گستره افضلیت امام در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث گستره افضلیت امام است. گستره افضلیت امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: گستره افضلیت امام در حدیث - گستره افضلیت امام در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی گستره افضلیت از سوی متکلمان

پنج معنا از سوی متکلمین برای گستره افضلیت بیان شده است:

1. برتری در داشتن بیشترین ثواب؛
2. برتری در شرایط لازم برای امامت؛
3. برتری در کمالات نفسانی؛
4. برتری هم در فضایل نفسانی و هم در فضایل بدنی مطرح در شرایط امامت؛
5. برتری در تمام جهات دین و دنیا.

این دیدگاه‌ها هرکدام روشن می‌سازد باورمندانشان در کدام حوزه امام را برتر می‌دانسته‌اند.

نقاط ابهام دیدگاه‌های پنج‌گانه

هر کدام از این دیدگاه‌ها با ابهاماتی روبه‌روست که جداگانه به آنها اشاره می‌شود:

دیدگاه اول: برتری در داشتن بیشترین ثواب

این دیدگاه را برخی عالمان شیعی و غیرشیعی انتخاب کرده‌اند. این نظریه نمی‌تواند مرزهای دقیق و روشنی برای افضلیت امام تعیین کند. برخورداری از بیشترین ثواب با انجام بیشترین و بهترین عبادت پیوندی ناگسستنی دارد. یعنی هرکس عبادت بیشتر و بهتری داشته باشد، ثواب بیشتری نیز نزد خداوند دارد. اما سؤال این است که مقصود از عبادت چیست؟

اگر اهل سنت باشیم و بخواهیم کسی را که بیشترین ثواب را نزد خدای سبحان دارد برای امامت برگزینیم، میان دو گزینه مخیر هستیم: یکی عابدتر و دیگری عالم‌تر و مدبرتر. کدام گزینه اکثر ثواباً هست؟ بحث پیشینی است نه پسینی، یعنی بحث بر روی این نیست که چه کسی به امامت برگزیده شده است، بلکه سخن اینجاست که امام باید چه کارهایی کرده باشد تا اکثر ثواباً شده باشد. به دیگر سخن، می‌خواهیم بدانیم چه عناصری می‌توانند یک فرد را به “اکثر ثواباً” برسانند. مثلاً آیا علم و تدبیر و شجاعت جزء آن عناصرند؟ آیا کسی که ذاتاً سخی، رحیم، شجاع و... است، اما موقعیت برای فعلیت بخشیدن به این صفات را نداشته است، به دیگر بیان عبادتی از او سر نزده، آیا صرف داشتن این روحیه در برخورداری از بیشترین ثواب مؤثر است؟

اگر شیعه هم باشیم باز همین پرسش‌ها مطرح است. یعنی اگر خدا بخواهد کسی را که “اکثر ثوابا” است، برگزیند، چه معیارهایی در نظر می‌گیرد؟ اگر ما بخواهیم اکثر ثواباً نزد خدا شویم تا انتخابمان کند، باید چه کارهایی انجام دهیم؟ مثلاً آیا خود حکومت کردن نیز در اندیشه اینان یک عبادت است؟ به نظر نمی‌رسد این گونه باشد؛ چراکه سخن در این است که تا قبل از حکومت، چه کسی بیشترین ثواب را دارد تا افضل شناخته شده و شایستگی امامت بر مردم را داشته باشد. پس یک پرسش این است که چه چیزی را عبادت می‌دانیم که انجام آن برایمان ثواب را در پی خواهد داشت؟ پاسخی در کتاب‌های باورمندان به این نظریه برای این پرسش دیده نشده است.

اما پرسشی دیگر! گفت‌و‌گوی ما درباره افضلیت امام است. امامی که در فضای فکری شیعه، شأن حاکمیت سیاسی هم دارد، طبیعی است که باید علم به تدبیر را نیز داشته باشد. اینک پرسش آن است، آیا کسی که بیشترین ثواب را نزد خداوند دارد، لزوماً عالم‌ترین مردم به سیاست و مدبرترین نیز خواهد بود تا بهترین حکمرانی را داشته باشد؟ به نظر تلازمی میان این دو نیست و عابدترین انسان‌ها همیشه مدبرترین آنها نیست. به هر حال این نظریه دارای ابهاماتی است که باورمندان به آن، تلاشی برای رفع آن نکرده‌اند.

دیدگاه دوم: برتری در شرایط لازم برای امامت به طور مطلق

این دیدگاه برتری در شرایط لازم برای امامت را ملاک افضلیت می‌داند، اما پرسشی که باید پاسخ‌گوی آن باشد، این است که شرایط لازم برای امامت دقیقاً چیست؟ این پرسشی است که شاید در ابتدا برای آن پاسخی وجود داشته باشد، اما وقتی پاسخ‌ها جمع می‌شود، اختلافات نمایان می‌گردد؛ البته نقاط مشترک و بدون اختلاف نیز می‌تواند وجود داشته باشد.

دو قرائت از این نظریه وجود دارد که یکی از آنها غلط و مبهم بوده و دیگری نیز همراه با ابهام است:

قرائت اول آن است که گفته شود مقصود از شرایط لازم برای امامت همان سه شرط معروف عصمت، علم خطاناپذیر و نصب الهی است. البته نصب الهی شرط امامت نیست، بلکه راه تعیین امام با آن شرایط است.

