امام مهدی چه زمانی ظهور می‌کند؟ (پرسش)
| امام مهدی چه زمانی ظهور می‌کند؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
| مدخل بالاتر | مهدویت / عصر ظهور امام مهدی / زمان ظهور امام مهدی |
| تعداد پاسخ | ۱۲ پاسخ |
امام مهدی (ع) چه زمانی ظهور می‌کند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.
عبارت‌های دیگری از این پرسش
- امام مهدی چه زمانی ظهور خواهد کرد؟ و اصولا آیا تعیین سال ماه و روز ظهور حضرتش ممکن است؟
- امام مهدی چه زمانی ظهور می‌کند و آیا برای ظهور وقتی تعیین شده است؟
- آیا می‌توان وقت ظهور را تعیین کرد؟
پاسخ نخست
آیت‌‌الله محمد جواد خراسانی، در کتاب «مهدی منتظر» در این‌باره گفته است:
«هر چیز را مدتی است، و غیبت را هم مدتی است، اما تعیین آن و دانستن آن لازم نیست. اگر معلوم شد که غیبت او به امر خداست و معلوم شد که در غیبت حکمت و مصلحتی است، در مقدار مدت او نیز قطعا حکمت و مصلحت خواهد بود و هم‌چنان‌که حکمت و مصلحت اقتضای اصل غیبت و اختفای او کرده، هم‌چنین حکمت و مصلحت دیگر نیز اقتضای اخفای مدت او و وقت ظهور او کرده، چنانکه مدت عمر دنیا و وقت ساعت قیامت معلوم نیست و دانستن آن هم ضروری نیست و مخفی بودن آن هم بی‌حکمت نیست»[۱].
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. آیت الله حکیم؛ |
|---|
|
آیت الله سید منذر حکیم در کتاب «پیشوایان هدایت» در اين باره گفته است:
«احادیث شریف آورده‌اند که آن حضرت (ع) در یکی از سال‌های فرد قمری[۲] و در روز جمعه ظهور می‌فرمایند[۳]، و مطابق با آنچه در سایر روایات آمده است خروج آن حضرت در روز شنبه دهم محرم به وقوع خواهد پیوست[۴]، شاید هم بتوان میان این دو تاریخ این گونه جمع کرد که ظهور آن حضرت در روز جمعه باشد و در آن روز در مسجد الحرام خطبه بخواند و خروجش به سمت کوفه در روز شنبه باشد»[۵].
|
| ۲. حجت الاسلام و المسلمین قرائتی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی در کتاب «جهت‌نما» در اين باره گفته است:
«هیچ کس نه می‌تواند و نه حق دارد برای ظهور امام زمان (ع)، زمان تعیین کند؛ چون زمان ظهور از علوم غیبی است که فقط در اختیار خداوند متعال است. در روایات می‌خوانیم اگر کسی برای ظهور زمانی را تعیین کرد او را تکذیب کنید: " كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ "[۶]»[۷].
|
| ۳. حجت الاسلام و المسلمین فاضلیان؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین سید محمد جواد فاضلیان، در مقاله «قیام» در این‌باره گفته است:
«تعیین تاریخ و زمان ظهور حضرت حجت (ع) نوعی پیش‌گویی و اخبار از آینده است و مراجعه به روایات معصومان (ع)، یگانه راه آگاهی از آن به شمار می‌آید. احادیث، تاریخ ظهور آن حضرت را تعیین نکرده، این کار را مکروه شمرده و به تخطئه و تکذیب تعیین کنندگان وقت پرداخته‌اند. شیخ کلینی درباره کراهت این امر چنین روایت کرده است: "عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: قُلْتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَقْتٌ فَقَالَ كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ إِنَّ مُوسَى (ع) لَمَّا خَرَجَ وَافِداً إِلَى رَبِّهِ وَاعَدَهُمْ ثَلَاثِينَ يَوْماً فَلَمَّا زَادَهُ اللَّهُ عَلَى الثَّلَاثِينَ عَشْراً قَالَ قَوْمُهُ قَدْ أَخْلَفَنَا مُوسَى فَصَنَعُوا مَا صَنَعُوا فَإِذَا حَدَّثْنَاكُمُ الْحَدِيثَ فَجَاءَ عَلَى مَا حَدَّثْنَاكُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ وَ إِذَا حَدَّثْنَاكُمُ الْحَدِيثَ فَجَاءَ عَلَى خِلَافِ مَا حَدَّثْنَاكُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ تُؤْجَرُوا مَرَّتَيْن"[۸]»[۹].
