افضلیت امام از دیدگاه اسماعیلیه

مقدمه

جدایی اسماعیلیه از خط اصلی شیعه به دوران امام صادق (ع) و پس از آن بر می‌گردد که درگذشت اسماعیل، فرزند امام صادق (ع) را باور نکردند و پس از ایشان به امامتش معتقد شدند. اسماعیلیه تاریخی پر فراز و نشیب دارد. از حجاز تا شمال افریقا؛ از هند و پاکستان تا قلعه‌های الموت، همگی شاهد حضور این گروه فعال بوده و هستند. تلاشم برای یافتن آثار دانشمندان قدیم و جدید آنها چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. محققان نیز درباره این فرقه تحقیقات درخور تحسینی انجام داده‌اند که شاید یکی از بهترین‌ها در این عرصه کتاب “احسان الهی ظهیر” محقق پاکستانی با عنوان الاسماعیلیه است که تا اوایل قرن پانزدهم هجری قمری در قید حیات بوده است.

هرچند برخی محققان معتقدند که اسماعیلیه لزوم افضلیت امام را پذیرفته‌اند^[۱]، اما من نتوانستم عبارتی را بیابم که در آن تصریح به لزوم افضلیت امام شده باشد. اما از آنچه ایشان درباره امامت و جایگاه امام بدان باور دارند، می‌توانیم به این نتیجه روشن برسیم که امام با ویژگی‌هایی که اسماعیلیه به آن معتقدند، نمی‌تواند جز افضل باشد.

ایشان جایگاهی والا برای امام در نظام هستی قایل‌اند^[۲] و سخنانی که از امام علی (ع) در معرفی خودش، نقل می‌کنند، مؤید همین معناست: «أنا الأول و أنا الآخر، و أنا الظاهر و أنا الباطن و أنا بکل شیء علیم، أنا الذی سمکت سماءها، و سطحت أرضها، و أجریت أنهارها، و أنبت أشجارها، فالنهایة الأولة التی هی المنطقة له. و بذلک بالأول من عالم الإبداع، والآخر الذی له یتحد بکل مقاوم، هو الظاهر بالمعجزات، والباطن الذی لا یدرک بالصفات. و سمک سماءها العالیة، من الطبیعیات والنطقاء و الحدود فی سائر الأوقات، و سطح الأرض للموالید من معدن و نبات وحیوان، و أنبت الأشجار للأقوات، و أجری الأنهار فی البر و البحر تقدیر ذات الذوات»^[۳].

تصورم آن است که آنها این جایگاه را برای تمام امامان خود معتقدند. شاهدی هم برای این مدعا دارم. به نقل یکی از داعیان اسماعیلی - داعی عمادالدین قرشی - روزی الامام المعز مردم را جمع کرد و خطاب به آنها خود را چنین توصیف کرد:«أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي‏، وَ مَنْ‏ لَمْ‏ يَعْرِفْنِي‏ فَأَنَا أُعَرِّفُهُ‏ بِنَفْسِي‏... انا الامین علی اهل الأرض والسماوات، انا سدرة المنتهی، انا العروة الوثقی... انا صاحب الافلاک والاجرام الدائرة و الحوادث الکائنة... انا الاول و انا الآخر و انا الباطن و انا الظاهر»^[۴].

در باورهای اسماعیلیان، امامان از حیث ظاهر از جنس بشر هستند، از گِل آفریده شده‌اند که مانند دیگر انسان‌ها دچار بیماری و مرگ هم می‌شوند، اما او چنان مقام و جایگاهی دارد که عناوینی همچون وجه‌الله، یدالله، جنب‌الله و... بر وی اطلاق می‌شود^[۵].

از نظر آنها أمام باب رحمت خداوند و وسیله مغفرت اوست که هرکسی به آنها متوسل شود به مقصود خواهد رسید. او حجت خدا بر مردم و پناهگاه آنهاست^[۶]. باور اسماعیلیه آن است که امام توان ارائه معجزات و کرامات فراوان را دارد^[۷]. برخی از آنها امام را قطب عالم امکان، روح وجود، صاحب عصر، صراط مستقیم و... می‌دانند که تنها خداوند متعال از ویژگی‌های او خبر دارد^[۸].

آنها امام را معصوم می‌دانند و استدلال‌های فراوانی هم بر این آموزه اقامه می‌کنند^[۹]. به اعتقاد برخی دانشمندان اسماعیلی، امام عالم به گذشته و حال و آینده است^[۱۰]. ایشان امام را منصوص از جانب امام دانسته و معتقدند که امت شأن انتخاب امام را ندارد^[۱۱]. از نظر برخی از آنها امام لاحق باید برتر از امام سابق هم باشد^[۱۲].

از آنچه درباره عقیده آنها نسبت به امام روایت کردم، می‌توانید به این گمان قوی برسید که چنین کسی لزوماً افضل از دیگران است. افزون بر آن، در آثار علی بن ولید (۶۱۲ق) از دانشمندان معروف اسماعیلی عباراتی دیدم که تا حدودی تصریح به افضلیت امام است؛ عباراتی همچون: لا مشیر فی الفضیلة الی سواه، متبوع لا تابع، مقصود لا قاصد، مرغوب فی حکمه و صحة أفعاله و تعالیمه و هدایته^[۱۳].^[۱۴]

جستارهای وابسته

منابع

فاریاب، محمد حسین، افضلیت امام از منظر عقل و نقل

پانویس

↑ مهدی فرمانیان، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص۲۰۲.
↑ بعضی محققان اندیشه‌های اسماعیلیه را درباره امامان (ع) غالیانه دانسته‌اند (ر. ک: محمد بن احمد جویر، الاسماعیلیة المعاصرة، ص۹۵)، ضمن آنکه عقاید اسماعیلیه معاصر با قدمای خود نیز در این باره تفاوتی ندارد (همان، ص۹۳).
↑ ابراهیم بن حسین حامدی، کنز الولد، ص۲۲۰.
↑ ادریس عمادالدین قرشی، زهر المعانی، ص۲۳۳.
↑ مصطفی غالب، تاریخ الدعوة الإسماعیلیة، ص۴۰.
↑ احسان الهی ظهیر، الاسماعیلیة، ص۳۶۶، به نقل از: قاضی نعمان مغربی، الهمة فی آداب اتباع الأئمة، ص۵۰-۵۱.
↑ عبدالله المرتضی، «مسائل مجموعة من الحقائق العالیة»؛ در: اربعة کتب اسماعیلیة، ص۱۲۰، به نقل از: احسان الهی ظهیر، الاسماعیلیة، ص۳۷۳.
↑ احسان الهی ظهیر، الاسماعیلیة، ص۳۷۳، به نقل از: عبدالله المرتضی، الفلک الدوار، ص۶۸.
↑ احمد کرمانی، المصابیح فی اثبات الامامة، ص۷۴-۷۶؛ نعمان بن محمد، المجالس و المسایرات، ص۴۱۸.
↑ قاضی نعمان مغربی، تأویل الدعائم، ج۱، ص۱۴۵.
↑ علی بن ولید، تاج‌العقاید و معدن الفوائد، ص۷۶؛ کرمانی، المصابیح فی اثبات الامامة، ص۷۷-۷۹.
↑ ابویعقوب سجستانی، اثبات النبوات، ص۱۶۱.
↑ علی بن ولید، تاج العقائد و معدن الفوائد، ص۷۱.
↑ فاریاب، محمد حسین، افضلیت امام از منظر عقل و نقل، ص ۷۴.

[1] مهدی فرمانیان، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص۲۰۲.

[2] بعضی محققان اندیشه‌های اسماعیلیه را درباره امامان (ع) غالیانه دانسته‌اند (ر. ک: محمد بن احمد جویر، الاسماعیلیة المعاصرة، ص۹۵)، ضمن آنکه عقاید اسماعیلیه معاصر با قدمای خود نیز در این باره تفاوتی ندارد (همان، ص۹۳).

[3] ابراهیم بن حسین حامدی، کنز الولد، ص۲۲۰.

[4] ادریس عمادالدین قرشی، زهر المعانی، ص۲۳۳.

[5] مصطفی غالب، تاریخ الدعوة الإسماعیلیة، ص۴۰.

[6] احسان الهی ظهیر، الاسماعیلیة، ص۳۶۶، به نقل از: قاضی نعمان مغربی، الهمة فی آداب اتباع الأئمة، ص۵۰-۵۱.

[7] عبدالله المرتضی، «مسائل مجموعة من الحقائق العالیة»؛ در: اربعة کتب اسماعیلیة، ص۱۲۰، به نقل از: احسان الهی ظهیر، الاسماعیلیة، ص۳۷۳.

[8] احسان الهی ظهیر، الاسماعیلیة، ص۳۷۳، به نقل از: عبدالله المرتضی، الفلک الدوار، ص۶۸.

[9] احمد کرمانی، المصابیح فی اثبات الامامة، ص۷۴-۷۶؛ نعمان بن محمد، المجالس و المسایرات، ص۴۱۸.

[10] قاضی نعمان مغربی، تأویل الدعائم، ج۱، ص۱۴۵.

[11] علی بن ولید، تاج‌العقاید و معدن الفوائد، ص۷۶؛ کرمانی، المصابیح فی اثبات الامامة، ص۷۷-۷۹.

[12] ابویعقوب سجستانی، اثبات النبوات، ص۱۶۱.

[13] علی بن ولید، تاج العقائد و معدن الفوائد، ص۷۱.

[14] فاریاب، محمد حسین، افضلیت امام از منظر عقل و نقل، ص ۷۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]