خود، در انتظار ظهور منجی هستند و در واقع یک نگاه فراگیر و عمومی در میان همه انسانها نسبت به ظهور منجی وجود دارد؛ و از طرف دیگر یک نگاه اختصاصی و ویژه نیز نسبت به ظهور مهدی (ع) در جهان اسلام وجود دارد، که از آن به عنوان نگرش اختصاصی به مهدی موعود (ع) یاد می‌کند. طبق نگاه عمومی و با توجه به اینکه تفسیر و تطبیق منجی از سوی هر یک از این مذاهب و ادیان، تحت تأثیر آموزه‌های معرفتی همه ادیان و مذاهب می‌‌باشد، لذا در شناسایی منجی، اختلاف نظر وجود دارد. ولی در حوزه اسلام بر اساس روایات نبوی و بخصوص روایت «المهدی من ولدی» در اینکه منجی کسیو جز مهدی (ع) که از فرزندان پیامبر اسلام (ص) است، اختلافی وجود ندارد. علاوه بر این حدیث و دیگر احادیث بیشماری که از طریق عامه و خاصه از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اهل بیت (ع) در ظهور مهدی (ع) اینکه از نسل پیامبر می‌باشد و با ظهور خود جامعه بشری را به کمال واقعی خواهد رسانید و حیات معنوی خواهد بخشید، فواید بیشمار دیگری نیز وارد شده است، که مهدی (ع) فرزند بلافصل امام حسن عسکری (ع) می‌‌باشد، و پس از تولد و غیبت طولانی، ظهور کرده جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد؛ چنانکه با ظلم و جور پر شده باشد».

۳. حجت الاسلام و المسلمین ملکی راد ؛

محمود ملکی راد حجت الاسلام و المسلمین محمود ملکی راد ، در مقاله «کارکرد مهدویت در اصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی» در این‌باره گفته است: «در نگاه کلان، معارف اصیل و بنیادین دینی را می‌‌توان ارزش مشترکی دانست که پیروان ادیان مختلف به آن باور دارند. مانند باور به وجود خداوند و... یکی از این باورهای مشترک، باور به منجی موعود است. بر مبنای این باور، نجات دهنده پایانی، بر طبق اعتقاد یهودیان، مسیح (ماشیح) است که جهان درخشان و باشکوه آینده را می‌‌سازد. در کتاب اشعیا آمده است: "ای خداوند بر ما ترحم فرما زیرا که منتظر تو می‌‌باشیم". و به اعتقاد مسیحیان، مسیح آخرین نجات بخش است. در انجیل یوحنا آمده است: "او "مسیح" در حقیقت مسیح و نجات دهنده عالم است". از دیگاه زرتشی‌ها در جهانی که پس از ظهور آخرین نجات بخش ساخته می‌‌شود همه چیز بر مبنای دین است". و به باور هندوها "دوره دنیا تمام شود به پادشاه عادلی در آخرالزمان که پیشوای ملائکه و پریان و آدمیان باشد، و حق و راستی با او باشد، و آن چه در دریا و زمین‌ها پنهان باشد همه را به دست آورد، و از آسمان‌ها و زمین و آن چه باشد خبر دهد، و از او بزرگ‌تر کسی به دنیا نیاید". بنابراین وعده به ظهور منجی موعود از این جهت می‌‌تواند ارزش مشترک میان باورمندان به منجی موعود را ترسیم کند و موجب همدلی در میان آنان شود؛ و این همدلی عامل مؤثری در ایجاد انسجام اجتماعی است؛ زیرا نسبت به سایر عوامل پایدارتر است و به راحتی از بین نمی‌رود. در نتیجه باور اقوام مختلف و ملل گوناگون به منجی موعود می‌‌تواند هویت بین الادیانی ایجاد کند و رفتار اجتماعی منطبق با سبک زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان را پیشنهاد نماید؛ و در نگاه اسلامی این باور می‌‌تواند هویت بین مذهبی ایجاد کند و الگوی سبک زندگی مسالمت آمیز پیروان مذاهب مختلف اسلامی را محقق کند و به رفتار اجتماعی ای که به انسجام اجتماعی منجر شود، کمک نماید».

