کمک به ظالم در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث کمک به ظالم است. کمک به ظالم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کمک به ظالم در قرآن - کمک به ظالم در حدیث - کمک به ظالم در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

یاری ستمکاران در حدیث شریف، نشانه ستمکاری شمرده شده است. از این عنوان با عبارت «يُظْهِرُ الظُّلْمَ» و طبق بعضی از نسخه‌ها «يُظَاهِرُ الظَّلَمَةَ» به آن اشاره شده است. ما پیش از این درباره یاری ستمکاران بحث کرده‌ایم. در اینجا این نکته را اضافه می‌کنیم که یاری ستمکاران عنوان عامی است که طبق احادیث رسیده دایره‌ای بسیار وسیع دارد، چنان که بسیاری از مصداق‌های آن در عرف و لغت، یاری نامیده نمی‌شوند، ولی از نظر پیشوایان دین یاری ستمکار محسوب می‌شوند تا آنجا که امام صادق (ع) در تفسیر آیه شریفه ﴿وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ﴾ می‌فرماید منظور، کسی است که به درگاه سلطانی می‌رود و دوست دارد که سلطان آن‌قدر زنده بماند که دست در جیب کرده چیزی به او دهد. در روایتی از صفوان بن مهران شتربان آمده است: روزی خدمت امام کاظم (ع) رسیدم، فرمود: ای صفوان همه کارهای تو خوب و زیباست، جز یک چیز. گفتم: فدایت شوم آن چیست؟ فرمود: اینکه به هارون شتر کرایه می‌دهی. عرض کردم: به خدا قسم برای سرک سرکشی و خوشگذرانی یا شکار و سرگرمی اجاره نداده‌ام من برای حج به او شتر اجاره می‌دهم و خودم نیز با او نمی‌روم، بلکه یکی از غلامانم را با او می‌فرستم. فرمود: آیا پیش آمده که قدری از کرایه شترانت به وقت بازگشت موکول شود؟ گفتم: آری فدایت شوم. فرمود: آیا دوست داری زنده بماند تا کرایه تو را بدهد؟ گفتم: آری. فرمود: هرکس بقای آنها را دوست داشته باشد از آنهاست، و هرکس از آنها شمرده شود وارد آتش می‌شود. من پس از آن همه شترانم را فروختم. هارون باخبر شد مرا احضار کرد و گفت شنیده‌ام همه شترانت را فروخته‌ای. گفتم: آری. گفت: چرا؟ گفتم من پیر شده‌ام و غلامان هم خوب کار نمی‌کنند. گفت: چنین نیست من می‌دانم چه کسی این کار را به تو توصیه کرد. این کار را به سفارش موسی بن جعفر کردی. گفتم من با موسی بن جعفر چه کار دارم. گفت بگذریم به خدا اگر به خاطر سابقه خوبت نبود تو را می‌کشتم. یکی دیگر از مصداق‌های یاری ستمکاران، رضایت و خشنودی از ظلم است. کسی که به ظلم راضی باشد، شریک ظالم است. رسول خدا (ص) می‌فرماید: «لَوْ أَنَّ رَجُلًا قُتِلَ بِالْمَشْرِقِ وَ آخَرُ رَضِيَ بِالْمَغْرِبِ كَانَ كَمَنْ قَتَلَهُ وَ اشْتَرَكَ فِي دَمِهِ»؛ اگر مردی در مشرق کشته شود و یکی در مغرب به قتل او راضی باشد همانند قاتل و در خون او شریک است.