|
| ۴. حجت الاسلام و المسلمین اسماعیلی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسمین اسماعیل اسماعیلی، در مقاله «بررسی نشانه‌های ظهور» در این‌باره گفته است:
«گرچه اصل ظهور و نشانه‌های نزدیک شدن آن، از امور مسلم و قطعی است، ولی بنا به مصالحی، زمان ظهور مشخص نشده است و هیچکس، جز خداوند از وقت دقیق آن آگاه نیست. بارها اصحاب از امامان (ع) در مورد زمان خروج قائم (ع) پرسیدهاند، ولی آنان به صراحت از مشخص کردن آن نهی کرده‌اند و زمان ظهور را همچون علم به قیامت، منحصر به خداوند دانسته‌اند[۱۰]: "و اما زمان ظهور مهدی (ع)، به روشنی و به شرح برای ما مشخص نشده است، بلکه او تا آنگاه که خداوند اجازه خروج بدهد، از دیدگان ما پنهان است"[۱۱]. فضیل از امام باقر (ع) پرسید که آیا برای ظهور وقتی معین شده است؟ امام (ع) سه بار فرمود "كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ"[۱۲]. یا، کمیت از آن حضرت پرسید که چه وقت حضرت مهدی (ع) ظهور می‌کند، امام (ع) فرمود: "از پیامبر (ص) همین مطلب پرسیده شد. حضرت فرمود: مثل ظهور مهدی (ع)، همچون برپایی قیامت است کسی جز خدا از وقت آن آگاه نیست مهدی نمی‌آید مگر ناگهانی"[۱۳]. مقتضای این احادیث و احادیث دیگر نظیر آنها[۱۴] آن است که به هیچروی، نمیتوان وقتی برای ظهور مهدی (ع) معین کرد. با توجه به این اصل مسلم، نشانه‌های ظهور، تنها بیانگر نزدیک شدن زمان ظهورند و بیش از آن، دلالتی ندارند. اگر روایتی باشد که زمان ظهور را مشخص سازد، ناگزیر باید آن را توجیه کرد و یا به کناری نهاد. در برخی روایات، به گونه سربسته و مجمل، به زمان ظهور اشاره شده، ولی بر فرض درستی آنها، ناسازگاری با قاعده فوق ندارند، زیرا در حقیقت آنها نیز وقتی معین نمی‌کنند، بلکه به گونه‌ای نشانه‌های ظهور را بیان می‌کنند. مثلا در حدیثی آمده: "مهدی (ع) قیام نمی‌کند، مگر در سال‌های فرد: سال اول، سوم، پنجم، هفتم و یا نهم، و یا روز شنبه دهم محرم". یا: "در ۲۳ رمضان منادی ندا می‌دهد و مردم را به سوی مهدی (ع) فرا می‌خواند"[۱۵]. در این روایات، گرچه به گونه‌ای به زمان ظهور اشاره شده، ولی با این حال، به صورت جزمی و دقیق زمان ظهور مشخص نشده است. درحقیقت ویژگی‌های آن زمان، بیان شده است نه وقت دقیق زمان ظهور، بنابراین، روایات، ناسازگاری با اصل قاعده مشخص نبودن زمان ظهور ندارد. البته در برخی روایات، که سند آنها معتبر نیست، به زمان دقیق ظهور اشاره شده، ولی علما، به آن اعتنا نکرده و یا آنها را توجیه کرده‌اند»[۱۶].
|
{{پاسخ پرسش | عنوان پاسخ‌دهنده = ۵. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛ | تصویر = 136863.JPG | پاسخ‌دهنده = خدامراد سلیمیان | پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «درسنامه مهدویت» در این‌باره گفته است:
- «یکی از موضوعات مهم در مباحث مهدویت، "وقت ظهور" است؛ به گونه‌ای که حتی سال‌ها پیش از ولادت حضرت مهدی (ع)، درباره آن، از معصومان (ع) پرسش می‌شد. آنان نیز مسائل مربوط به آن حضرت به‌ویژه زمان ظهور آن حضرت را از رازهای الهی دانسته و وقت گذاران را تکذیب می‌کردند. با گذری کوتاه در سخنان ائمه اطهار (ع) درباره وقت ظهور، به مطالب ذیل بر خواهیم خورد:
- آشکار کردن زمان ظهور، فقط از آن خداوند عزوجل است: در روایت مشهوری آمده است: وقتی دعبل شاعر بلند آوازه شیعی در محضر امام رضا (ع) در ضمن قصیده‌ای، سخن از ظهور و قیام حضرت مهدی (ع) بر زبان جاری ساخت، آن حضرت در حالی که سرشک از دیدگانش جاری بود، رو به دعبل کرد و فرمود:ای خزاعی! همانا روح القدس بر زبانت، این دو بیت را جاری ساخت. آیا می‌دانی این امام کیست و چه زمانی قیام می‌کند؟ آن گاه خود آن حضرت به معرفی امام مهدی (ع) پرداخت. سپس درباره زمان ظهورش چنین فرمود: اما اینکه "چه زمانی ظهور خواهد کرد"، این خبر دادن از وقت است. پدرم از پدرش و ایشان از پدرانش از رسول گرامی اسلامی (ص) نقل کرده‌اند که وقتی از آن حضرت سؤال شد: ای رسول خدا (ص)! چه زمانی قائم از ذریه شما ظهور می‌کند؟ آن حضرت فرمود: " مَثَلُهُ مَثَلُ السَّاعَةِ الَّتِي
لاَ يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لاَ تَأْتِيكُمْ إِلاَّ بَغْتَةً
[۱۷]؛ جز او هیچ کس آن را به موقع خود آشکار نمی‌گرداند. این حادثه بر آسمان‌ها و زمین گران است، جز ناگهان به شما نمی‌رسد"[۱۸]. پنهان بودن زمان ظهور، همانند زمان قیامت و رستاخیز است که یک نوع آزادی عمل برای همگان پیدا می‌شود. از سوی دیگر چون زمان آن به طور دقیق معلوم نیست و در هر زمان محتمل است، نتیجه‌اش حالت آماده باش دائم است. درباره قیام حضرت مهدی (ع) نیز اگر تاریخ تعیین می‌شد و زمان ظهور دور بود، همه در غفلت و غرور و بی‌خبری فرو می‌رفتند و اگر زمانش نزدیک بود، ممکن بود آزادی عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطراری پیدا کند. همان گونه که آشکار کردن زمان رستاخیز بزرگ، فقط در اختیار خداوند است، اعلان زمان ظهور حضرت مهدی (ع) نیز در دست خداوند است. خداوند در ادامه آیه یاد شده، آگاهی به قیامت را در علم خداوند دانسته است: يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ[۱۹]؛ بر این اساس این که عده‌ای به خود جرئت می‌دهند و به راحتی هنگام ظهور را تعیین می‌کنند، جای بسی تأمل است! وقتی چنین پرسشی از حضرت مهدی (ع) نیز مطرح شد، ضمن توقیعی اینسان پاسخ فرمود: "اما ظهور فرج همانا در اختیار خداوند متعال است و وقت گذاران دروغ گفتند"[۲۰]؛ آن حضرت در آخرین توقیع به سفیر چهارم خود، ظهور را فقط در اراده و اختیار خداوند دانسته، می‌فرماید: "ظهوری نخواهد بود؛ مگر آن گاه که خداوند اجازه فرماید"[۲۱]؛ پس زمان آغاز ظهور، یکی از اسرار الهی است و اندیشه و فکر بشر از رسیدن به آن، سخت کوتاه و ناتوان است. - روایات فراوانی ظهور را ناگهانی دانسته[۲۲] و احادیثی اصلاح امر فرج را یک شَبِه ذکر کرده است. امام علی (ع) نقل کرده که پیامبر (ص) فرمود: "مهدی از ما اهل بیت (ع) است که خداوند امر فرج او را در یک شب اصلاح می‌فرماید"[۲۳]؛ امام باقر (ع) نیز پس از بیان غیبت حضرت مهدی (ع)، فرمود: "او همانند شهابی شعله ور در تاریکی شب، آشکار خواهد شد"[۲۴].