نکته دیگری که باید مورد توجه واقع شود آن است که متکلمان شیعی افضلیت را نیز یکی از شرایط امام به شمار آورده‌اند، لذا اگر افضلیت به معنای برتری در شرایط لازم برای امامت است، باید برتری در دیگر شرایط نیز باشد؛ یعنی علم خطاناپذیر و عصمت.

اگر افضلیت به این معنا باشد ابهاماتی وجود دارد، ابهاماتی که نظریه‌پردازان نسبت به برطرف ساختن آن نکوشیده‌اند. مثلا در مورد عصمت، عالمان شیعی در قلمرو عصمت امام، افق‌های متفاوتی دارند و مانند هم نمی‌اندیشند، هرچند در برخی عرصه‌ها مانند عصمت در تفسیر دین و عصمت از گناه اختلافی ندارند، اما سایه اختلافات در دیگر ابعاد و ساحت‌های عصمت ـ مانند عصمت از اشتباه در عمل به دین، امور عادی زندگی، امور مدیریتی و... ـ سنگین بوده و گاه اساساً مورد بحث قرار نگرفته که عصمت از اشتباه در نظریات علمی غیردینی را می‌توان برای این قسمت مثال زد.

اینک این پرسش مطرح می‌شود که کدام ساحت از عصمت برای امام ضرورت دارد؟ اگر در سایر ساحت‌ها عصمت ضرورت ندارد، روشن است که نمی‌توان افضلیت را در آنها لازم دانست؛ چراکه این نظریه بر افضلیت در شرایط لازم برای امامت تأکید می‌کند. در ساحت‌هایی که عصمت ضرورت دارد نیز بالاخره امام یا معصوم است که می‌تواند امام باشد یا معصوم نیست که نمی‌تواند امام باشد و در هر حال، افضلیت نمی‌تواند شرط باشد.

این اصلِ ابهام است. اما می‌توانیم این ابهام را چنین پاسخ دهیم: عصمت امری است که خدای حکیم آن را به امام می‌بخشد. پس بحث باید درباره قبل از اعطای عصمت باشد. مثلاً در خصوص عصمت از گناه، شرط افضلیت را می‌توانیم چنین تصویر کنیم که تا قبل از اعطای عصمت، مردم نسبت به مقدار انجام واجبات و ترک گناهان وضعیتی متفاوت دارند. آنکه سر آمد دیگران است، افضل به شمار می‌رود. اوست که لایق دریافت فیض عصمت از فیاض علی‌الاطلاق است. پس از آن نیز، چون معصوم است از دیگرانی که گاه و بی‌گاه گناه می‌کنند برتر است. البته اینکه دیگران نیز معصوم باشند، نه محال است و نه غیر واقع؛ اما امام باید نسبت به هم‌آوردانش در عصمت، برتر باشد. این برتری در ساحت‌هایی چون عصمت از ترک اولی و مکروه به خوبی قابل تصویر است.

اما در مورد صفت علم خطاناپذیر نیز پرسش‌ها و ابهاماتی وجود دارد، مانند اینکه: علم لازم برای امامت کدام علم است؟ علم به دین، علم به غیردین یا به طور کلی علم مطلق به همه چیز؟ اختلافات فراوانی میان متکلمان وجود دارد و طیف گسترده‌ای از ایشان به ویژه متکلمان قرون چهارم تا هشتم، تنها علم به دین را به عنوان شرط لازم برای امامت برگزیده‌اند. سؤال دیگر آنکه اگر علم به دین را به عنوان شرط لازم برای امامت بپذیریم، بالاخره مدعی امامت یا چنین علمی دارد یا ندارد. اگر نداشته باشد اساساً نمی‌تواند امام باشد و اگر هم داشته باشد، افضلیت در چنین شرطی معقول به نظر نمی‌رسد؛ زیرا بحث در وجود و عدم این شرط است و افضلیت در آن معنا ندارد و نمی‌توان گفت مثلاً فلانی چون خطاناپذیری بیشتری در علم به دین دارد، پس امام است.

این ابهام نیز قابل حل است؛ زیرا می‌توان چنین گفت که تا قبل از دوران تصدی امامت امام باید سرآمد دیگران باشد، هرچند تمام علوم لازم برای امامت را نداند، اما زمانی که امام شد خداوند تمام علوم لازم را به او می‌بخشد و از دیگران برتر می‌شود.

قرائت دوم آن است که گفته شود مقصود از شرایط لازم برای امامت، فقط علم و عصمت نیست، بلکه تمام اموری است که امام در امامت خود با آن سروکار داشته و نیازمندشان است. مثلاً توان تدبیر اجتماع نیز یکی از شرایط امامت است. در این صورت باید بگوییم افضل کسی است که توانمندی بیشتری در اداره جامعه داشته باشد.

