کاروان اسیران اهل بیت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسین است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بازماندگان کاروان شهادت را، پس از عاشورا به اسارت گرفته، به کوفه، سپس به شام بردند. اسیران، تعدادی از دودمان پیامبر (ص) بودند، برخی هم همسران یا فرزندان شهدای دیگر کربلا. زنان بنی هاشم به شام برده شدند و از آنجا به مدینه بازگشتند. برخی از زنان غیر بنی هاشم به خاطر وساطت بستگان خود از اسارت رها شده، در کوفه ماندگار شدند و به قبیله خود پیوستند. در منابع تاریخی و تعبیرات روایی و اشعار، از آنان به نام سبایا و اساری یاد شده است. به اسیری گرفتن افرادی از اهل بیت هم برخلاف مقررات جنگ‌های اسلامی بود، هم جسارت و توهین به رسول الله (ص) به شمار می‌آمد. اما امویان بر اساس کینه‌ای که از عترت پیامبر خدا (ص) داشتند، چنان کردند. این گستاخی در حق عترت پیامبر خدا ریشه در همان سقیفه و زیر پا گذاشتن سخن آن حضرت داشت. حضرت زینب و حضرت سجاد (ع) دو چهره بارز آن جمع بودند و با نطق‌ها و خطابه‌های خویش، امویان را رسوا و شهدای کربلا را معرفی کردند. اسامی اسرای کربلا از اهل بیت و دیگران (طبق آنچه در منتخب التواریخ آمده است) چنین است: امام زین العابدین، امام محمد باقر چهار ساله، محمد بن حسین بن علی، عمر بن حسین، حسن بن حسین، زید بن الحسن المجتبی، عمر بن الحسن المجتبی (مجروح شد و به کوفه بردند) محمد بن عمر بن الحسن المجتبی. اما از بانوان: زینب کبری، ام کلثوم، فاطمه، رقیه، صفیه، ام هانی این ۶ نفر از دختران علی بودند فاطمه دختر امام حسین، سکینه دختر امام حسین، دختری که می‌گویند در خرابه شام جان داد، رباب همسر امام حسین، شاه‌زنان همسر امام سجاد، مادر محسن فرزند سید الشهدا (این فرزند در راه شام سقط شد) دختر مسلم بن عقیل، فضه کنیز فاطمه زهرا (ع)، یکی از کنیزان امام حسین، مادر وهب بن عبدالله. نسبت به برخی ازاین ۲۵ نفر، نقل‌های دیگر هم وجود دارد و همه مورد اتفاق نیست.

کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه

مقالهٔ اصلی: کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه

عمر بن سعد، پس از کشتن حسین (ع)، دو روز [در کربلا] توقّف کرد و سپس به سوی کوفه حرکت نمود و دختران و خواهران و کودکانِ همراه حسین (ع) و نیز زین العابدین (ع) را ـ که بیمار بود ـ با خود برد.

از "حذلم بن ستیر" نقل است: محرّم سال ۶۱، به کوفه وارد شدم، در هنگامی که زین العابدین (ع) با زنان [خانواده‌اش] از کربلا باز می‌گشت و سربازان با آنان بودند و در محاصره‌شان داشتند و مردم برای تماشای آنها بیرون آمده بودند. هنگامی که آنان را، سوار بر شترانِ بی‌جهاز، وارد کردند، زنان کوفی به گریه و زاری پرداختند. شنیدم که زین العابدین (ع) با صدایی آهسته، ناشی از بیماری و درد یوغ، دست بسته به گردن می‌گوید: «هان! این زنان می‌گِریند. پس چه کسی ما را کُشت؟!».