در برخی روایات، البته به صورت محدود، زمانهایی برای رخداد این حادثه بزرگ ذکر شده است. اینگونه روایات به چند دسته تقسیم می‌شوند.
- روایاتی که "جمعه" را به عنوان روز ظهور معرفی کرده است: امام صادق (ع) می‌فرماید: "قائم ما اهل بیت در روز جمعه ظهور خواهد کرد"[۲۵]
- روایاتی که روز ظهور را مصادف با روز عاشورا ذکر کرده است: امام باقر (ع) ضمن سخنانی درباره روز عاشورا فرمود: "... و روز عاشورا روزی است که در آن قائم قیام خواهد کرد"[۲۶]
- روایاتی که ظهور حضرت مهدی (ع) را در سال فرد ذکر کرده است: امام صادق (ع) می‌فرماید: "قائم ظهور نمی‌کند مگر در سال فرد"[۲۷]
- برخی روایات نیز روز ظهور را شنبه ذکر کرده است: امام باقر (ع) فرمود: "قائم روز شنبه- که روز عاشورا است- خروج می‌کند"[۲۸]
- اگرچه قرائنی چند بر ظهور حضرت مهدی (ع) در روز جمعه وجود دارد؛ ولی این روایت و امثال آن را می‌توان به این صورت توجیه کرد که نخستین روز ظهور جمعه است و از آنجایی که قیام آن حضرت پس از ظهور است، قیام آن حضرت در روز شنبه اتفاق خواهد افتاد»[۲۹].
| ۶. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در کتاب «آخرین منجی» در این‌باره گفته است:
بر اساس برخی از زیارات، فرج و ظهور آن حضرت در روز جمعه بیشتر از روزهای دیگر محتمل دانسته شده؛ چنان که در زیارت مختص آن حضرت در روز جمعه تصریح شده است: "ای آقای من! درود خداوند بر تو و بر آل بیت تو باد. امروز جمعه است و این، روز توست که در آن، ظهورت و فرج مؤمنین به دستانت انتظار می‌رود"[۳۴] بنابراین، روایاتی که به صورت نامشخص از ماه و روز خاصی نام برده‌اند، هرگز بر تعیین زمان ظهور دلالت ندارد؛ زیرا تعیین زمان با تعیین هر سه عنصر سال و ماه و روز ممکن خواهد بود و چون سال معین نشده است، ماه و روز نیز نامعین خواهد بود. نتیجه این که زمان ظهور امام عصر (ع) از نظر سال و ماه و روز، دقیقاً روشن نیست و آن چه در برخی روایات، از سال و ماه و ایام هفته به عنوان وقت ظهور یاد شده نیز کلی است و قابل تطبیق بر مصادیق مشابه می‌باشد. از این‌رو، در هیچ روایت از روایات بسیاری که از پیامبر گران قدر و امامان (ع) پیرامون ابعاد گوناگون حیات امام عصر (ع) رسیده، به طور مشخص به زمان ظهور آن حضرت تصریح نشده است؛ بلکه به عکس، در روایات بسیاری، کسانی که از زمان ظهور خبر می‌دهند به شدت تکذیب شده‌اند. لذا کسی دقیقاً نمی‌داند که آن حضرت چه وقتی ظهور خواهد کرد؛ زیرا حکمت الهی اقتضا می‌کند که زمان ظهور آن حضرت از مردم پوشیده باشد. بر اساس روایات، ظهور حضرت مهدی (ع) به صورت ناگهانی و در یک زمان نامعلوم رخ خواهد داد. برخی از احادیث، دفعی بودن حادثه ظهور را با تعبیر "بغتة" توصیف کرده و برخی دیگر، واقعه ظهور را به واقعه قیامت تشبیه نموده‌اند. دعبل خزاعی می‌گوید: وقتی در حضور امام رضا (ع) شعری خواندم و در آن، سخن از امام قائم (ع) به میان آوردم، حضرت بسیار گریه کرد، سپس به من فرمود: ای خزاعی! در این دو بیت، روح الامین به زبانت سخن گفته است. آیا می‌دانی این امام کیست و کی قیام می‌کند؟ عرض کردم: نه‌ای مولایم جز این که شنیده‌ام امامی از شما ظهور می‌کند و زمین را از فساد پاک و از عدالت و داد پر می‌کند، چنان که از ستم پر شده است. فرمود: ای دعبل! امام بعد از من، محمد (ع) است و پس از او فرزندش علی (ع) و بعد از او پسرش حسن (ع) و پس از حسن، پسرش حجت قائم (ع) امام است؛ کسی که در غیبتش انتظار او را کشند و در ظهورش مطاع باشد. اگر از دنیا باقی نماند مگر یک روز، خدا آن روز را آن قدر طولانی کند که او ظهور نماید و زمین را پر از عدالت کند، چنان که پر از ستم شده باشد. اما زمان آن، خبر دادن از وقت است و حال آن که پدرم از پدرش و او از پدرانش برایم روایت کرده است که از پیغمبر (ص) سؤال شد: چه زمانی قائم از ذریه‌ات خروج می‌کند؟ فرمود: مثل او مانند قیامت است که وقتش را جز خداوند آشکار نکند و رخ نمی‌دهد مگر به صورت ناگهانی"[۳۵]؛ در روایت منقول از امام جواد (ع) نیز آمده است: "خداوند بزرگ، امر ظهور ایشان را یک شبه به انجام می‌رساند، چنان که امر موسی، کلیم خود را چنین کرد؛ آن گاه که جهت برگرفتن آتش برای خانواده‌اش رهسپار شد، اما زمانی که برگشت، پیامبر و فرستاده خدا شده بود"[۳۶]؛ براساس این دسته روایات، واقعه ظهور، یک امر ناگهانی و غیر قابل پیشبینی است و کسی از زمان آن اطلاع دقیقی ندارد؛ لذا بر اساس روایات، اگر کسی برای ظهور حضرت، زمان و تاریخ تعیین کند، دروغگو است و ادعای وی اعتبار و ارزش دینی نخواهد داشت»[۳۷]. |
| ۷. حجت الاسلام و المسلمین رجالی تهرانی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین علی رضا رجالی تهرانی، در کتاب «یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است:
«ظهور امام زمان (ع) و طلوع فجر آفتاب امامت، وقت و ساعتی دارد که بنابر روایات نقل شده همانند ساعت برقراری قیامت است، یعنی کسی به جز خداوند متعال از ظاهر شدن این آفتاب عدلگستر اطّلاع ندارد. مهزم اسدی از امام صادق (ع) پرسید: فدایت شوم، ظهور قائم آل محمد (ع) و تشکیل دولت حق، که در انتظارش هستید، طول کشید، پس در چه وقت واقع می‌شود؟ حضرت فرمود: تعیین‌کنندگان وقت ظهور دروغ می‌گویند، تعجیلکنندگان هلاک میگردند، و تسلیمشوندگان نجات مییابند و به سوی ما بازگشت می‌کنند.[۳۸] و خود امام غایب (ع) می‌فرماید: و امّا ظهور فرج، پس بسته به اراده خدای متعال است، و کسانی که وقتی برای ظهور تعیین کنند، دروغگو هستند.[۳۹] بنابراین، زمان ظهور حضرت حجّت (ع) را هیچکس، حتّی پیامبر اکرم (ص) نیز نمی‌داند، و هرکس وقتی را برای ظهور معین نماید، دروغگو است. و معلوم است که این مسئله فرق می‌کند با اینکه در برخی روایات زمانی عمومی، چون روز جمعه، روز عاشورا و مانند آن ذکر شده است»[۴۰]. |
| ۸. حجت الاسلام و المسلمین رحیمی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین عباس رحیمی، در کتاب «امید فردا» در این‌باره گفته است:
«زمان ظهور حضرت مهدی (ع) برای هیچ کس، حتی برای آن حضرت معلوم نیست. گاهی بعضی اصحاب ائمه (ع) اصرار می‌ورزیدند آنان وقت ظهور را بیان کنند، اما آنان با صراحت تمام می‌فرمودند: کسی وقت ظهور را نمی‌داند. هر کس وقتی برای آن معین کند دروغگوست: "كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ، كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ"[۴۱]؛ تعیین‌کنندگان وقتِ ظهور، دروغگویند»[۴۲].