دیدگاه سوم: برتری در تمام کمالات نفسانی به طور مطلق

این دیدگاه برای نخستین بار از سوی خواجه نصیرالدین طوسی مطرح شد. این نظریه بر کمالات و فضائل نفسانی که همان فضایل اخلاقی هستند، تأکید دارد. بنابراین برتری‌های تکوینی یا فیزیولوژی از دایره این نظریه خارج است. برای نمونه، برتری در زیبایی، صوت نیکو، قبیله باشرافت، داشتن پدر و مادر مؤمن، فرزندان و همسران شایسته، سلامت و قدرت بدنی، فصاحت و بلاغت و... هیچ کدام در این دایره نمی‌گنجند. به دیگر بیان، آن دسته از فضایل اخلاقی که مربوط به روح و روان انسان بوده و قابلیت اکتساب دارند، مقصود طرف‌داران نظریه سوم است. باورمندان این نظریه، با عنایت به یکی از وظایف امام یعنی تربیت امت چنین دیدگاهی را مطرح کرده‌اند؛ یعنی امام باید امت را تربیت کند، پس خودش باید در کمالات نفسانی یگانه دوران باشد. حال آنکه امام وظیفه‌ای دیگر نیز دارد؛ یعنی حاکمیت اجتماعی که نیازمند به دانستن چگونه تدبیر کردن است.

سؤالی مطرح می‌شود: آیا کسی که بیشترین کمالات نفسانی را دارد، لزوماً برترین انسان برای امر حکومت نیز به شمار می‌رود؟ به‌عبارت دیگر کسی که متخلق ترین انسان است، آیا می‌توان او را لایق ترین گزینه برای تدبیر امر بندگان نیز دانست؟ پاسخ مثبت نیست؛ زیرا تقوای باطن و صفای روح شرط لازم برای یک حکمران است؛ اما این شرط برای آنکه بتواند خوب حکم براند و صحیح تصمیم گیرد، کافی نیست.

دیدگاه چهارم: برتری در فضایل نفسانی و بدنی و آنچه در ریاست بر مردم به آن نیاز است

این دیدگاه نیز که تنها از سوی مرحوم استرآبادی مطرح شده است، به نظر هوشمندانه‌تر از دیدگاه‌های قبل است، زیرا هم فضایل نفسانی را در نظر گرفته تا امام بتواند لایق تربیت امت باشد و هم هر چیز دیگری که برای ریاستش بر مردم به آن نیاز دارد.

ایراد یا ابهام این نظریه می‌تواند آن باشد که روشن نساخته امام برای ریاست بر مردم دقیقاً باید در چه اموری سرآمد دیگران باشد و به کلی‌گویی بسنده کرده است. البته نظریه‌پرداز این نظریه سخنی دیگر نیز گفته است؛ یعنی برتری در فضایل بدنی. فضیلت بدنی چیست؟ مثلا آیا فصاحت و بلاغت یک فضیلت بدنی است؟ جنگاوری در نبرد، چطور؟ زیبایی چهره را می‌توان یک فضیلت بدنی به شمار آورد؟ آیا تناسب اندام یک فضیلت بدنی است؟ و... پرسش‌هایی از این دست که نمی‌توان پاسخی کاملا بی‌نقص برای آنها داشت. علاوه بر اینکه، سخن استرآبادی این نیست که امام باید این فضایل ـ اگر فضیلت باشند ـ را داشته باشد، بلکه او اصرار دارد بگوید در تمام این موارد او باید برتر از دیگران باشد. اینجاست که می‌توان از او پرسید اگر این موارد نقشی در ریاستش بر مردم ندارند، آیا باز باید بر لزوم برتری امام در این موارد پای فشرد؟

دیدگاه پنجم: برتری در تمام جهات دین و دنیا

مرحوم فیاض لاهیجی و فرزندش میرزاحسن لاهیجی نظریه پردازان این دیدگاه هستند و هرچند ابهاماتی در نظریه فیاض لاهیجی وجود دارد، اما در دیدگاه میرزاحسن صراحت بیشتری بر این معنا دیده می‌شود.

در ابتدا پذیرش این دیدگاه سخت به نظر می‌آید، به این دلیل که گستره آن دقیقاً روشن نیست، آیا واقعا مقصود تمام جهات دین و دنیاست؟ اساساً مقصود از جهات دین و دنیا چیست؟ دلیل آنکه میرزاحسن لاهیجی چنین سخن گفته چیست؟ وقتی نگاهی جامع به نظریات او می‌اندازیم، یک نکته جلوه می‌کند؛ او امامت را ریاست مطلقه در تمام امور دین و دنیا می‌داند؛ به همین دلیل است که سخت طرف‌دار این دیدگاه است که امام باید در تمام امور دین و دنیا افضل باشد.

پیشینیان وقتی می‌گفتند امامت به معنای ریاست عام بر امور دین و دنیاست، در جای دیگر تصریح می‌کردند معنای این ریاست آن نیست که مثلاً امام در یکایک مسائل و مشاغل باید دانش لازم را داشته باشد، بلکه باید بر همه اصناف و مشاغل، اشراف و ریاست داشته باشد؛ هرچند که برای صحت و سقم یک مسئله غیردینی به متخصص آن مراجعه کند. منتها این تفکیک و سخنی که پیشینیان گفته‌اند در نظریات میرزاحسن لاهیجی دیده نمی‌شود، بلکه خلاف آن احساس می‌شود. او سخن اهل سنت را چنین نقل می‌کند: “معتبر و ضرور در امام این است که در امور ملک و سلطنت دانا و ممتاز باشد، اما در سایر علوم و امور دیگر افضلیت و امتیازش ضرور نیست”. وی این نظر را چنین پاسخ می‌دهد: “جوابش این است که این معنی پادشاهی و سلطنت است نه معنی امامت و خلافت؛ چه خلیفه و امام به اعتراف و اتفاق همه شما محتاج‌الیه و پیشوای همه امت است در همه امور دین و دنیا”. از این رو ظاهر این دیدگاه آن است که امام باید در تمام امور افضل باشد.