از دیدگاه مکتب اهل بیت، به حکومت‌ها و حاکمانی که منصب رهبری و خلافت را که خاصّ ائمه اهل بیت (ع) است، غصب کردند و به خاندان پیامبر و شیعیانشان ستم روا داشتند، خلفای اموی و عباسی و دودمان‌های ظالم دیگر گفته می‌شود. سفارش امامان، دوری گزیدن از دربارهای ظالمان و مبارزۀ منفی با خلفای جور بود. داستان نهی امام کاظم (ع) نسبت به صفوان جمّال برای کرایه دادن شترانش به هارون الرشید، حتّی برای سفر حج که مشهور است یک نمونه از آن است. دیدگاه عدالت‌خواهانۀ تشیّع، با حکومت جور سر ناسازگاری داشته و هرگونه همکاری با آن را حرام می‌داند. در کتاب‌های فقهی، عناوینی چون: حکومت جور، حاکم جائر، ظلمه، اعوان الظّلمه و ابوابی چون "حرمت مسؤولیت‌پذیری از سوی حکومت ظالم" دیده می‌شود. مردی از امام صادق (ع) پرسید: کسانی از شیعه وارد دستگاه حکومتی می‌شوند، برای آنان کار می‌کنند و هوادار آنان می‌شوند. حضرت فرمود: «"لیس هم من الشّیعة، و لکنّهم من أولئک"» این دیدگاه از آنجا سرچشمه می‌گیرد که حکومت و خلافت، باید در تداوم رسالت و در مسیر "ولایت اللّه" باشد و مجری احکام الهی گردد. مشروعیّت چنین حکومتی با نصّ خاص یا به نیابت عامّ است. از دیدگاه ائمه، حتّی منصب‌هایی چون امامت جمعه و نماز عید، خاصّ برگزیدگان و خلفای الهی است که دیگران با قهر و غلبه آن را تصرّف کرده و حکم خدا را تغییر داده و کتاب الهی و فرائض دین را پشت‌سر انداخته‌اند. امام سجاد (ع) از این ظلم یاد می‌کند و دشمنان اهل بیت را لعنت می‌کند..

حرمت یاری ستمگر در حدیث

موضوع حرمت یاری ستمگر و همکاری در ستم در دین تا بدین پایه است و حضرت صادق (ع) به صراحت موضع سازش‌ناپذیر دین را در رویارویی با مقامات اجرایی و قضایی دستگاه جور بیان فرموده و به طور کلی دادخواهی از قدرت‌های ناروا و ستمگر را حرام اعلام نموده است. امام خمینی درباره این حدیث شریف فرموده است: «همان‌طور که از صدر و ذیل این روایت، و استشهاد امام (ع) به آیه شریفه به دست می‌آید موضوع سؤال، حکم کلی بوده و امام هم تکلیف کلی را بیان فرموده است... حضرت از مراجعه به مقامات حکومتی ناروا، چه اجرایی و چه قضایی، نهی می‌فرمایند. دستور می‌دهند که ملت اسلام در امور خود نباید به سلاطین و حکام جور و قضاتی که از عمال آنها هستند رجوع کنند؛ هرچند حق ثابت داشته باشند و بخواهند برای احقاق و گرفتن آن اقدام کنند. مسلمان اگر پسر او را کشته‌اند یا خانه‌اش را غارت کرده‌اند، باز حق ندارد به حکام جور برای دادرسی مراجعه کند. همچنین اگر طلبکار است و شاهد زنده در دست دارد، نمی‌تواند به قضات سرسپرده و عمال ظلمه مراجعه نماید. هرگاه در چنین مواردی به آنها رجوع کرد به"طاغوت"یعنی قدرت‌های ناروا روی آورده است، و در صورتی که به وسیله این قدرت‌ها و دستگاه‌های ناروا به حقوق مسلم خویش نایل آمد «فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقّاً ثَابِتاً» به "حرام"دست پیدا کرده و حق ندارد در آن تصرف کند».

پیامبر ختمی مرتبت و اوصیای آن حضرت در بیانات و مواضع گوناگون این سازش‌ناپذیری را تبیین کرده‌اند. از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: «مَا قَرُبَ‏ عَبْدٌ مِنْ‏ سُلْطَانٍ‏ إِلَّا تَبَاعَدَ مِنَ‏ اللَّهِ‏».

پیامبر اکرم (ص) به شدّت از نزدیک شدن به درگاه حاکمان ستمگر و قدرت‌های جائر پرهیز داده و فرموده است: «إِيَّاكُمْ‏ وَ أَبْوَابَ‏ السُّلْطَانِ‏ وَ حَوَاشِيَهَا فَإِنَّ أَقْرَبَكُمْ مِنْ أَبْوَابِ السُّلْطَانِ وَ حَوَاشِيهَا أَبْعَدُكُمْ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى».

