رأفت در جامعه‌شناسی اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث رأفت است. رأفت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رأفت در قرآن - رأفت در حدیث - رأفت در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
از جمله گروه‌هایی که به دلیل وضعیت خاص، موقعیت ترحم انگیز و نیازهای متنوع در مراحل اولیه زندگی به ویژه به لحاظ عاطفی و روانی، چشم امید به بذل توجه و عنایت مشفقانه و خیرخواهانه دیگران دارند، فرزندان خردسال محروم از پدر یعنی ایتام‌اند. در همه جوامع معمولاً برای سرپرستی حمایت و تأمین نیازهای این قشر به شدت آسیب‌پذیر، عوامل، کارگزاران و سازمان‌های خاصی به صورت رسمی و غیررسمی موجودیت یافته و همواره بخش زیادی از اقدام‌های خیرخواهانه و بشردوستانه به این حوزه معطوف بوده است. اسلام نیز نسبت به وضعیت این گروه، توجه و اهتمام ویژه‌ای مبذول داشته و برنامه‌های حمایتی خاصی را تدبیر کرده است. قرآن کریم در آیات متعدد و با عنایت و تأکید، عموم مؤمنان را به اقدام‌های مقتضی در این خصوص ترغیب و تشویق فرموده و برای هر عمل هرچند ناچیزی در این خصوص، پاداش‌های ویژه‌ای مقرر کرده است. حکومت اسلامی نیز در خصوص تأمین نیازهای مالی و عاطفی این قشر و بسیج توده‌ها به مشارکت در آن، وظیفه و مسئولیت خطیری بر عهده دارد. تفسیر نمونه در توضیح ذیل آیه و سوره نساء 
وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا
[۱] می‌نویسد: این دستور عالی اسلامی، اشاره به یک نکته روانی در مورد پرورش یتیمان می‌کند که در خور نهایت دقت است و آن اینکه نیازمندی کودک یتیم، به خوراک و پوشاک منحصر نیست، بلکه پاسخ گفتن به عواطف و احساسات قلبی او مهم‌تر است و در ساختمان آینده او فوق‌العاده مؤثر می‌باشد؛ زیرا طفل یتیم بسان دیگران، انسان است، و باید از نظر نیازهای عاطفی نیز تغذیه شود. باید از محبت‌ها و نوازش‌های یک کودک که در دامان پدر و مادر است بهره‌مند گردد[۲]. ایزوتسو نیز در تشریح علل بی‌توجهی به ایتام و نیازمندان معتقد است: آنان که یتیمان را گرامی نمی‌دارند و از نیکی و مهربانی کردن به بیچارگان و نیازمندان امتناع می‌ورزند تنها بخیل و ممسک نیستند، بلکه از نظر اسلام، رفتار آنان علت و ریشه عمیق‌تری دارد. بی‌ترحمی و سنگدلی آنان از کفرشان سرچشمه می‌گیرد؛ یعنی از ناسپاسگزاری‌شان نسبت به خداوند که نعمات و الطاف خود را بر آنها ارزانی داشته است. آنان بخیلانه رفتار می‌کنند، زیرا قلباً کافران سرسختی بیش نیستند[۳].[۴]
آیات قرآنی مرتبط
- امر مؤمنان به نیکی به ایتام:
وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى...
[۵]. - توصیه به اصلاح امور ایتام و همزیستی صمیمانه با ایشان: وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ...[۶].
- نهی از تحقیر ایتام: فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ[۷].
