آیه علم الکتاب در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه علم الکتاب است. آیه علم الکتاب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه علم الکتاب در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾.

آیه ۴۳ سوره رعد مکی است و در احتجاج با منکرین رسالت پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. اثبات امر رسالت برای کفار مستلزم برهان است؛ ولی خداوند به جای ارائه معجزه یا آیتی از این دست، به موضوعی فراتر اشاره نموده و این برهان را در قالب اعلان شهادت بیان فرموده است. بر این اساس، مبنای برهان بر پایه شهادت خداوند بر رسالت پیامبرش (ص) شکل گرفته است. مسلماً شهادت الهی در ردیف شهادت‌های عادی نیست که در آن احتمال صدق و کذب برود؛ بلکه خبر از حاقّ واقع می‌دهد؛ چنان که شهادت به توحید در آیه ۱۸ آل عمران نیز به همین گونه بیان شده است.

هرچند چنین شهادتی برای اولی الألباب مفید یقین است، اما برای توده مردم قابل درک نیست. از همین رو، در آیه شریفه، شهادت الهی به شهادتی انسانی ضمیمه شده تا برای همگان حجت باشد. نکته مهم آن است که چنان شخصیت ارجمندی که شهادت او به رسالت رسول خدا (ص) به دنبال شهادت پروردگار قرار دارد و کشف از حاق واقع می‌نماید، لزوماً باید دارای عصمت و علم از جانب خداوند باشد.

خداوند در آیه شریفه، این انسان عظیم‌الشأن را با وصف ﴿مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ معرفی می‌نماید. از آنجا که در این گونه موارد وصف مُشعِر به علیّت است، خداوند در عین اقامه برهان بر اینکه چرا شهادت او یقین‌آور است، مصداق عینی چنین وجود با ارزشی را در میان انسان‌ها معرفی می‌نماید؛ به این ترتیب که چنین فردی می‌باید دارای علم لدنی باشد و آگاهی او از عالم غیب از طریق شهود یقین‌آور و بدون خطا باشد، تا برای دیگران حجت به شمار آید. طبعاً چنین فردی باید معصوم به عصمت الهی باشد و چون مؤدای شهادت، اعلام صداقت نبی (ص) در رسالت خود است؛ لذا می‌باید در مراتب قرب الهی و علم غیب، در مقامی باشد که اشراف و اطلاع از مراتب ولایی رسول اکرم (ص) در عوالم ملکوت داشته باشد. مصداقاً وجود چنین فردی منحصر در اوصیای معصوم نبیّ مکرّم اسلام (ع) است.

در طی برهان از چند طریق ثابت شد کسی که صاحب علم‌الکتاب است، از مقامی در پیشگاه الهی برخوردار است که در علم و عصمت الهی مانند رسول خدا (ص) می‌باشد. چنین مقامی در فرهنگ قرآن و بیانات اهل بیت (ع) همان مقام امامت است که در اوصیای رسول اکرم (ص) از حضرت (ع) تا امام عصر (ع) وجود دارد.

با توجه به آنکه شهادت الهی مانند شهادت افراد عادی نیست، بلکه خبر از حاق واقع - با احاطه‌ای که بر واقعیت دارد- می‌دهد، بنابراین، شهادت ﴿ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ نیز از همین قبیل است. به این ترتیب، حد وسط قیاس اقترانی که تشکیل می‌شود، مقام شهادت و حق الیقین صاحبان علم الکتاب است؛ بر این اساس می‌گوییم:

اولاً، ﴿ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾، درمقام حق‌الیقین و اشراف بر ملکوت عالم است.

ثانیاً، کسی که در مقام حق الیقین و اشراف بر ملکوت عالم است، معصوم به عصمت الهی و عالم به خزائن غیب الهی است.

نتیجه آنکه: ﴿ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ معصوم به عصمت الهی و عالم به خزائن غیب به اذن پروردگار است. بدیهی است که چنین مقامی اکتسابی نیست و مانند نبوت و رسالت، به انتخاب پروردگار و انتصاب الهی است.

با توجه به سیر برهانی که در این آیه ارائه شد، مقام عصمت و علمی که برای امام ثابت می‌شود، فوق آگاهی بر احکام شریعت و یا منزه بودن از هرگونه گناه است؛ بلکه چون امام در این نگاه درعالی‌ترین مرتبه حق‌الیقین و مشرف بر عوالم ملکوت قرار دارد، اولاً، علم او به اذن الهی اشراف بر تکوین و تشریع و سنن الهی در این دو مقام دارد و ثانیاً، عصمت و طهارت از همه آلودگی‌ها و قذاراتی است که مناسبت با این مقام ندارد.

پرسش مستقیم

آیه علم‌الکتاب چگونه نصب الهی امام را اثبات می‌کند؟ (پرسش)

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۵