آن حضرت بافضیلت‌ترین پیروان خود را آن کس معرفی کرده است که به درگاه سلطانی [[[ستمگر]]] نزدیک هم نشود. آن‌که با خشم خدا رضایت ستمگران را جلب می‌کند، آنکه با سازش با جائران کسب اعتبار می‌کند، آنکه با همکاری با ظالمان زشتی ستمگری را می‌کاهد، آنکه با یاری آنان به حق پشت می‌کند، به حقیقت اسلام پشت کرده است، چنان که در حدیث نبوی آمده است: «‏مَنْ‏ أَرْضَى‏ سُلْطَاناً بِسَخَطِ اللَّهِ‏ خَرَجَ مِنْ دِينِ اللَّهِ». «‏مَنْ مَشَى مَعَ ظَالِمٍ لِيُعِينَهُ وَ هُوَ يَعْلَمُ‏ أَنَّهُ‏ ظَالِمٌ‏ فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِسْلَامِ».

رسول خدا (ص) کسانی را که آسیای ستم با کمک و همکاری آنان می‌گردد به سخت‌ترین عقوبت‌ها وعده داده و چنین فرموده است: «مَنْ‏ تَوَلَّى‏ خُصُومَةَ ظَالِمٍ‏ أَوْ أَعَانَ‏ عَلَيْهَا ثُمَّ نَزَلَ بِهِ مَلَكُ الْمَوْتِ قَالَ لَهُ أَبْشِرْ بِلَعْنَةِ اللَّهِ وَ نَارِ جَهَنَّمَ‏ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ- [وَ قَالَ:] مَنْ‏ دَلَّ جَائِراً عَلَى‏ جَوْرٍ كَانَ‏ قَرِينَ هَامَانَ فِي جَهَنَّمَ».

پیام‌آور عدالت هر‌گونه مداهنه با ستم و ستمگران را حتی در کم‌ترین صورت آن محکوم کرده و فرموده است: «إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَيْنَ‏ الظَّلَمَةُ وَ أَعْوَانُ‏ الظَّلَمَةِ مَنْ لَاقَ لَهُمْ دَوَاةً أَوْ رَبَطَ لَهُمْ كِيساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ يَدَهُ احْشُرُوهُ مَعَهُمْ».

بقای ستم و قدرت ستمگر در یاری و همکاری‌هایی است که با دستگاه ستم می‌شود. از این‌رو پیشوایان حق در مبارزه با ستم و ستمگران، یاری و همکاری با آنان را تحریم می‌کردند و با پیش گرفتن مواضع سلبی و منفی زمینه سقوط آنان را فراهم می‌نمودند. پیشوایان حق تماس با ستمگران و همکاری با آنان و گام برداشتن در جهت رفع نیازهای آنان و حتی شکایت بردن به آنان و نگاه کردنشان را ممنوع می‌ساختند تا زمینه نابودی سیاسی دستگاه ستم را فراهم نمایند. سلیمان جعفری گوید به حضرت رضا (ع) عرض کردم نظر شما درباره عملکردهای حکومت ستم (قدرت حاکم) چیست؟ فرمود: «يَا سُلَيْمَانُ الدُّخُولُ فِي‏ أَعْمَالِهِمْ‏ وَ الْعَوْنُ‏ لَهُمْ‏ وَ السَّعْيُ‏ فِي‏ حَوَائِجِهِمْ عَدِيلُ الْكُفْرِ وَ النَّظَرُ إِلَيْهِمْ عَلَى الْعَمْدِ مِنَ الْكَبَائِرِ الَّتِي يُسْتَحَقُّ بِهِ النَّارُ».

ملاحظه می‌شود که یاری ستمگر و همکاری در ستم تا چه میزان مخرّب شمرده شده است که پیشوایان حق این‌گونه از آن تعبیر کرده‌اند و تا این اندازه مرزبندی نموده‌اند. از امیر مؤمنان علی (ع) دراین‌باره چنین روایت شده است: «الْعَامِلُ‏ بِالظُّلْمِ‏، وَ الْمُعِينُ‏ لَهُ‏، وَ الرَّاضِي بِهِ، شُرَكَاءُ ثَلَاثَتُهُمْ».

سازش نکردن با ستمگران و مبارزه منفی با آنان تا بدان جاست که امام صادق (ع) به یونس بن یعقوب فرمود: «‏لَا تُعِنْهُمْ‏ عَلَى‏ بِنَاءِ مَسْجِدٍ».