۴. حجت الاسلام و المسلمین الهامی؛

داوود الهامی حجت الاسلام و المسلمین داوود الهامی، در کتاب «آخرین امید» در این‌باره گفته است: «عقیده به منجی اعظم یک عقیده عمومی و مشترک است و اختصاص به یک قوم و یک ملت و یک دین ندارد، در ادیان و مذاهب گوناگون که در جهان حکومت می‌کنند، عموماً ظهور او را خبر داده‌اند، اگرچه در اسم او اختلاف دارند و چنانچه واژه مهدی و واژه‌های دیگری که ادیان و مذاهب مختلف، اطلاق می‌‌کنند و از قالب اصطلاح اختصاصی آنها درآوریم و به مفهوم وسیع‌تر منجی اعظم بنامیم آنگاه اختلاف اسمی رفع می‌‌شود. اما اگر بخواهیم متن نویدهای مهدی موعود را از کتب مقدس یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان و سایر کتاب‌هایی که به عنوان کتاب آسمانی شناخته شده، نقل کنیم سخن به درازا می‌‌کشد، تنها ذکر نمونه‌هایی از این نویدها کافی است تا اصالت مهدویت و جهانی بودن اعتقاد به ظهور منجی اعظم روشن گردد.   در زبور داوود (ع) که تحت عنوان (مزامیر) در لابلای (عهد عتیق) آمده، نویدهایی درباره ظهور حضرت مهدی داده شده است و می‌‌توان گفت: در هر بخشی از (زبور) اشاره‌ای به ظهور آن حضرت و نویدی از پیروزی صالحان بر شریران، و تشکیل حکومت واحد جهانی و تبدیل ادیان و مذاهب مختلف به یک دین محکم و آئین مستقیم موجود است. جالب اینکه مطالبی که قرآن کریم در پیرامون ظهور حضرت مهدی از زبور نقل کرده، از تحریف مصون مانده و در زبور فعلی عیناً موجود است. قرآن مجید چنین می‌‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. طبق روایات زیادی این آیه مربوط به ظهور حضرت مهدی (ع) می‌‌باشد، قرآن کریم این مطلب را از زبور نقل می‌‌کند، و عین همین عبارت که در زبور موجود است، چنین است: زیرا که شریران منقطع خواهند شد، و اما منتظران خداوند، وارث زمین خواهند شد، هان بعد از اندک زمانی شریر نخواهد بود، در امکانش تأمل خواهی کرد و نخواهد بود، و اما حلیمان وارث زمین خواهند شد..؛ زیرا که بازوان شریر شکسته خواهد شد، و اما صالحان را خداوند تأیید می‌‌کند، خداوند روزهای کاملان را می‌‌داند و میراث آنها خواهد بود تا ابد الآباد. نویدهای حضرت مهدی در زبور فراوان است و در بیش از ۳۵ بخش از مزامیر ۱۵۰ گانه نوید ظهور آن حضرت موجود است، علاقمندان می‌‌توانند به متن مزامیر در عهد عتیق مراجعه کنند.  