|
| ۹. حجت الاسلام و المسلمین رضوی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر رسول رضوی، در کتاب «امام مهدی» در این‌باره گفته است:
«اکثر روایات اسلامی، چه از طریق شیعه و چه از طریق اهل سنت که در مورد قیام حضرت مهدی (ع) وارد شده است، به این نکته اذعان دارند که هیچکس جز خداوند متعال، از زمان ظهور آن حضرت، آگاهی ندارد. با این حال، علائم و نشانه‌هایی برای ظهور آن حضرت ذکر شده است که مهم‌ترین آنها، فراگیر شدن ظلم و ستم، دوری مردم از دین، خروج سفیانی و ... است[۴۳]. فضیل، از امام باقر (ع) پرسید: "آیا برای این امر وقتی تعیین می‌شود؟". امام سه بار فرمود: "تعیین کنندگان وقت، دروغگویند"[۴۴]. مفضل بن عمر می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: "آیا برای مهدی منتظر (ع) وقتی تعیین شده که مردم آن‌را بدانند؟ امام (ع) فرمود: نه! هرگز! خداوند، اجازه نمی‌دهد که برای او وقت معینی باشد که شیعیان از آن آگاهی داشته باشند. گفتم: ای سرور و مولای من! چرا نمیتوان از وقت آن مطلع شد؟ فرمود: زیرا، آن همان ساعت است که خدای تبارک و تعالی می‌فرماید: |
| ۱۰. حجت الاسلام و المسلمین بنی‌هاشمی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمد بنی‌هاشمی، در کتاب «انتظار فرج» در این‌باره گفته است:
احتمال مرجوحی که در این جا وجود دارد این است که منظور از "وقت" در این احادیث، وقت قطعی و غیر قابل بداء باشد. در این صورت اگر هم پیشگویی‌هایی از ائمه (ع) در مورد زمان ظهور امام عصر (ع) یا خصوصیات و نشانه‌های آن نقل شده باشد، همگی قابل بداء هستند و هیچ یک را نمیتوان قطعی دانست. این مطلب البته مطلب صحیحی است که در ادامه به طرح آن می‌پردازیم، ولی در مورد اصل آن چه فعلاً در صدد اثباتش هستیم، هیچ تفاوتی نمی‌کند که بگوییم وقتی برای ظهور معین نشده یا این که معین شده ولی قابل بداء و تغییر است. آن چه مسلم است این است که وقت قطعی و غیر قابل تغییر در مورد ظهور حضرت ولی عصر (ع) معین نشده است. به همین دلیل در بعضی از دعاهایی که برای تعجیل فرج امام عصر (ع) وارد شده است، اشاره به مسئله بداء وجود دارد. در حقیقت اگر وقت ظهور امام (ع) بداءپذیر نبود، دعا برای تعجیل در مورد آن بی‌اثر می‌نمود، ولی از آن جا که این امر قابل بداء است، خود ائمه (ع) درباره آن دعا می‌کردند و شیعیان خود را نیز به این مسئله تشویق می‌فرمودند. در دعایی که از امام موسی بن جعفر (ع) در تعقیب نماز عصر نقل شده است، چنین می‌خوانیم: "أَنْتَ اللَّهُ لَا اله الَّا أَنْتَ . منک المشیة وَ الیک الْبَدَاءِ . . . أَنْتَ اللَّهُ لَا اله الَّا أَنْتَ . تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ ثَبَتَ وَ عندک أَمْ الکتاب . . . اسالک انَّ تصلی علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انَّ تُعَجِّلَ فَرَجَ الْمُنْتَقِمِ لک مِنْ اعدائک"[۵۲]. ملاحظه می‌شود که درخواست تعجیل در فرج امام عصر (ع) براساس اعتقاد به بداء و حق محو و اثبات برای خداوند بنا شده است. این همان حقیقتی است که در صدد اثبات آن هستیم»[۵۳]. |
| ۱۱. مجتبی تونه‌ای؛ |
|---|
|
آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است:
فضیل از امام باقر (ع) پرسید: آیا برای ظهور، وقت معین شده است؟ امام سه بار فرمود: "كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ"[۵۸]؛ کسانی که وقت تعیین می‌کنند، دروغ می‌گویند. نیز آمده است: کمیت از آن حضرت پرسید: چه وقت حضرت مهدی (ع) ظهور می‌کند؟ امام فرمود: از پیامبر (ص) نیز همین مطلب پرسیده شد. حضرت فرمود: مثل ظهور مهدی (ع) همچون برپایی قیامت است (کسی جز خداوند از وقت آن آگاه نیست) مهدی نمی‌آید، مگر ناگهانی[۵۹]. البته در برخی از روایات به گونه‌ای سربسته به زمان ظهور اشاره شده که آن روایات نیز وقتی معین نمی‌کنند، بلکه به گونه‌ای نشانه‌های ظهور را بیان می‌کنند؛ مانند: "مهدی (ع) قیام نمی‌کند مگر در سال‌های فرد، سال اول، سال سوم، پنجم، هفتم، نهم و یا روز شنبه دهم محرم. و یا: در بیست و سوم رمضان منادی ندا می‌دهد و مردم را به سوی مهدی (ع) فرا می‌خواند[۶۰]»[۶۱].
اسحاق بن یعقوب گفت: از محمد بن عثمان عمری درخواست کردم، نامه‌ای از من به محضر حضرت صاحب الامر برساند که در آن نامه از مسائلی که بر من مشکل شده بود، سؤال کرده بود. پس توقیع به خط مولایمان صاحب الزمان (ع) آمد، تا آنجا که فرمود: و اما ظهور فرج، دست خدای عز و جل است و وقت‌گذاران دروغ می‌گویند[۶۳]. امام صادق (ع) به مفضل فرمود: ای مفضل! هرکس برای ظهور مهدی ما وقتی تعیین نماید، خود را در علم خداوند شریک دانسته و مدعی شده که خداوند، او را از اسرار خویش آگاه ساخته است[۶۴]. از مجموع روایات می‌فهمیم که علم به وقت ظهور، از اسرار خداوند است و از وظایف شیعیان، ترک وقت‌گذاری و تکذیب تعیین‌کنندگان وقت ظهور حضرت مهدی (ع) است»[۶۵]. |
| ۱۲. نویسندگان کتاب «نگین آفرینش»؛ |
|---|
|
نویسندگان کتاب «نگین آفرینش» در این باره گفته‌اند:
«بر اساس سخنان پیشوایان دینی زمان ظهور بر مردم مخفی است. امام صادق (ع) در این باره فرمود: "ما نه در گذشته برای ظهور وقتی را تعیین کردیم و نه در آینده وقت تعیین می‌کنیم.[۶۶] بنابراین کسانی که برای ظهور، زمان مشخصی را تعیین می‌کنند، قابل اعتنا نیستند. این مطلب در روایات مورد تأکید قرار گرفته است. امام باقر (ع) به یکی از اصحاب خود که از زمان ظهور سؤال کرد فرمود: وقت گذاران، دروغ می‌گویند، وقت گذاران دروغ می‌گویند، وقت گذاران دروغ می‌گویند.[۶۷] از این گونه روایات به خوبی می‌توان فهمید که همواره کسانی بوده‌اند که با انگیزه‌های شیطانی، برای ظهور، زمان تعیین می‌کرده‌اند. چنین افرادی در آینده هم وجود خواهد داشت؛ به همین سبب پیشوایان معصوم (ع) از شیعیان خواسته‌اند که در برابر وقت گذاران بی‌تفاوت نباشند؛ بلکه آنها را تکذیب کنند. امام صادق (ع) در این زمینه به یکی از اصحاب خود فرمود: "از تکذیب کردن کسی که برای ظهور وقت تعیین می‌کند، هیچ پروایی نداشته باش؛ چرا که ما برای کسی وقت ظهور را تعیین نکرده‌ایم"[۶۸]. بر اساس اراده خداوند حکیم زمان ظهور بر ما مخفی است و بدون تردید، این مسأله به سبب حکمت‌هایی است که برخی از آنها را می‌آوریم:
|
پرسش‌های وابسته
- امام مهدی چه زمانی ظهور می‌کند؟ (پرسش)
- امام مهدی در چه روزی ظهور می‌کند؟ (پرسش)
- در زمان ظهور امام مهدی جهانیان چگونه از آمدن ایشان باخبر می‌شوند؟ (پرسش)
- آیت الله بهجت حتی به پیران نیز بشارت داده که ظهور نزدیک است؟ (پرسش)
- آیا صحت دارد که روز ذی القعده روز ظهور امام مهدی خواهد بود؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی جمعه ظهور می‌کند؟ (پرسش)
- چرا امام مهدی در روز جمعه ظهور می‌کنند؟ (پرسش)
- حکمت معین نبودن وقت ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- آیا تعیین وقت ظهور صحیح است؟ (پرسش)
- آیا می‌توان وقت ظهور را پیشبینی کرد؟ (پرسش)
- با توجه به کتاب نوسترآداموس آیا می‌توان زمان ظهور حضرت را پیشبینی نموده به گفته آنها اعتماد کرد؟ (پرسش)
- عدم آگاهی امام مهدی از زمان ظهور نقصی برای امام و مقام امامت محسوب نمی‌شود؟ (پرسش)
- راز نهان بودن زمان ظهور چیست؟ (پرسش)
- امام مهدی از چه راهی می‌فهمد که موقع ظهورش فرا رسیده است؟ (پرسش)
- اینکه گفته می‌شود ظهور نزدیک است به چه معناست؟ (پرسش)
پانویس
- ↑ خراسانی، محمد جواد، مهدی منتظر، ص ۸۲.
- ↑ ارشاد شیخ مفید ۲، ۳۷۹ و به نقل از آن، الفصول المهمة، ۳۰۲ اثبات الهداة ۳، ۵۱۴.
- ↑ اثبات الهداة ۳، ۴۹۶.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام ۴، ۳۰۰ و ۳۳۳، سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۵۵۸، کمال‌الدین، ۶۵۳، غیبت طوسی، ۲۷۴، مقدسی شافعی، عقد الدرر، ۶۵، متقی هندی، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ۱۴۵.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ص ۲۸۴.
- ↑ الغیبه، ص۴۲۶.
- ↑ قرائتی، محسن، جهت‌نما، ص ۴۹.
- ↑ فضيل بن يسار می‌گوید: به امام محمد باقر (ع) عرض کردم: برای این امر وقتی است؟ فرمود: تعیین کنندگان وقت دروغ می‌گویند، تعیین کنندگان وقت دروغ می‌گویند، تعیین کنندگان وقت دروغ می‌گویند. چون موسی (ع) برای پیغام بردن در طور سینا به پروردگار خود وارد شد، قومش را وعده سی روز داد. وقتی خدا ده روز بر سی روز افزود، قومش گفتند: موسی به وعده‌اش پای بند نماند و کردند آنچه کردند [گوساله پرست شدند]. اگر ما خبری به شما گفتیم و طبق گفته ما واقع شد، بگویید: خدا راست فرموده است و اگر خبری گفتیم و خلاف گفته ما تحقق یافت، بگویید: خدا راست فرمود، تا دو پاداش دریافت کنید؛ کافی، ج ۱، ص ۳۶۸ و محمد بن ابراهيم نعمانی، الغیبه، ص ۲۹۴، ح ۱۳.
- ↑ فاضلیان، سید محمد جواد؛ قیام، ص ۳۰۰.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۱۸۲.
- ↑ " وَ أَمَّا وَقْتُ خُرُوجِهِ (ع) فَلَيْسَ بمعلوم لَنَا عَلَى وَجْهُ التَّفْصِيلِ بَلْ هُوَ مُغَيَّبُ عَنَّا إِلَى أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ بِالْفَرْجِ "؛کتاب الغیبة، شیخ طوسی، ۴۲۵، مؤسسه معارف اسلامی، قم.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۱۰۳.
- ↑ "لقد سئل رسول الله (ص) عن ذلک فقال انما مثله کمثل ساعة لا تأتیکم الا بغتة"؛ منتخب الأثر، ۱۲۴، ۲۲۴، ۲۲۶.
- ↑ منتخب الأثر، ۱۲۴، ۲۲۴، ۲۲۶.
- ↑ ارشاد، ج ۲، ۳۷۹.
- ↑ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۵۹-۲۶۱.
- ↑ اعراف، آیه ۱۸۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص ۳۷۲.
- ↑ باز از تو می‌پرسند، گویا تو از زمان وقوع آن آگاهی، بگو: علم آن، تنها نزد خداست؛ سوره اعراف، آیه ۱۸۸.
- ↑ " وَ أَمَّا ظُهُورُ الْفَرَجِ فَإِنَّهُ إِلَى اللَّهِ وَ كَذَبَ الْوَقَّاتُون"؛ طوسی، کتاب الغیبه، ص ۲۹۱.
- ↑ "وَ لَا ظُهُورَ إِلَّا بَعْدَ إِذْنِ اللَّهِ "؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۱۶، ح۴۴؛ قطب الدین راوندی، الخرایج والجرایح، ج ۳، ص ۱۱۲۸؛ طوسی، کتاب الغیبه، ص ۳۹۵.
- ↑ بر خلاف پندار کسانی که ظهور را با غیبت مقایسه کرده، گفته‌اند: چون غیبت صغرا مقدمه غیبت کبرا بود، پس دورانی به عنوان ظهور اصغر در پیش داریم.
- ↑ "اَلْمَهْدِی مِنا اَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُ الله لَهُ اَمْرَهُ فِی لَیْلَهٍ"؛ نعمانی، الغیبه، ص۱۶۳؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۱۵۲.
- ↑ " ثُمَّ يَبْدُو كَالشِّهَابِ الْوَقَّادِ فِي ظُلْمَةِ اللَّيْل"؛ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۵۹؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۲۴.
- ↑ الخصال، ح ۲، ص ۳۹۴.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج ۴، ص ۳۰۰.
- ↑ کتاب الغیبة، ص ۴۵۳؛ روضة الواعظین، ص ۲۶۳؛ اعلام الوری، ص ۴۵۹.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج ۴، ص ۳۳۳؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۵۷ - ۱۵۸.
- ↑ " يَقُومَ الْقَائِمِ فِي وَتْرٍ مِنَ السِّنِينَ : تِسْعُ وَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسُ وَ إِحْدَى "الغیبة، نعمانی، ص۲۶۲.
- ↑ " لَا يَخْرُجُ الْقَائِمُ إِلَّا فِي وَتْرٍ مِنَ السِّنِينَ سَنَةَ إِحْدَى أَوْ ثَلَاثٍ أَوْ خَمْسٍ أَوْ سَبْعٍ أَوْ تِسْعٍ"؛ الارشاد، ج۲، ص۳۷۹؛ روضة الواعظین، ص۲۶۳؛ اعلام الوری، ج۲، ص۲۸۶؛ کشف الغمه، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ " يُنَادَى بِاسْمِ الْقَائِمِ (ع) فِي لَيْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ وَ يَقُومُ فِي يَوْمِ عَاشُورَاءَ وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي قُتِلَ فِيهِ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ (ع) لَكَأَنِّي بِهِ فِي يَوْمِ السَّبْتِ الْعَاشِرِ مِنَ الْمُحَرَّمِ قَائِماً بَيْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ جَبْرَئِيلُ (ع) عَنْ يَدِهِ الْيُمْنَى يُنَادِي الْبَيْعَةَ لِلَّهِ فَتَصِيرُ إِلَيْهِ شِيعَتُهُ مِنْ أَطْرَافِ الْأَرْضِ تُطْوَى لَهُمْ طَيّاً حَتَّى يُبَايِعُوهُ "؛الارشاد، ج۲ ص۳۷۹؛ اعلام الوری، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ "عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)، قَالَ: سَأَلْتُهُ، مَتَى يَقُومُ قَائِمُكُمْ؟ قَالَ: يَا أَبَا الْجَارُودِ، لَا تُدْرِكُونَ. فَقُلْتُ: أَهْلَ زَمَانِهِ. فَقَالَ: وَ لَنْ تُدْرِكَ أَهْلَ زَمَانِهِ، يَقُومُ قَائِمُنَا بِالْحَقِّ بَعْدَ إِيَاسٍ مِنَ الشِّيعَةِ، يَدْعُو النَّاسَ ثَلَاثاً فَلَا يُجِيبُهُ أَحَدٌ، فَإِذَا كَانَ الْيَوْمُ الرَّابِعُ تَعَلَّقَ بِأَسْتَارِ الْكَعْبَةِ، فَقَالَ: يَا رَبِّ، انْصُرْنِي، وَ دَعْوَتُهُ لَا تَسْقُطُ، فَيَقُولُ (تَبَارَكَ وَ تَعَالَى) لِلْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ نَصَرُوا رَسُولَ اللَّهِ (ص) يَوْمَ بَدْرٍ، وَ لَمْ يَحُطُّوا سُرُوجَهُمْ، وَ لَمْ يَضَعُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَيُبَايِعُونَهُ، ثُمَّ يُبَايِعُهُ مِنَ النَّاسِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا"؛ دلائل الإمامة، ص۴۵۵؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ " يَا مَوْلَايَ يَا صَاحِبَ الزَّمَانِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ عَلَى آلِ بَيْتِكَ هَذَا يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ يَوْمُكَ الْمُتَوَقَّعُ فِيهِ ظُهُورُكَ وَ الْفَرَجُ فِيهِ لِلْمُؤْمِنِينَ عَلَى يَدِكَ "؛ الارشاد، ج۲، ص۳۷۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۴۸.
- ↑ "َ يَا خُزَاعِيُّ نَطَقَ رُوحُ الْقُدُسِ عَلَى لِسَانِكَ بِهَذَيْنِ الْبَيْتَيْنِ فَهَلْ تَدْرِي مَنْ هَذَا الْإِمَامُ وَ مَتَى يَقُومُ قُلْتُ لَا يَا مَوْلَايَ إِلَّا أَنِّي سَمِعْتُ بِخُرُوجِ إِمَامٍ مِنْكُمْ وَ يُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنَ الْفَسَادِ وَ يَمْلَأُهَا عَدْلًا فَقَالَ يَا دِعْبِلُ الْإِمَامُ بَعْدِي مُحَمَّدٌ ابْنِي وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ عَلِيٌّ وَ بَعْدَ عَلِيٍّ ابْنُهُ الْحَسَنُ وَ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِي غَيْبَتِهِ الْمُطَاعُ فِي ظُهُورِهِ لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَخْرُجَ فَيَمْلَأَهَا عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ أَمَّا مَتَى فَإِخْبَارٌ عَنِ الْوَقْتِ وَ قَدْ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ (ع) أَنَّ النَّبِيَّ ص قِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَتَى يَخْرُجُ الْقَائِمُ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ قَالَ مَثَلُهُ مَثَلُ السَّاعَةِ لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثَقُلَتْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً"؛ عیون اخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۹۷؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۷۳؛ کفایة الأثر، ص۲۷۷.
- ↑ " إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيُصْلِحُ لَهُ أَمْرَهُ فِي لَيْلَةٍ كَمَا أَصْلَحَ أَمْرَ كَلِيمِهِ مُوسَى (ع) إِذْ ذَهَبَ لِيَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً فَرَجَعَ وَ هُوَ رَسُولٌ نَبِي"؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۷۷؛ اعلام الوری، ج۲، ص۲۴۲؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۴۰۸.
- ↑ صمدی، قنبر علی، آخرین منجی، ص۱۴۷- ۱۵۲.
- ↑ بحار الانوار، علّامه مجلسی، ج ۵۲، ص ۱۰۳.
- ↑ کمال الدّین و تمام النّعمة، شیخ صدوق، ص ۴۸۴.
- ↑ یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص ۱۶۱.
- ↑ کافی، ج ۱، ص ۳۶۸.
- ↑ رحیمی، عباس، امید فردا، ص۵۳.
- ↑ ر.ک: محمد حسین موسوی کاشان، جهان در آینده، ص ۲۴- ۲۵.
- ↑ " كَذَبَ الْوَقَّاتُون"؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص ۲۶۱.
- ↑ درباره قیامت از تو سؤال می‌کنند که کی فرا می‌رسد. بگو: "علمش فقط نزد پروردگار من است و هیچکس جز او (نمیتواند وقت آن را آشکار سازد). در آسمان‌ها و زمین، سنگین (و بسیار پر اهمیت) است؛ اعراف: ۱۸۷.
- ↑ کسانی که به روز رستاخیز ایمان ندارند، درباره آن شتاب می‌کنند، ولی آنان که ایمان آورده‌اند، پیوسته، از آن هراسانند و می‌دانند آن حق است. آگاه باشید! آنان که در روز رستاخیز تردید می‌کنند، در گمراهی عمیقی هستند؛ شوری: ۱۸.
- ↑ محمد خاتمی شیرازی، جهان بعد از ظهور یا فروغ بی‌نهایت، ص ۱۹؛ بحار الأنوار، ج ۵۳، ص ۲.
- ↑ " وَ أَمَّا ظُهُورُ الْفَرَجِ فَإِنَّهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ "؛ سید حسین حسینی، یاد محبوب، ص ۷۸.
- ↑ رضوی، رسول، امام مهدی، ص ۱۲۶-۱۲۸.
- ↑ بنی‌هاشمی، سید محمد، انتظار فرج، ص ۱۶۲.
- ↑ اصول کافی، کتاب الحجة، باب کراهیة التوقیت، ح ۳.
- ↑ «تو خدایی هستی که جز تو معبودی نیست، خواستن از تو است و اختیار بداء هم با تو است... تو خدایی هستی که جز تو معبودی نیست، آن چه را بخواهی از بین می‌بری و (آن چه را بخواهی) به ثبت می‌رسانی و ام الکتاب نزد تو است... از تو درخواست می‌کنم که بر حضرت محمد (ص) و اهل بیت ایشان درود فرستی و در فرج انتقام گیرنده – برای تو از دشمنانت – شتاب فرمایی» بحار الانوار، ج ۸۶، ص ۸۱.
- ↑ بنی‌هاشمی، سید محمد، انتظار فرج، ص ۱۷۲.
- ↑ کافی، ج ۱، ص ۳۶۸؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۸؛ غیبة نعمانی، ص ۲۹۴.
- ↑ غیبة نعمانی، ص ۲۹۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۵۷.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۸۲.
- ↑ همان، ص ۱۰۳.
- ↑ منتخب الاثر، ص ۱۲۴ و ۲۲۴.
- ↑ ارشاد مفید، ج ۲، ص ۳۷۹.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۳۷۹.
- ↑ کافی، ج ۱، ص ۳۶۸.
- ↑ احتجاج طبرسی، ج ۲، ص ۲۸۱.
- ↑ آخرین امید، داوود الهامی، ص ۳۸۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۵۷.
- ↑ غیبت طوسی، ح ۴۱۲، ص ۴۲۶.
- ↑ غیبت طوسی، ح ۴۱۱، ص ۴۲۵.
- ↑ غیبت طوسی، ح ۴۱۴، ص ۴۲۶.
- ↑ غیبت نعمانی، باب ۱۶، ح ۱۳، ص ۳۰۵.
- ↑ بالادستان، محمد امین؛ حائریپور، محمد مهدی؛ یوسفیان، مهدی، نگین آفرینش، ج۱، ص ۱۷۰ - ۷۲.