اگر همکاری و یاری به همین میزان هم در جهت تحکیم پایه‌های قدرت ستمگر باشد، تحریم شده است، زیرا خداوند همه کارهای ناشایست و ناروا را حرام کرده است و ناشایسته‌ترین ناشایستی‌ها و نارواترین ناروایی‌ها حاکمیت پیشوایان ستمگر است که منشأ همه نارواها و ناشایستی‌ها است، چنان که این حقیقت در بیان رسای عبد صالح، امام موسی بن جعفر (ع) آمده است. محمد بن منصور گوید از عبد صالح درباره این سخن خدای عز و جل پرسیدم که فرموده است: ﴿قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ﴾. آن حضرت گفت: «إِنَّ الْقُرْآنَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَجَمِيعُ‏ مَا حَرَّمَ‏ اللَّهُ‏ فِي‏ الْقُرْآنِ‏ هُوَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ مِنْ ذَلِكَ أَئِمَّةُ الْجَوْرِ- وَ جَمِيعُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ تَعَالَى فِي الْكِتَابِ هُوَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ مِنْ ذَلِكَ أَئِمَّةُ الْحَقِّ».

بنابراین در منطق پیشوایان دین مصداق اتم و اکمل فواحش، یعنی آن چه فوق العاده زشت و ناپسند و ناشایست است، پیشوایان ستمگرند؛ و یاری آنان در ستمگری‌شان به همان میزان ناشایست و پلشت است. نقل شده است که مردی به نزد سفیان ثوری رفت و گفت خیاطی هستم که برای سلطان لباس می‌دوزم، آیا با این کار از یاوران ستمگران شمرده می‌شوم؟ پاسخ داد: خیر! یاوران ستمگران کسانی‌اند که به تو نخ و سوزن می‌فروشند، تو خود از ستمگرانی!

حقیقت آن است که اگر با دستگاه ستم همکاری نشود و ستمگران با توجیهات گوناگون یاری نشوند، ستم نخواهد پایید و اساس بیداد درهم خواهد ریخت. عقبة بن بشیر اسدی که از شیعیان بود گوید نزد امام باقر (ع) رفتم و عرض کردم که من در میان قبیله خود از جایگاه بلند ویژه‌ای برخوردارم و سرپرست قبیله ما مرده است و افراد قبیله می‌خواهند مرا به جای او برگزینند، نظر شما دراین‌باره چیست؟ امام (ع) پس از آنکه تفاخر او به حسب و نسبش را مورد مذمت شدید قرار داد و یادآور شد که در اسلام ملاک همه فضیلت‌ها ایمان و تقواست، فرمود: «فَإِنْ‏ كُنْتَ‏ تَكْرَهُ‏ الْجَنَّةَ وَ تُبْغِضُهَا فَتَعَرَّفْ عَلَى قَوْمِكَ، يَأْخُذُ سُلْطَانٌ جَائِرٌ بِامْرِئٍ مُسْلِمٍ يَسْفِكُ دَمَهُ فَتَشْرَكُهُمْ فِي دَمِهِ، وَ عَسَى أَنْ لَا تَنَالَ مِنْ دُنْيَاهُمْ شَيْئاً».

پیشوایان حق به پیروانشان اجازه نمی‌دادند که با توجیهات گوناگون به یاری ستمگران دست بزنند و چرخ آسیای ستم را بچرخانند. عبدالله بن ابی یعفور از یاران گرانقدر امام صادق (ع) گوید نزد امام بودم که مردی از یاران ما داخل شد و به امام (ع) عرض کرد: خداوند امور شما را اصلاح کند، گاهی یکی از ما گرفتار فقر و تنگدستی می‌شود و در این حال او را برای کار ساختمان یا نهرسازی و یا جاده‌سازی [برای حکومت] دعوت می‌کنند، آیا شما اجازه می‌دهید؟ امام (ع) فرمود: «مَا أُحِبُّ أَنِّي‏ عَقَدْتُ‏ لَهُمْ‏ عُقْدَةً، أَوْ وَ كَيْتُ‏ لَهُمْ وِكَاءً، وَ إِنَّ لِي مَا بَيْنَ لَابَتَيْهَا، لَا، وَ لَا مَدَّةً بِقَلَمٍ؛ إِنَّ أَعْوَانَ الظَّلَمَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي سُرَادِقٍ مِنْ نَارٍ حَتّى‏ يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَ الْعِبَادِ».