دیدگاه برگزیده

قبل از آغاز، باید دانست محور بحث، امامت عامه است اما اینکه امامان شیعی چگونه بوده‌اند و در چه مواردی برتر بوده‌اند، مسئله‌ای است که جداگانه باید به آن پرداخت.

شواهدی از دیدگاه بزرگان شیعه مبنی براینکه لازم نیست امام در هر چیزی برتر از دیگران باشد:

عدم لزوم افضلیت در همه چیز در کلام شیعه

مسئله علم امام به غیر معارف دینی در دیدگاه عالمان شیعی از قرن چهارم تا هفتم هجری این چنین است:

شیخ صدوق (۳۸۱ق)

1. شرط و لازمه منصب امامت، علم به دین و احکام الهی است: (...امر امامت تمام نمی‌شود مگر با علم به دین و معرفت به احکام خداوند و تأویل کتاب خدا”؛
2. مرحوم صدوق در مواردی که در مقام بیان عظمت علمی امامان است، تنها از لزوم واقف بودن امامان به احکام الهی و تفسیر، تأویل، ناسخ، منسوخ، محکم و متشابه قرآن سخن به میان آورده است؛
3. مرحوم صدوق در یک مورد پا را فراتر نهاده و سخن ابن‌قبه رازی را نقل می‌کند که امام (ع) به هیچ یک از روایاتی که به دروغ به ایشان و پدران بزرگوارشان نسبت داده می‌شود، آگاه نیست؛ زیرا او عالم به غیب نیست و تنها بنده صالحی است که کتاب و سنت و اخبار شیعیان را که به او می‌رسد، می‌داند. گفتنی است شیخ صدوق نقدی بر کلام ابن‌قبه ندارد؛
4. مرحوم صدوق در مواردی حتی پیامبران را نیز ناآگاه از برخی مسائل دانسته است؛ مانند اینکه موسی (ع) معنی کارهای خضر (ع) را نمی‌دانست.

شیخ مفید (۴۱۳ق)

شیخ مفید استاد اغلب متکلمان مکتب بغداد است. دیدگاه‌هایش درباره مسئله علم امام این چنین است:

1. امامیه هم‌داستان‌اند که امام باید پس از تصدی منصب امامت، به احکام و معارف دین عالم باشد؛
2. اینکه بگوییم امام (ع) همه چیز را می‌داند، ادعایی بدون دلیل است؛
3. آگاهی امام (ع) از امور غیردینی، ضروری نیست؛ ولی امری ممکن و واقع است و به مصلحت و لطف خداوند بستگی دارد.
4. شیخ مفید دیدگاهش را به طور خاص درباره علم امام به برخی علوم غیردینی هم در اختیارمان قرار داده است. برای نمونه، درباره علم امام به همه صنایع و نیز همه لغات بر این باور است که چنین چیزی اگرچه ممتنع نیست، عقلاً برای امام واجب نبوده و ضرورتی ندارد و روایاتی نیز که در این باره رسیده است، مفید قطع نیستند. همچنین شیخ مفید در برخی دیگر از آثار خود، علم به همه امور و نیز علم به باطن امور را شرط نبوت نمی‌داند و برای اثبات نظریه خود، آگاه نبودن پیامبر اکرم (ص) به علم نجوم و نیز امی بودن او را مثال می‌زند.

سید مرتضی (۴۳۶ق)

سید، شاگرد و دانش‌آموخته شیخ مفید است. او نظریاتی خاص‌تر از استاد دارد:

1. امام (ع) باید به علوم مربوط به سیاست آگاه باشد؛
2. امام (ع) لازم نیست به همه علوم غیردینی عالم باشد. در اندیشه مرحوم سید مرتضی، آنچه برای امام لازم است، علم به احکام شریعت و سیاست است و بیش از آن عقلاً لازم نیست. امام، رئیس جامعه است و باید هر آنچه برای ریاست یک رئیس نیاز است، داشته باشد و عالم بودن امام به علومی غیر از علم شریعت و سیاست، از شرایط لازم برای امام به شمار نمی‌آید. سید قائل است اساساً هیچ یک از افراد امت اسلامی، چه امام و چه مأموم، تکلیفی وجوبی یا استحبابی برای آموختن این علوم ندارند: فأین هذا من العلم بالحرف والمهن و القیم و الأروش و کل ذلک مما لا تعلق له بالشریعة و لا کلف أحد من الأمة إماما کان أو مأموما العلم به لا علی سبیل الندب و لا الایجاب؟. او ادامه می‌دهد امام باید در این گونه علوم به متخصص رجوع کند. البته او تصریح می‌کند خداوند متعال می‌تواند علوم دیگری بیش از علم شریعت را نیز از باب فضل و لطف به متصدی منصب امامت عطا کند که روایت «سَلُونِي‏ قَبْلَ‏ أَنْ‏ تَفْقِدُونِي‏» بیانگر بهره‌مندی امام علی (ع) از علومی فراتر از علوم لازم برای تصدی منصب امامت است
3. امام (ع)، ضرورتاً به باطن امور آگاه نیست. به بیان مرحوم سید، لازم نیست امام (ع) علم غیب داشته باشد و از امور غیبی خبردارمان کند؛ اما خدای متعال بر اساس فضل خود، آنان را از امور غیبی نیز مطلع کرده است.