همچنین می‌گوید: زینب دختر علی (ع) را دیدم و زن باحیایی سخنورتر از او ندیده‌ام و گویی از زبان [پدرش] امیر مؤمنان (ع) سخن می‌گفت. او در آغاز به مردم اشاره کرد که: «ساکت شوید». نَفَس‌ها در سینه‌ها حبس شدند و آواها فرو خفتند. زینب (س) گفت: «ستایش، خدا راست و بر پدرم پیامبر خدا، درود! اما بعد، ای کوفیان و ای دغلکاران بی‌وفا! اشکتان، هرگز خشک مباد! و ناله‌تان هیچ‌گاه فرو خفته مباد! مَثَل شما، «مَثَل زنی است که رشته تابیده [به دست خویش] را پس از محکم کردن، از هم می‌گسست. سوگندهایتان را دستاویز فریب یکدیگر قرار می‌دهید». هان! آیا جز لاف‌زنانِ گزافه‌گو و سینه‌های کینه‌جو میان شما هست؟ به گاهِ دیدار، نرم، و در برابر دشمن، ناتوان، و شکننده پیمان و تباه‌کننده تعهّدید. چه بد چیزی برای خود، پیش فرستاده‌اید که موجب خشم خدا بر شما و عذاب همیشگی می‌شود! گریه می‌کنید؟! آری به خدا سوگند، باید فراوان بگِریید و کم بخندید، که به ننگ و عار آن رسیده‌اید و هرگز از آلودگی آن، پاکیزه نخواهید شد. نگین مُهر پیامبری و سَرور جوانان بهشتی، پناهگاه نیکوکارانتان و جان‌پناه پیشامدهایتان و نشانه روشن راهتان و نردبان پیروزی‌تان را تنها گذاشتید و او را کشتید. چه بد باری را بر دوش می‌کشید! سرنگون و نگونسار باشید، که تلاشتان ناکام و دستانتان خالی ماند و بازی را باختید و در خشم خدا، خانه کردید و مُهر خواری و درماندگی بر پیشانی تان زده شد! وای بر شما! آیا می‌دانید چه جگری از محمّد (ص) دریدید؟! و چه خونی از او ریختید؟! و چه دُردانه‌ای را از او گرفتید؟! «بی‌گمان، کاری ناروا کردید. نزدیک است که آسمان‌ها از آن بشکافند و زمین، دهان باز کند و کوه‌ها فرو ریزند!»، به سانِ احمقان زشتکار، بر سرِ دُردانه او ریختید و زمین و آسمان را از سیاهی لشکر، پُر کردید. آیا از خونْ بارشِ آسمان، به شگفت می‌آیید؟! «عذاب آخرت که رسوا کننده‌تر است». مهلت خدا، سبُک‌سرتان نکند، که خدا عجله‌ای ندارد و از دست دادنِ فرصت انتقام، نگرانش نمی‌کند. هرگز! «به درستی که پروردگارت در کمین است»». آنگاه زینب (س) خاموش شد. مردم را حیران و انگشت به دهان دیدم و پیرمردی گریان را دیدم که محاسنش خیس شده بود.

و امام زین العابدین (ع) به مردم اشاره کرد که: «ساکت شوید». آنان ساکت شدند. امام (ع) برخاست و پس از حمد و ثنای خداوند و یادکرد پیامبر (ص) ـ آن‌گونه که سزامندش بود ـ و درود فرستادن بر او فرمود: «ای مردم! هر کس مرا می‌شناسد، که می‌شناسد. هر کس مرا نمی‌شناسد، خودم را به او می‌شناسانم. من، علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب هستم. من پسر کسی هستم که در رود فرات، بدون آنکه کسی از شما را کشته باشد و خونی ریخته باشد، سر بُریده شد. من پسر کسی هستم که حریمش هتک شد و نعمتش سلب گردید و مالش به غارت رفت و خانواده‌اش اسیر شدند. من پسر کسی هستم که او را در میان گرفتند و پس از مدّتی کشتند و این برای افتخار من، کافی است. ای مردم! شما را به خدا سوگند می‌دهم، آیا می‌دانید که شما به پدرم نامه نوشتید و به او نیرنگ زدید و از سوی خود با او عهد و پیمان بستید و دست بیعت به او دادید و سپس با او جنگیدید و او را وا نهادید؟! نابود باد آنچه برای خود، پیش فرستاده‌اید و بدا به رأیتان! با چه چشمی به پیامبر خدا (ص) می‌نگرید، آنگاه که به شما می‌گوید: خاندانم را کُشتید و حرمتم را هتک کردید. پس شما از امّت من نیستید». صدای مردم از هر سو بلند شد و به همدیگر گفتند: هلاک شده‌اید و نمی‌دانید!.

در کتاب الطبقات الکبری نقل است که عبیداللّه بن زیاد، فرمان داد تا باقی ماندگان خاندان حسین (ع) که بر او وارد شده‌اند، همراه او در کاخ، حبس شوند.

ابن زیاد، فرمان داد که علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) را در بند کنند و همراه زنان و اسیران به زندان ببرند. من با آنان بودم و از کوچه‌ای نگذشتیم، مگر اینکه آن را پُر از مرد و زنی یافتیم که بر صورت خود می‌زدند و می‌گریستند. آنان را در زندان افکندند و در را بر آنان بستند.