با سازش مردمان نسبت به ستمگران است که آنان بقا می‌یابند و به ستمگری خویش ادامه می‌دهند و اهل حق محروم، محبوس و مقتول می‌شوند. امام صادق (ع) با صراحت تمام این امر را بازگو کرده است: «لَوْ لَا أَنَّ‏ بَنِي‏ أُمَيَّةَ وَجَدُوا مَنْ‏ يَكْتُبُ‏ لَهُمْ‏ وَ يَجْبِي لَهُمُ الْفَيْ‏ءَ وَ يُقَاتِلُ عَنْهُمْ وَ يَشْهَدُ جَمَاعَتَهُمْ لَمَا سَلَبُونَا حَقَّنَا وَ لَوْ تَرَكَهُمُ النَّاسُ وَ مَا فِي أَيْدِيهِمْ مَا وَجَدُوا شَيْئاً إِلَّا مَا وَقَعَ فِي أَيْدِيهِمْ».

بر مبنای همین مبارزه منفی بود که پیشوایان حق، کمترین همکاری با دستگاه ستم را تحریم می‌کردند. زیاد بن ابی سلمه گوید خدمت امام کاظم (ع) رسیدم. به من فرمود: «ای زیاد تو برای حکومت ستمگر کار می‌کنی؟» عرض کردم: «آری». فرمود: «برای چه؟» گفتم: «من مردی بخشنده و دست و دلبازم و نمی‌توانم آن را ترک کنم، و عیالوار هم هستم که باید زندگی آنان را بگردانم و چون پشتوانه مالی ندارم ناچارم برای آنان کار کنم». امام (ع) فرمود: «يَا زِيَادُ لَأَنْ‏ أَسْقُطَ مِنْ‏ حَالِقٍ‏ فَأَتَقَطَّعَ‏ قِطْعَةً قِطْعَةً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَتَوَلَّى لِأَحَدٍ مِنْهُمْ عَمَلًا أَوْ أَطَأَ بِسَاطَ أَحَدِهِمْ (رَجُلٍ مِنْهُمْ)».

در منطق دین و سیره معصومین جای هیچ‌گونه سازش با ستمگران وجود ندارد و کمترین اقدامی که موجب تحکیم ستم و بقای آن شود، نفی شده است. امام سجاد (ع) در پرهیز از نزدیکی به ستمگران و یاری آنان فرموده است: «وَ إِيَّاكُمْ‏ وَ صُحْبَةَ الْعَاصِينَ‏ وَ مَعُونَةَ الظَّالِمِينَ وَ مُجَاوَرَةَ الْفَاسِقِينَ احْذَرُوا فِتْنَتَهُمْ وَ تَبَاعَدُوا مِنْ سَاحَتِهِمْ».

ابوحامد غزالی پس از آنکه اقسام همکاری با دستگاه ستم را مطرح می‌کند، به موضوع نزدیکی عالمان به آستان ستمگران اشاره می‌کند و می‌نویسد چون زُهری به دستگاه خلافت نزدیک شد، یکی از برادران دینی‌اش نامه‌ای به او نوشت و هشدارش داد و چنین گفت: «اتَّخَذُوكَ قُطْبًا تَدُورُ عَلَيْكَ رَحَى بَاطِلِهِمْ، وَجِسْرًا يَعْبُرُونَ عَلَيْكَ إِلَى بَلَائِهِمْ، وَسُلَّمًا يَصْعَدُونَ فِيكَ إِلَى ضَلَالِهِمْ».

بنابراین در تربیت معصومین جایی برای یاری ستمگران و توجیه ستمگری آنان وجود ندارد و آنکه پذیرای این تربیت باشد، هرگز گامی در مسیر ستمگران برنمی‌دارد. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «سَيَكُونُ مِنْ بَعْدِي أُمَرَاءُ يَكْذِبُونَ وَيَظْلِمُونَ، فَمَنْ صَدَّقَهُمْ بِكَذِبِهِمْ، وَ أَعَانَهُمْ عَلَى ظُلْمِهِمْ، فَلَيْسَ مِنِّي وَ لَسْتُ مِنْهُ وَ لَمْ یُرِدْ عَلَّيَّ الْحَوْضَ».

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