- در برخی آیات، اطعام ایتام به عنوان سیره اولیای الهی[۸] و از مصداق‌های بارز نیکوکاری[۹] شمرده شده است. برخی آیات، به بستر‌سازی مناسب جهت رعایت هرچه بیشتر حقوق ایتام توجه داده[۱۰] و نسبت به آثار و تبعات سوء ناشی از بی‌اعتنایی به حقوق آنها و سرپیچی از اکرام ایشان هشدار داده است[۱۱]. آیاتی نیز به لزوم تلاش مسئولانه در جهت حفظ اموال ایتام و جلوگیری از تضییع آن توجه داده است[۱۲]. برخی آیات نیز به انفاق مالی به ایتام[۱۳]؛ تخصیص و اعطای بخشی از خمس به ایتام سادات[۱۴]؛ نیکو سخن گفتن با ایشان[۱۵] توصیه کرده و طرد و از خود راندن ایتام را از جمله اعمال کافرکشانه معرفی کرده است[۱۶]. توجه دادن حضرت (ص) به موقعیت یتیمی‌اش در دوران طفولیت و عنایات خداوند به وی، با هدف ترغیب وی و سایر مؤمنان به تبعیت از این اخلاق خداگونه نیز در آیاتی برجسته شده است[۱۷].[۱۸]
منابع
پانویس
- ↑ «و استوار سخن گویند» سوره نساء، آیه ۹.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۲۷۸.
- ↑ توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ص۷۹؛ برای آگاهی بیشتر از موضع اسلام در اهتمام به حقوق ایتام و وظایف عموم مردم و مؤمنان در این خصوص، ر. ک: جعفر سبحانی، منشور جاوید قرآن، ج۱، ص۱۲۵-۱۳۷.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۵۷.
- ↑ «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید» سوره نساء، آیه ۳۶.
- ↑ «در (کار) این جهان و جهان واپسین. و از تو، درباره یتیمان می‌پرسند، بگو سامان‌بخشی به کار آنان نیکوتر است و چون با آنان به سر برید (بدانید که) برادران شمایند» سوره بقره، آیه ۲۲۰.
- ↑ «پس با یتیم تندی مکن!» سوره ضحی، آیه ۹.
- ↑ وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
- ↑ لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.
- ↑ وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا «و اگر می‌هراسید که در مورد یتیمان دادگری نکنید (با آنان ازدواج نکنید و) از زنانی که می‌پسندید، دو دو، و سه سه، و چهار چهار همسر گیرید و اگر بیم دارید که داد نورزید یک زن را و یا کنیز خود را (به همسری گزینید)؛ این کار به آنکه ستم نورزید نزدیک‌تر است» سوره نساء، آیه ۳.
- ↑ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ * كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ «و چون پروردگارش او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ گیرد می‌گوید پروردگارم مرا خوار داشت * نه چنین است، بلکه شما یتیم را گرامی نمی‌دارید» سوره فجر، آیه ۱۶-۱۷.
- ↑ وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا «و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی از آن آن دو و پدرشان مردی شایسته بود، بنابراین پروردگارت از سر بخشایش خویش اراده فرمود که آنان به برومندی خود برسند و گنجشان را بیرون کشند و من آن کارها را از پیش خویش نکردم، این بود معنی آنچه بر آن شکیبایی نتوانستی کرد» سوره کهف، آیه ۸۲.
- ↑ يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ «از تو می‌پرسند: چه چیزی را ببخشند؟ بگو هر دارایی که می‌بخشید (بهتر است) به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان و در راه مانده باشد و هر نیکی بجای آورید خداوند به آن داناست» سوره بقره، آیه ۲۱۵.
- ↑ وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ «و اگر به خداوند و به آنچه بر بنده خویش، روز بازشناخت درستی از نادرستی (در جنگ بدر)، روز رویارویی آن دو گروه (مسلمان و مشرک) فرو فرستادیم ایمان دارید بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره انفال، آیه ۴۱.
- ↑ وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُو الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا «و چون وابستگان و یتیمان و مستمندان در تقسیم (میراث) حاضر باشند به آنها از آن روزی دهید و با آنان شایسته سخن گویید» سوره نساء، آیه ۸.
- ↑ أَرَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ * فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ «آیا آن کس را که (روز) پاداش و کیفر را دروغ می‌شمارد دیده‌ای؟ * او همان کسی است که یتیم را می‌راند» سوره ماعون، آیه ۱-۲.
- ↑ أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى «آیا یتیمت نیافت و در پناه گرفت؟» سوره ضحی، آیه ۶.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۵۷.