شیخ طوسی (۴۶۰)

شیخ طوسی نیز در این مسیر رهرو همان راهی است که سید و قبل از آن، شیخ مفید هموار کرده بودند:

1. لازمه منصب امامت، علم به باطن یا آگاهی به راست‌گویی شاهدان در دادگاه نیست؛
2. علم به احکام دین و سیاست، برای منصب امامت لازم است؛ اما بی‌تردید لزوم آگاهی امام به دیگر علوم باطل است؛
3. وجود شخصی در میان امت که در غیر احکام دین و سیاست از امام افضل باشد، امری ممکن و متصور است؛
4. امام، در غیر احکام دین و سیاست، باید به کارشناس مراجعه کند و در صورت اختلاف کارشناسان، باید به عادل‌ترین آنها و در صورت تساوی در عدالت، مخیر است به هر کدام از آنها رجوع کند.

مرحوم شیخ کاملاً روشن می‌سازد که برخی از امامیه بر آن‌اند که امام به واسطه خداوند، اروش جنایات را می‌داند و برای اثبات این نظریه، روایت‌هایی را نیز نقل کرده‌اند، اما حق این است که وی (امام) باید درباره این مورد نیز به کارشناس رجوع کند.

او از دیدگاه برخی علمای شیعه درباره علم امام به علوم غیردینی آگاه است؛ کسانی که از برخی روایت‌ها سود برده و سرانجام امام را عالم به همه علوم قلمداد کرده‌اند. اما شیخ بر دیدگاه خود پافشاری کرده و آگاهی امام از علوم غیردینی را برای منصب امامت ضروری نمی‌داند. مرحوم شیخ، در پایان بحث خود بر این نکته تأکید می‌کند که امام، ضرورتاً به جمیع معلومات عالم نیست، بلکه آنچه برای منصب امامت لازم است، همان علم به احکام است.

سدیدالدین حمصی (قرن ششم هجری)

سدیدالدین حمصی (حدود ۵۸۵ق) معتقد است آنچه برای امام لازم است، علم به احکام دینی است و لازم نیست امام به صنایع و حرفه‌ها و دیگر امور غیردینی علم داشته باشد. از این رو اگر میان صاحبان این صنایع و حرفه‌ها اختلافی پیش آمد و به امام مراجعه کردند، امام برای رفع اختلاف میان آنها باید به اهل خبره مراجعه کند و چنان که میان ایشان نیز اختلاف بود به عادل‌ترین ایشان مراجعه کند و اگر همگی در عدالت مساوی بودند، امام مختار است به قول هر کدام که خواست عمل کند. حمصی تصریح می‌کند برخی عالمان شیعی بر پایه برخی روایات، بر این باورند که خداوند در چنین مواردی علم واقعی را در اختیار امام می‌نهد، اما خود او چنین دیدگاهی را نمی‌پذیرد؛ اگر چه وقوع آن را محال نمی‌داند.

خواجه نصیرالدین طوسی (۶۷۲ق)

وی که بر افضلیت مطلق امام در تمام کمالات و فضایل تأکید دارد، درباره علم امام نظری متفاوت ارائه می‌کند. او اشاره می‌کند برخی معتقدند امام لغات مختلف و نیز غذاها را به مردم می‌شناساند. خواجه طوسی این نظریه را به غالیان منسوب دانسته که اساساً خارج از امامیه‌اند.

از این دیدگاه‌ها به‌دست می‌آید لازم نیست امام در علوم غیردینی از دیگران برتر باشد، بلکه ممکن است مفضول از دیگران نیز باشد. سخن محقق حلی هم در این باره شنیدنی است: ما تعلق منها بالأحکام الشرعیة یجب أن یکون أعلم به دون ما سوی ذلک.

قرآن چه می‌گوید؟

برای اثبات مدعای گفته شده به دو نمونه از آیات اشاره می‌شود: الف) رابطه حضرت موسی و هارون (ع): این دو پیامبر در یک زمان حضور داشته‌اند، اما حضرت موسی (ع) پیامبری اولوالعزم و حضرت هارون (ع) در حقیقت همکار اوست. به دیگر بیان، حضرت موسی (ع) پیشوای جامعه است، اما حضرت هارون (ع) یکی از افراد امت او به شمار می‌رود. در آیات قرآن کریم به این نکته تصریح شده که هارون (ع) به لحاظ بیانی فصیح‌تر از حضرت موسی (ع) بوده است. حضرت موسی (ع) خود از خدای سبحان چنین درخواست می‌کند: ﴿وَأَخِي هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِيَ رِدْءًا يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ﴾. البته در این آیه نمی‌فرماید حضرت موسی (ع) فصیح نبوده، اما به هر حال نمی‌توان از این نکته مهم گذشت که حضرت هارون (ع) فصیح‌تر معرفی شده است.