در عهد عتیق (تورات) آمده است: و در آن زمان میکائیل امیر عظیمی که برای پسران قوم تو (خطاب به حضرت دانیال) ایستاده است خواهد برخواست... و بسیاری از آنانی که در خاک زمین خوابیده‌اند، بیدار خواهند شد... و آنان که بسیاری را به راه عدالت رهبری می‌‌نمایند مانند ستارگان خواهند بود تا ابدالآباد. اما تو ای دانیال کلام را مخفی دار و کتاب را تا آن زمان مهر کن، بسیاری به سرعت تردد خواهند نمود... خوشا به حال آنان که انتظار کشند. اگرچه تأخیر نماید، برایش منتظر باش، زیرا که البته خواهد آمد و درنگ نخواهد کرد... بلکه جمیع امت‌ها را نزد خود جمع می‌کند و تمامی قوم‌ها را برای خویشتن فراهم می‌‌آورد. جهت اختصار به نمونه‌های یاد شده اکتفا کردیم، برای اطلاع بیشتر می‌‌توانید در عهد عتیق به کتاب‌های: اشعیاء نبی (فصل ۱ و ۴۵)، زکریا نبی (فصل ۱۴)، صفیناءنبی (فصل ۳)، سلیمان نبی (فصل ۲)، حجی نبی (فصل ۲)، اول سموئیل (فصل ۲)، دوم سموئیل (فصل ۱۲ و ۲۳) و حزقیل نبی (فصل ۲۱) مراجعه نمائید. در اناجیل نیز نویدهای حضرت مهدی (ع) به صراحت آمده است. در انجیل متی می‌‌خوانیم: همچنان‌که برق از مشرق ساطع شده تا به مغرب ظاهر می‌‌شود، ظهور پسر انسان نیز چنین خواهد شد، آنگاه علامت پسر انسان در آسمان پدید گردد و در آن وقت جمیع طوائف زمین سینه‌زنی کنند و پسر انسان را ببینند که بر ابرهای آسمان با قوت و جلال می‌‌آید...آسمان و زمین زائل خواهد شد اما سخن من هرگز زائل نخواهد شد. اما از آن روز و ساعت هیچ‌کس اطلاع ندارد، حتی ملائکه آسمان، جز پدر من و بس... لهذا شما نیز حاضر باشید، زیرا در ساعتی که گمان نبرید پسر انسان می‌‌آید. چون پسر انسان در جلال خود با جمیع ملائکه مقدس خود آیند، آنگاه بر کرسی جلال خود خواهد نشست و جمیع امت‌ها در حضور او جمع شوند و آنها را از همدیگر جدا می‌‌کنند، به قسمتی که شبان میش‌ها را از بزها جدا می‌کند. توضیح اینکه کلمه پسر انسان طبق نوشته مستر هاکس آمریکایی در کتاب خود قاموس کتاب مقدس ۸۰۰ بار در انجیل و ملحقات آن (عهد جدید) تکرار شده که فقط ۳۰ مورد آن با حضرت عیسی قابل تطبیق می‌‌باشد. و ۵۰ مورد دیگر از نجات‌دهنده‌ای سخن می‌‌گوید که در آخر زمان ظهور خواهد کرد، عیسی نیز با او خواهد آمد و او را جلال خواهد داد، و از ساعت و روز ظهور او جز خدا کسی اطلاع ندارد و او کسی جز حضرت مهدی نمی‌باشد. در کتاب‌های مقدسی که در میان زرتشتیان، هندیان به عنوان کتاب‌های آسمانی شناخته شده و آورندگان آنها از نظر آنها به عنوان پیامبر شناخته می‌‌شوند تصریحات زیادی به منجی اعظم شده است».

