نذر در معارف و سیره حسینی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث نذر است. نذر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نذر در لغت - نذر در قرآن - نذر در کلام اسلامی - نذر در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
نذر، التزام به انجام یا ترک عملی به نحو خاص بخاطر خداست که با صیغۀ خاصّی منعقد می‌شود، مثل لِلَّهِ عَلَيَّ... و انجام آنچه که نذر شده واجب است و تخلّف از آن گناه است و کفّاره دارد[۱]. علاقه‌مندان به اهل بیت و امام حسین(ع) گاهی انجام برخی از امور را نذر می‌کردند تا ملزم شوند آن را ادا کنند، از قبیل: نذر زیارت امام حسین(ع)، عزاداری برای آن حضرت، برپایی مجالس و تعزیه و ذکر مصیبت، اهدای وسیله یا پولی برای حرم یا زوّار، اطعام، شرکت در دستجات زنجیر زنی و عزاداری، ساختن تکیه یا حسینیّه و... اینگونه نذرها به‌طور طبیعی تأمین‌کننده بخشی از هزینه‌های احیای عاشورا و ترویج خطّ اهل بیت(ع) است و به کمک‌های مالی و جنسی یا انجام خدمات مربوط به سیدالشهدا(ع) جنبۀ معنوی و قداست می‌بخشد و افراد با افتخار به چنین کارهایی اقدام می‌کنند. در میان مردم، سنت‌هایی همچون آش نذری، سفرۀ نذری، گوسفند نذری، شله زرد، تر حلوا و... متداول است که اغلب با نذر، بر خود واجب می‌سازند و در کنار آن مرثیه‌خوانی انجام می‌گیرد و این اطعام‌ها به یاد اهل بیت است[۲].
از اعمال دینی مرتبط با عزاداری و زیارت
«نذر» در لغت به معنای عهد کردن یا وعده مشروط است و در اصطلاح دینی، پیمانی است بین فرد و خدا که در آن فرد، به دلیلی خود را به انجام کاری متعهد می‌کند که تا پیش از آن ملزم به انجامش نبود. نذر از دیرباز در بسیاری از ادیان و فرهنگ‌های مختلف و به اشکال متفاوت و متکثر، به عنوان نوعی رفتار دینی نیایش‌گونه و تشکرآمیز از جانب بنده نسبت به خدا یا خدایان وجود داشته است. در فرهنگ اسلامی، نذر جایگاه مهمی دارد و از رفتارهای دینی و اجزای سبک زندگی مسلمانان محسوب می‌شود. در آیاتی از قرآن[۳] به نذر اشاره شده و در آیه ۷ سوره «انسان» وقای به نذر در زمره صفات«ابرار» ذکر شده است. در برخی تفاسیر، از جمله مجمع البیان و کشاف، شأن نزول این آیه، نذر مشترک امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) و فضه برای شفای امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دانسته شده است.
در فقه، شرایط و آداب خاصی برای انجام نذر معین شده است. از جمله این شرایط ذکر صیغه نذر به عربی یا ترجمه آن به زبان‌های دیگر توسط نذرکننده، رجحان داشتن مورد نذر و مستلزم حرام یا مکروه نبودنش و نیز تناسب نذر با توانایی نذرکننده است. نذرهای فاقد این شرایط از نظر فقهی صحیح نیستند. همچنین برای نذرکننده شرایطی مانند مکلف بودن، عاقل بودن، مختار بودن و استطاعت مالی داشتن ذکر شده است. در صورت رعایت این شرایط، نذر الزام‌آور و شکستن آن گناه کبیره است و کفاره دارد.
نذر را بر اساس انگیزه نذرکننده، به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: اول نذری که فرد انجام آن را مشروط به تحقق امر مطلوبی از قبیل برآورده شدن حاجت و رفع گرفتاری می‌کند. به این گونه از نذر «مجازاتی» گفته می‌شود. گونه دوم، نذر «تبرُّعی» است؛ یعنی نذری که انجامش در گرو امر دیگری نیست. به عنوان مثال فرد انجام کاری را به قصد ابراز محبت و تقرب به خدا یا شخصیت‌های مذهبی انجام می‌دهد.
در فرهنگ شیعی، نذر با مفهوم «توسل» پیوند نزدیکی دارد. به همین جهت تلاش برای کسب رضایت اهل‌بیت و تقرب جستن و ابراز محبت به آنها و کسب ثواب از طریق مشارکت در برگزاری آیین‌های مذهبی به ویژه عزاداری عاشورا، از رایج‌ترین انگیزه‌های نذر در بین شیعیان بوده است. به تناسب تنوع رفتارها و آیین‌های مذهبی، در فرهنگ شیعیان طیف متنوع و گسترده‌ای از نذرها رایج است که از مهم‌ترین مصادیق‌شان، این موارد را می‌توان برشمرد:
- اِطعام؛ نذر تهیه انواع خوراکی‌ها و توزیع آنها بین دیگران در مناسبت‌های مذهبی به ویژه ماه‌های محرم و صفر.
- زیارت؛ نذر زیارت بارگاه امامان و امامزادگان به ویژه زیارت امام حسین(ع) (خصوصاً در اربعین) و امام رضا(ع)، در مواردی با کیفیت خاص (مانند پیاده‌روی)
- خدمت‌رسانی به دیگران، نذر ارائه خدمات و رفع نیازهای زائران و عزاداران در مناسبت‌ها و حین برگزاری آیین‌های مذهبی.
- ساخت بناهای مذهبی؛ نذر مشارکت در ساخت یا تعمیر اماکن مذهبی مانند حسینیه، مسجد، تکیه، امامزاده و....
- شرکت در آیین‌های عزاداری؛ نذر شرکت در آیین‌های مذهبی به ویژه عزاداری‌ها و نقش‌آفرینی مهم در انجام آنها از آماده‌سازی مکان و ابزار مورد نیاز (علم‌بندی، کتل‌بندی، نصب بیرق و...) تا مشارکت در برگزاری آیین‌های مختلف (قمه‌زنی، تعزیه، چهل منبر و...) و برعهده‌گرفتن مسئولیت‌های مهم (مداحی، نخل‌گردانی، علم‌برداری، کتل‌گردانی و...) و کمک‌های مالی و غیرمالی.
- انجام عبادات مستحبی؛ نذر خواندن نمازهای مختلف در مناسبت‌ها یا روزه گرفتن یا خواندن قرآن، ادعیه، زیارات و دیگر اذکار با کیفیات و شرایط خاص (مثلاً خواندن زیارت عاشورا در ۴۰ روز)
- قربانی؛ نذر قربانی کردن برخی حیوانات در مناسبت‌های خاص (مانند عاشورا و عید قربان)
- وقف، نذر وقف کردن بخشی از دارایی خود برای انجام یک عمل خاص
- سفره؛ برپایی گونه‌های مختلف سفره‌های نذری (مانند سفره ام‌البنین، سفره ابوالفضل و سفره رقیه)
- صدقه و کمک به نیازمندان در اشکال مختلف
- نگارش کتاب یا سرودن شعر؛ علت نگارش برخی کتاب‌های مذهبی و سرودن برخی اشعار و مرثیه‌های مذهبی ادای نذر مؤلفان و سرایندگان‌شان بوده است. از جمله مشهور است که طبرسی تفسیر مجمع‌البیان را به جهت ادای نذرش برای رهایی از مرگ تدوین کرد.
شکل و گستره انجام نذرها، تابع عوامل مختلفی از جمله جنسیت، سن، وضعیت اقتصادی، طبقه اجتماعی و فرهنگ و آداب و رسوم محلی است. به نظر می‌رسد در بین زنان نذر رواج بیشتری دارد. همچنانکه برخی آیین‌های نذری نظیر سفره نوع آیین‌هایی زنانه‌اند. به جهت آزادی نذرکنندگان در انتخاب زمان ادای نذر، محدودیت زمانی برای نذر نمی‌توان قائل شد و در همه طول سال امکان انجام آن وجود دارد. گرچه برخی نذرهای خاص، تابع تقویم زمانی ثابتی هستند. اغلب نذرها در مناسبت‌های مذهبی مهم عزاداری (ایام رحلت یا شهادت معصومین) یا شادمانی (اعیاد مذهبی و ایام ولادت معصومین) برگزار می‌شوند. از نظر کثرت، بیشترین نذرها در ایام عزاداری عاشورا و نیز در دهه پایانی ماه صفر انجام می‌شوند. همچنین برخی نذرها، در بازه‌های مشخص زمانی به صورت هفتگی، ماهانه یا سالانه تکرار می‌شوند. مکان انجام نذرهم بسته به نیت نذرکننده و نوع نذر، از اماکن مذهبی تا معابر عمومی و منازل شخصی متغیر است.
برخی نذرها به نام یک شخصیت دینی که نذرکننده او را مورد توسل قرار داده، نامیده می‌شوند. در بین شخصیت‌های مذهبی بیشترین نذرها به نام حضرت زهرا(س)، حضرت عباس(ع)، رقیه، ام‌البنین، امام رضا(ع)، امام کاظم(ع) و امام سجاد(ع) انجام می‌شوند. همچنین در برخی مناطق، نذرهایی به نام امامزاده‌ها، عرفا و علمای بزرگ و دیگر بزرگان محلی هر منطقه وجود دارد. از نذرهای مشهور در تاریخ می‌توان به نذر شاه عباس اول صفوی اشاره کرد که نذر کرده بود اگر بر عثمانیان پیروز شود، با پای پیاده از اصفهان تا مشهد برای زیارت امام رضا(ع) برود. او در سال ۱۰۰۹ ق به نذرش عمل کرد[۴].
منابع
پانویس
- ↑ تحریر الوسیله، امام خمینی، ص۲۳۷.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۴۷۹.
- ↑ از جمله: ﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾ «و هر دهشی بکنید و هر نذری بجای آورید خداوند آن را می‌داند؛ و ستمگران را یاوری نیست» سوره بقره، آیه ۲۷۰؛ ﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ «(یاد کن) آنگاه را که همسر عمران گفت: پروردگارا! من نذر کرده‌ام آنچه در شکم دارم آزاد (از هر شرطی) تو را باشد پس (نذر مرا) از من بپذیر که تویی که شنوای دانایی» سوره آل عمران، آیه ۳۵.
- ↑ طاووسی مسرور، سعید، مقاله «نذر»، فرهنگ سوگ شیعی ص۴۹۴.