با وجود این، از دیگر آیات قرآن کریم فهمیده می‌شود حضرت موسی (ع) به طور کلی زبان خیلی گویایی نداشته است: ﴿وَيَضِيقُ صَدْرِي وَلَا يَنْطَلِقُ لِسَانِي فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ﴾.

موسی (ع) به خوبی می‌دانست یکی از امور لازم برای امر رسالت و ابلاغ پیام الهی آن هم نزد فرعونیان، داشتن بیانی گویا و فصیح است. بنابر آنچه مفسران گفته‌اند، موسی (ع) دچار لکنت زبان بود که بر اثر آن نمی‌توانست به سهولت پیام الهی را نزد فرعونیان بیان کند؛ اما هارون چنین مشکلی نداشت و از این جهت برتر از برادرش حضرت موسی (ع) بود.

نتیجه اینکه حضرت موسی (ع) که پیامبر و پیشوای یک جامعه است در مسئله فصاحت بیان، از هارون برتر نبوده است و حتی بعید نیست افراد بسیاری میان امت او بوده که به لحاظ فصاحت بیان از پیامبر خود برتر باشند. بنابراین لازم نیست پیامبر و پیشوای جامعه افضل مطلق ـ در همه امور ـ باشد.

ب) حضرت یعقوب (ع) هم از پیامبرانی است که سرگذشتی پندآموز دارد. یکی از نکات زندگی او ماجرای گریستن وی در فراق یوسف (ع) است. گریستنی که سرانجامش نابینایی یعقوب (ع) بود: . طبیعی است افراد بسیاری در قوم او بودند که از نظر بینایی از پیامبرشان برتر بودند.

تاریخ زندگانی معصومان (ع)

اگر نگاهی به زندگی پیامبر اکرم (ص) و جانشینان راستین حضرت بیندازیم، این انگاره تقویت می‌شود که امام لازم نیست در همه چیز افضل باشد؛ مانند:

1. کمتر کسی وجود دارد که گفته باشد فصاحت و بلاغت سخنان شخصی پیامبر خدا (ص) برتر از سخنان فصیحان هم‌روزگارش بوده است. دوران جاهلیت و پس از آن، دوران رشد و شکوفایی شعر و ادب عرب از جهت فصاحت و بلاغت بود و چنان که گفته می‌شود نوع معجزه پیامبر اسلام (ص) با زمانه او ارتباط داشته است. از این روست که اعجاز بلاغی قرآن کریم، چنان بوده که عقل از سر فصیحان آن روزگار ربوده است. در چنین محیطی اتفاقاً برای آنکه اعجاز قرآن مجید آشکارتر گردد، استناد به عدم فصاحت فوق‌العاده سخنان شخصی پیامبر خدا (ص) کاملاً توجیه‌پذیر است. اعتقاد به برتری پیامبر اکرم (ص) در فصاحت و بلاغت بر فصیحان آن دوران اگرچه طرف‌دارانی داشته است اما دیدگاهی شایع یا مستدل به شمار نمی‌آید. حتی اگر گفته شود خطبه‌های امیر مؤمنان (ع) فصیح‌تر از خطبه‌های آن رسول الهی بوده است، سخنی گزاف نگفته‌ایم.
2. زیبایی چهره امامان (ع) را نیز در نظر بگیرید. چنین نیست که آنها زیباتر از تمام مردم عصر خود بوده‌اند.
3. شاهد دیگر مسئله توانایی پیامبر اکرم (ص) بر خواندن و نوشتن بوده است. ایشان قبل از نبوت، درس نخوانده بود و توان خواندن و نوشتن نداشت: ﴿وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ﴾. درباره اینکه ایشان پس از نبوت به تعلیم الهی خواندن و نوشتن را آموخته باشد، دلیل متقنی وجود ندارد و آنچه به ذهن می‌رسد این است که امی بودن پیامبر بهانه‌ای برای آنکه مشرکان قرآن را کلام خدا ندانند، باقی نمی‌گذاشت. حاصل آنکه، اگر عدم توانایی پیامبر بر خواندن و نوشتن پذیرفته شود ـ که قولی مشهور در میان مسلمانان و شیعیان است ـ در این صورت، تردیدی باقی نمی‌ماند که با وجود برخی افرادی که توانایی خواندن و نوشتن را داشته‌اند، رسول گرامی اسلام (ص) در این زمینه از آنها فروتر بوده است.

کلید حل مسئله

برای حل مسالۀ افضلیت امام موضوع سنخیت و هماهنگی میان وظایف امام با چگونگی افضلیت مطرح می‌شود؛ برای آنکه بدانیم امام باید در چه مواردی برتر باشد، در آغاز باید وظایف او را بشناسیم. این طبیعی‌ترین روشی است که عقلای عالم بدان ملتزم‌اند. اگر همگان بر شایسته‌سالاری پافشاری می‌کنند، آن‌گاه که نوبت به تعیین شایسته‌ترین می‌رسد تا او را سالار سازند، شایستگی‌های متناسب با مسئولیت را در نظر می‌گیرند. پذیرفتنی نیست اگر خواسته باشیم شایسته ترین شایستگان را سالار مسئولیت ریاست جمهوری کنیم، به ویژگی‌هایی چنگ اندازیم که نقشی در ریاستش بر جمهور ندارند.