کاروان اسیران اهل بیت از کوفه تا شام

مقالهٔ اصلی: کاروان اسیران اهل بیت از کوفه تا شام

در کتاب الإرشاد آمده است: عبیداللّه بن زیاد، پس از روانه کردن سر حسین (ع)، فرمان داد زنان و کودکانِ او را آماده کنند و فرمان داد تا علی بن الحسین (زین العابدین) (ع) را تا گردن در بند کنند. آن‌گاه، آنان را با مجفر بن ثعلبه عائذی و شمر بن ذی الجوشن، در پی سر، روانه کرد. آنان رفتند تا به حاملان سر رسیدند و علی بن الحسین (ع) در راه، کلمه‌ای با آنان سخن نگفت تا [به شام] رسیدند.

مسیر حرکت این کاروان، در کتب تاریخ و سیره، معیّن نشده است. از این‌رو، پیموده شدن هر کدام از مسیرهای میان کوفه و دمشقِ آن روزگار، محتمل است. برخی خواسته‌اند با ارائه شواهدی، حرکت آنان را از یکی از این چند راه، قطعی نشان دهند؛ ولی مجموع قرائن، ما را به اطمینان کافی نمی‌رساند. میان کوفه و دمشق، فقط سه راه اصلی بوده است. البتّه هر کدام از این راه‌ها، در بخشی از مسیر، فرعی‌های متعدّد کوتاه و بلندی هم داشته‌اند که طبیعی است.

درباره سختی‌های این سفر در کتاب المصابیح از امام صادق نقل شده است: از پدرم علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) درباره بردن او به سوی یزید پرسیدم. فرمود: «مرا بر شتری لَنگ و بدون جهاز، سوار کردند و سر حسین (ع) بر بالای عَلَمی بود و زنانمان، پشت سرِ من بر اَسترانی بدون پالان، سوار بودند. کسانی که ما را می‌بردند، از پشت سر و گرداگردمان، با نیزه، ما را احاطه کرده بودند و آزار می‌دادند. اگر اشکی از دیده یکی از ما فرو می‌چکید، با نیزه به سرش می‌کوبیدند، تا آنکه وارد شام شدیم. جارچی جار زد: ای شامیان! اینان، اسیران اهل بیتِ ملعون‌اند».

درباره رسیدن اسیران کربلا به شام عبداللّه بن میمون از امام صادق (ع) نقل کرده است: هنگامی که خاندان حسین (ع) را بر یزید وارد کردند، روز بود و صورت‌های آنان باز بود. شامیان جفاکار گفتند: ما اسیرانی نیکوتر از اینها ندیده‌ایم. شما کیستید؟! سکینه دختر حسین (ع) گفت: ما اسیران خاندان محمّدیم.

در کتاب الإرشاد به نقل از فاطمه دختر امام حسین (ع) نقل شده است: هنگامی که پیشِ روی یزید نشستیم، دلش به حال ما سوخت. مردی سرخ‌رو از شامیان برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان! این دختر را (منظورش من بودم که دختری زیبا بودم) به من ببخش. بر خود لرزیدم و گمان کردم که این، برایشان رَواست. لباس عمّه‌ام زینب (س) را گرفتم و او می‌دانست که این نمی‌شود. عمّه‌ام به آن مرد شامی گفت: به خدا سوگند، خطا کردی و پَستی نشان دادی. به خدا سوگند، این، نه حقّ توست و نه حقّ یزید. یزید، خشمگین شد و گفت: تو خطا کردی. این، حقّ من است و اگر بخواهمچنین کنم، می‌کنم. زینب (س) گفت: به خدا سوگند، هرگز! خداوند، این حق را برای تو ننهاده است، مگر آنکه از دین ما خارج شوی و به دین دیگری بگروی. یزید، از خشم، عقل از سرش پرید و گفت: با این‌گونه سخن، با من رویارو می‌شوی؟! آنانی که از دین خارج شده‌اند، پدر و برادرت هستند. زینب (س) گفت: تو و جدّ و پدرت، اگر مسلمان باشید، به دین خدا و دین پدرم و دین برادرم، هدایت شده‌اید. یزید گفت: ای دشمن خدا! دروغ گفتی. زینب (س) به او گفت: تو امیری و به ستم، ناسزا می‌گویی و به قدرتت، [نه بُرهانت،] چیره‌ای. یزید، گویی خجالت کشید و ساکت شد. آن شامی، دوباره گفت: این دختر را به من ببخش. یزید به او گفت: دور شو! خداوند، به تو مرگی دهد که زندگی‌ات به پایان رسد!.