پرسش‌های وابسته

1. منجی به چه معناست؟ (پرسش)
2. علت اختلاف در منجی جهانی چیست؟ (پرسش)
3. راه حل اختلاف در منجی جهانی چیست؟ (پرسش)
4. چگونه می‌توان اثبات کرد که منجی موعود امام مهدی است؟ (پرسش)
5. از دیدگاه کلامی و نقلی آیا باور به منجی موعود در همه ادیان وجود دارد؟ (پرسش)
6. آیا در کتاب‌های آسمانی به مسئله ظهور منجی جهان اشاره‏‌ای شده است یا اینکه این عقیده اختصاص به مسلمانان دارد؟ (پرسش)
7. آیا عقیده به منجی و مهدویت عقیده‌‏ای شرقی است؟ (پرسش)
8. خاستگاه باور به منجی چیست؟ (پرسش)
9. نظر ادیان سه‌گانه آسمانی درباره رهبر موعود الهی چیست؟ (پرسش)
10. آیا باور به منجی موعود در همه ادیان وجود دارد؟ (پرسش)
11. آیا ایمان به مهدویت یا ظهور منجی نزد ادیان و ملل دیگری غیر از اسلام نیز وجود دارد؟ (پرسش)
12. از چه زمانی خطوط کلی برای روز موعود جهانی ترسیم شده است؟ (پرسش)
13. هر یک از صاحبان ادیان منجی را از دین خود می‌‏داند راه حل این اختلاف چیست؟ (پرسش)
14. مشترکات موعودباوری در ادیان الهی چیستند؟ (پرسش)
15. تمایزات موعودباوری در اسلام و دیگر ادیان الهی چستند؟ (پرسش)
16. چرا قوانین ادیان آسمانی پیشین به نحو اکمل پیاده نشد؟ (پرسش)
17. آیا عقیده به ظهور منجی به غیر از ادیان در میان غربی‌‏ها و سایر اقوام نیز مطرح بوده است؟ (پرسش)
18. چگونه با وجود تحریف در تورات و انجیل به آن دو استشهاد می‏‌شود؟ (پرسش)
19. اندیشه نجات موعودگرایانه در ادیان چین چه بازتابی در فرهنگ و رسوم مردم داشته است؟ (پرسش)
20. نظریه صلح جهانی و عصر طلایی در فرهنگ دینی چینیان چیست و چه ارتباطی با موعودگرایی دارد؟ (پرسش)
21. آیا بهائیان به عنوان یک فرقه منشعب از شیعه به امام مهدی اعتقاد دارند؟ (پرسش)
22. آیا جنبش‌های نو پدید دینی منجی‌گرا هستند؟ (پرسش)
23. منجی در ادیان غیر آسمانی چه کسی است؟ (پرسش)
24. دیدگاه فیلسوفان و دانشمندان غیر مسلمان در مورد منجی چیست؟ (پرسش)

منجی در اندیشه یهودیان

1. آیا یهود ظهور منجی آخر الزمان را قبول دارد؟ (پرسش)
2. منجی نزد یهود چه کسی است؟ (پرسش)
3. ویژگی‌های منجی یهود چیست؟ (پرسش)
4. آیا در دین یهود به منجی بشارت داده شده است؟ در چه کتاب‏‌هایی؟ (پرسش)
5. منجی‌باوری در یهود چه جایگاهی دارد؟ (پرسش)
6. سیر تاریخی منجی‌باوری در یهود چیست؟ (پرسش)
7. آیا برای ماشیح القاب و نام‌های دیگری هم ذکر شده است؟ (پرسش)
8. آیا در بین یهودیان هم منکر وجود ماشیح وجود دارد؟ (پرسش)
9. در تاریخ قوم یهود توجه به منجی در چه زمان‌هایی شدت می‌یافته است؟ آیا مدعیان دروغین ماشیح هم وجود داشته‌اند؟ (پرسش)
10. یهودیان چه نظری درباره وقت آمدن ماشیح دارند و آیا زمانی را برای آن تعیین می‌کنند؟ (پرسش)
11. در آیین یهود برای دوران آخر الزمان چه ویژگی‌هایی ذکر شده است؟ علائم ظهور ماشیح چیست؟ (پرسش)
12. خصوصیات دوران ظهور ماشیح در آیین یهود چگونه است؟ (پرسش)
13. یهودیان از ماشیح چه انتظاری دارند و طول دوران او را چگونه ترسیم می‌نمایند؟ (پرسش)
14. عالمان یهودی در کتاب تلمود درباره هویت و خصوصیات ماشیح چه می‌گویند؟ (پرسش)
15. چرا یهودیان حکومت حضرت داوود را الگوی حکومت موعود آخر الزمان می‌دانند؟ (پرسش)
16. آیا این که می‌گویند موعودگرایی یهودی در اثر ارتباط با اقوام ایرانی پدید آمد درست است؟ (پرسش)
17. آیا در تورات به منجی و ظهور او اشاره شده است؟ (پرسش)
18. براساس تورات ظهور منجی چه برکاتی دارد؟ (پرسش)
19. در تورات چه بشارت‌هایی به آمدن امام مهدی داده شده است؟ (پرسش)