امام جانشین پیامبر است و وظایفش وظایف اوست، جز آنکه پیامبر، پیامبر است و امام، امام. به نبی وحی تشریعی می‌شود، اما امام چنین شأنی ندارد. پهنه وظایف امام در سه چیز گرد آید: آموزش، پرورش و ریاست بر جامعه. چون آموزگار است، باید بداند. پرورش‌دهنده است؛ پس باید خودساخته و تهی از آلودگی‌های ظاهری و باطنی باشد. مدیر جامعه است؛ پس توان تدبیر امور، شایسته و بلکه بایسته اوست.

امام باید در شناخت دین و نیز تزکیه و خودسازی باطنی، افضل و سرآمد دیگران باشد. دلیل آن روشن است زیرا اگر او نسبت به دیگران بهره کمتری از علوم و معارف دینی داشته باشد، چگونه می‌تواند دین را به آموزش دهد؟ و چرا باید به چنین امامی مراجعه کرد؟ پس او باید عالم‌ترین فرد به دین باشد. همچنین اگر امام در فضیلت‌های اخلاقی پایین‌تر باشد، نمی‌تواند دیگران را تزکیه کند و به کمال برساند؛ پس او باید در تمام فضایل اخلاقی از دیگران برتر باشد.

در مورد وظیفه سوم امام باید بیشترین توانمندی را در عرصه اداره جامعه داشته باشد؛ بیشترین شجاعت را در برخورد با فتنه‌گران داخلی و خارجی داشته باشد؛ حکیمانه‌ترین تصمیم‌ها را در شرایط بحرانی بگیرد و خلاصه آنچه را در این قسمت نیاز است باید داشته باشد.

بنابراین روشن شد امام، هم باید بیشترین آشنایی را با معارف دینی داشته باشد، هم برترین فضایل اخلاقی در او وجود داشته باشد و هم آنکه مدبرترین مدیر در عرصه مدیریت اجتماعی باشد.

ممکن است گفته شود امام در فرهنگ شیعی باید معصوم بوده و علم خطاناپذیر داشته باشد؛ بنابراین اینکه او متخلق‌ترین، داناترین و مدبرترین باشد، معنا ندارد؟ پاسخ این است اگر گفته شد امام باید در آن شرایط ـ آموزش، پرورش و تدبیر اجتماع ـ از همگان پیشتازتر باشد، همه و همه مربوط به قبل از امامت است نباید تعجب کرد زیرا مقصود این است خدای سبحان کسی است که امام را تعیین می‌کند. تا قبل از تعیین امام، امام باید در آن شرایط، سرآمد امتش باشد؛ یعنی تا قبل از امامت، هم متخلق‌ترین باشد، هم داناترین و هم مدبرترین. زمانی که خدا انتخابش کرد، عطایایی همچون عصمت و علم خطاناپذیر ـ تا آنجا که برای ریاستش بر امت، به آن نیاز دارد ـ را به او می‌دهد. اما نتیجه‌ای دیگر نیز دارد. و آن اینکه لازم نیست امام از همه زیباتر باشد؛ بایسته‌اش نیست برترین قبیله و طایفه را داشته باشد و ضرورتی ندارد به لحاظ جسمانی نیرومندترین فرد باشد. خلاصه کنم؛ آنچه مربوط به حوزه کاری او نیست، لازم نیست در آن سرآمد دیگران باشد. یعنی اینکه امام در آنچه برای آن امامت می‌کند، باید برتر از دیگران باشد نه بیش از آن.

قرآن کریم نیز این مسأله را تأیید می‌کند. برای نمونه، خدا و قرآنش هارون را فصیح‌تر از موسی (ع) معرفی می‌کنند. بهترین داستان قرآن ـ داستان یوسف (ع) ـ را که می‌خوانیم، شاید غم‌انگیزترین جای آن، فراق یعقوب و یوسف (ع) باشد. فراقی که پدر را از هجر پسر نابینا کرد، در حالی که بسیاری از امتش بینا بودند. یعنی در مسائل ظاهری ـ تا آنجا که به رسالت نبی خدشه وارد نکند ـ ضرورتی ندارد پیامبر از دیگران برتر باشد. البته نقصی نیز در او نباید باشد که حیثیت اجتماعی او را لکه‌دار کند و موجب پراکندگی مردمان از گرد او شود.

در این میان پرسشی دیرینه وجود دارد که آیا امام نسبت به علوم غیردینی ـ مانند پزشکی، مهندسی، معماری و... ـ نیز بیشترین علوم و اطلاعات را دارد؟ این پرسش باید به دو صورت مطرح شود: نخست آنکه آیا امام باید در تمام علوم برتر از دیگران باشد یا خیر؟ اگر پاسخمان منفی بود، آن‌گاه می‌توان پرسید آیا امام در تمام علوم سرآمد دیگران است یا خیر؟ پرسش دوم جای پرسیدن دارد؛ چراکه ممکن است بگوییم امام لازم نیست در علوم غیردینی برتر از دیگران باشد، اما در عمل خداوند بیشترین علوم غیر دینی را نیز به او داده است.