و در کتاب تفسیر القمی از امام صادق نقل شده است: هنگامی که سرِ حسین بن علی (ع) و علی بن الحسین (زین العابدین) (ع) را دست بسته و در بند، همراه دخترانِ اسیر شده امیر مؤمنان علی (ع) نزد یزید - که خدا، لعنتش کند - آوردند، یزید گفت: ای علی بن الحسین! ستایش، خدایی را که پدرت را کُشت. علی بن الحسین (ع) فرمود: «خداوند، لعنت کند هر کس را که پدرم را کشت!». یزید، خشمگین شد و فرمان داد تا گردنش را بزنند. علی بن الحسین (ع) فرمود: «اگر مرا بکُشی، چه کسی دختران پیامبر خدا (ص) را به خانه‌هایشان باز گردانَد، که مَحرمی غیر از من ندارند؟». یزید گفت: تو آنان را به خانه‌هایشان باز می‌گردانی. سپس سوهانی خواست و جلو آمد و با دست خود، غُل و زنجیر را از گردن امام (ع) گشود. سپس به امام (ع) گفت: ای علی بن الحسین! آیا می‌دانی از این کار، چه قصدی دارم؟ فرمود: «آری. می‌خواهی که غیر از تو، کسِ دیگری بر من منّت نداشته باشد». یزید گفت: به خدا سوگند، این، همان چیزی است که می‌خواستم بکنم. سپس یزید گفت: ای علی بن الحسین! «و هر مصیبتی که به شما رسید، دستاورد خودتان است». علی بن الحسین (ع) فرمود: «هرگز! این آیه در حقّ ما نازل نشده است. درباره ما، تنها این آیه نازل شده است: «مصیبتی در زمین مانند زلزله و یا در خودتان مانند بیماری به شما نمی‌رسد، جز آنکه پیش از آنکه ایجادش کنیم، ثبت شده است. این برای خدا آسان است، تا بر آنچه از دستتان رفت، اندوهگین نشوید و بر آنچه به شما داد، سرمستی نکنید». ما کسانی هستیم که بر آنچه از دست ما برود، اندوهگین نمی‌شویم و بر آنچه [خدا] به ما داده است، شادی [فزون از حد] نمی‌کنیم».

در کتاب مثیر الأحزان نقل است: زنان، در مدّت اقامتشان در دمشق، با اندوه و ناله بر حسین (ع) نوحه می‌خواندند و با آوا و صدای بلند، بر او می‌گریستند. مصیبت اسیران، بس سنگین شد و اندوه زخمِ فرزندْ از دست‌دادگان، بالا گرفت. آنان را در خانه‌هایی جای دادند که نه از گرما و نه از سرما، نگاهشان نمی‌داشت، تا آنجا که بدن‌هایشان پوست انداخت و پوستشان چرک کرد؛ آنانی که [پیش‌تر] در پسِ پرده و زیرِ سایه بودند. صبر، از کف رفت و بی‌تابی، خیمه زد و اندوه، همدمشان شد.

کاروان اسیران اهل بیت از شام تا مدینه

مقالهٔ اصلی: کاروان اسیران اهل بیت از شام تا مدینه

بعد از حوادثی که در شام اتفاق افتاد یزید در ظاهر از کار خود پشیمان شد؛ از یونس بن حبیب جرمی نقل شده است: هنگامی که عبیداللّه بن زیاد، حسین بن علی (ع) و پسران پدرش را کُشت، سرهای آنان را برای یزید بن معاویه فرستاد. یزید، در ابتدا از کشتن آنان شادمان شد و جایگاه و منزلت عبیداللّه بن زیاد در نزد او بالا رفت؛ ولی طولی نکشید که بر کشتن حسین (ع) پشیمان شد و می‌گفت: چه می‌شد اگر به خاطر پاسداشت احترام پیامبر خدا (ص) و رعایت حقّ او و خویشاوندی حسین با او، آزار حسین را تحمل می‌کردم و او را با خود در خانه‌ام، جای می‌دادم و حرف او را در آنچه می‌خواست، قبول می‌کردم، حتی اگر این کار، ننگ و سستی‌ای برای من به شمار می‌آمد؟! خداوند، ابن مرجانه را لعنت کند که او، حسین را بیرون راند و ناگزیرش کرد... و او را کُشت و با کُشتن او، مرا منفور مسلمانان کرد و تخمِ دشمنی با من را در دل‌های آنان کاشت و نیک و بدِ مردم، کشته شدنِ حسین را به امر من، بزرگ می‌شمُرَند و از من، نفرت دارند. مرا با ابن مَرجانه، چه کار؟! خدا او را لعنت کند و بر او خشم گیرد!.