پرسش اول را به دو گونه می‌توان پاسخ داد: وظیفه امام هدایت انسان‌هاست، او در کنار قرآن چنین هدایتی را انجام می‌دهد. قرآن نیز کتاب هدایت است. چنین نیست که تمام علوم بشری در قرآن آمده باشد: ﴿... الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ﴾. البته قرآن کریم در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾. اگر این دو آیه باهم مقایسه شود، نتیجه آن خواهد بود که قرآن کریم روشن ساز همه آن چیزی است که برای هدایت بشر لازم است. پس امام نیز تنها باید علومی را داشته باشد که در راستای هدایت انسان است و بیش از آن ضرورتی ندارد. از سوی دیگر، رسالت دین نیز هدایت انسان است، پس امام باید علوم دینی را داشته باشد؛ این برای او ضرورت دارد.

حال سؤال می‌شود قلمرو دین چیست؟ آیا دین صرفاً عقاید، احکام و اخلاقی است که می‌دانیم یا تمام علوم، دینی هستند. آنچه در اینجا می‌توان گفت اینکه هر علمی که مربوط به هدایت انسان است، امام باید بیش از دیگران آن را داشته باشد.

در نگاهی عمیق‌تر جنبه ولایت امام بررسی می‌شود. امام ولی خدا و حجت او بر موجودات نظام هستی است. او بر ریز و درشت دنیا ولایت دارد، سنگ باشد یا درخت، انسان باشد یا جن، آسمان باشد یا زمین، همه و همه ولایتش را خواسته یا ناخواسته پذیرفته‌اند؛ یعنی خدا خواسته که بپذیرند. این قانون الهی است. اگر امام حجت خدا بر موجودات است، باید چنان علمی داشته باشد که با آن بر همگان احتجاج کرده و غلبه نماید. به همین دلیل است که امام کاظم (ع) فرمودند: “خداوند روی زمین حجتی قرار نمی‌دهد که مردم از او درباره چیزی سؤال کنند و او بگوید نمی‌دانم”.

ممکن است این سخن حاصل شود که لازمه ولایت، برتری ولی بر مولی علیه است و روایت امام کاظم (ع) تأیید همین تحلیل عقلی است. این به حسب مقام ولایت است و با این نگاه او از همه عالمان، عالم‌تر است. اما یک نکته! آیا برتری ولی بر مولی علیه حقیقتاً به آن است که ولی در تمام امور از مولی علیه برتر باشد؟ مثلاً آیا لازم است مهارت آشپزی او از همگان بیشتر باشد؟ آیا باید تخصص‌های ورزشی او چنان باشد که دیگران به گرد پای او نرسند؟ انسجام یک نظریه به آن است که با دیگر معارف دینی تضادی نداشته باشد. ظاهر یا تصریح برخی از روایات محدودیت علم امام است مانند: روایاتی که از افزوده شدن علم امام در شب‌های جمعه خبر می‌دهد و یا روایاتی که از قبض و بسط علم امام سخن به میان می‌آورد؛ روایاتی که به ما می‌آموزند امام علم غیب ندارد، اما اگر بخواهد می‌تواند داشته باشد. این همه، در یک سخن مشترک‌اند و آن چیزی نیست جز محدودیت علم امام.

از سویی با توجه به این روایات در نگاه اول مسئله پیچیده می‌شود، از سویی دیگر با حقیقتی چون ولایت امام سروکار داریم اما این روایات هم قابل انکار نیستند. برای برون‌رفت از این چالش ابتدا باید با انگاره نامحدود بودن علم امام خداحافظی کنیم. بله، امام علم فراوان دارد اما علمش چون خدا نامحدود نیست. این گستردگی علمی حتی با این فرض نیز سازگار است که بالفعل چیزی نداند، اما به جایش آن را بداند. قضیه دشوار نیست. ممکن است امام تا قبل از آنکه با دانشمند هسته‌ای روبه‌رو می‌شود، از دانش هسته‌ای چیزی نداند، اما به گاه لزوم و احتجاج خداوند او را آگاه سازد.

بنابراین برتری ولی بر مولی علیه به آن نیست که ولی در تمام امور و بالفعل از مولی علیه برتر باشد. خیر! امام به منبعی وصل است که با اتصال به آن می‌تواند همه چیز را بداند؛ به خلاف دانشمند هسته‌ای که چنین ذخیره‌ای ندارد. اما تمام سخن در این است که تا پیش از مراجعه امام به آن منبع آیا امام در دانش هسته‌ای بیشتر می‌داند یا دانشمند هسته‌ای؟ روشن است، دانشمند هسته‌ای. بنابراین از طریق آموزه ولایت نیز نمی‌توان برتری بالفعل امام در تمام امور را نتیجه گرفت.

نتیجه گیری

نتیجه اینکه امام باید در آنچه مربوط به وظایفش می‌شود، سرآمد امتش باشد، پس باید مدبرترین انسان باشد تا تدبیرش در جامعه بهترین تدبیر باشد. باید متخلق‌ترین باشد تا مربی فاسقان و صالحان باشد. باید عالم‌ترین باشد تا مردم را به سوی خدا هدایت کند.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، افضلیت امام از منظر عقل و نقل