و در پی این کار اجازه عزاداری داد و فرمان داد تا زنان اسیر را بر زنان خود، وارد کنند و به زنان خاندان ابو سفیان فرمان داد سه روز برای حسین (ع) عزاداری کنند. هیچ زنی از آنان نمانْد، مگر آنکه او را در حال گریه و فغان کردن می‌دیدی. آنان، سه روز بر حسین (ع)، نوحه سرایی کردند. امّ کلثوم، دختر عبداللّه بن عامر بن کریز ـ که آن زمان، همسر یزید بن معاویه بود ـ نیز بر حسین (ع) گریست و یزید گفت: سزامندِ اوست که بر بزرگ قریش و سَرور آنان، بلند بگِرید.

بعد از آن یزید، فرمان داد علی بن الحسین (زین العابدین) (ع) را آزاد کنند و ایشان را در ماندن پیش خود یا بازگشتن، مُخیَّر کرد. ایشان، بازگشت به مدینه را انتخاب نمود و یزید هم ایشان را رها کرد.

در پی آن یزید بن معاویه به نعمان بن بشیر گفت: ای نعمان بن بشیر! آنچه را نیاز دارند، برایشان فراهم کن و مردی امین و شایسته را از شامیان، همراه با سواران و یاورانی برگُزین تا با آنان باشد و ایشان را به مدینه برساند.

درباره بازگشت اهل بیت سید الشهدا (ع) به کربلا و ملاقات آنان با جابر بن عبداللّه انصاری در اربعین شهدای عاشورا، چند مسئله قابل بحث و بررسی است: اول، اینکه: آیا خانواده امام (ع) در بازگشت از شام، از کربلا عبور کرده‌اند یا نه؟ و اگر عبور کرده‌اند، این ماجرا در اربعین شهدا اتّفاق افتاده یا نه؟ و اگر در اربعین بوده، اربعین اول (سال ۶۱ هجری) بوده است یا اربعین دوم؟ دوم، اینکه: آیا جابر بن عبداللّه، می‌توانسته در اربعین اول، خود را به کربلا برساند؟ سوم، اینکه: آیا ملاقاتی میان جابر و اهل بیت سیّد الشهدا در کربلا انجام شده است یا نه؟ در این زمینه نظرهای مختلفی وجود دارد.

درباره رسیدن خاندان پیامبر (ص) به مدینه از بشیر بن حذلم نقل شده است: هنگامی که نزدیک مدینه رسیدیم، علی بن الحسین (زین العابدین)(ع) فرود آمد و بارش را فرود آورد و خیمه‌اش را بر پا کرد و زنان کاروان را فرود آورد و فرمود: «ای بشیر! خدا، پدرت را که شاعر بود، بیامرزد! آیا تو نیز می‌توانی چیزی بسرایی؟». گفتم: آری، ای فرزند پیامبر خدا! من شاعرم. فرمود: «به مدینه برو و خبر شهادت ابا عبداللّه (ع) را اعلام کن». اسبم را سوار شدم و تاختم تا به مدینه وارد شدم. هنگامی که به مسجد پیامبر (ص) رسیدم، صدایم را به گریه بلند کردم و چنین سرودم و خواندم: ای اهل یثرب! دیگر در آن نمانید. حسین، کشته شد. پس اشک بریزید! پیکر خونین او در کربلاست و سر او بر نیزه، به این سو و آن سو برده می‌شود. سپس گفتم: این، علی بن الحسین است، با عمّه‌ها و خواهرانش، که در اطراف و حومه شما فرود آمده‌اند و من، فرستاده او به سوی شما هستم تا جایش را به شما بشناسانم. هیچ زن پرده نشین و باحجابی در مدینه باقی نمانْد، جز آنکه از پسِ پرده‌ها، سرْ باز و صورتْ خراشیده و بر سر و صورتْ زنان، بیرون آمد. آنان، با صدای بلند می‌گریستند و زاری می‌کردند و هیچ گاه به اندازه آن روز، مرد و زن گریان، و پس از رحلت پیامبر خدا (ص) روزی تلخ‌تر از آن، بر مسلمانان ندیده بودم.

جستارهای وابسته

• کاروان اسیران اهل بیت از کربلا تا کوفه
• کاروان اسیران اهل بیت از کوفه تا شام
• کاروان اسیران اهل بیت از شام تا مدینه

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین
2. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا