ابعاد روان‌شناختی انتظار

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

اهمیت بُعد روحی و روانی

در بحث انتظار اساسی‌ترین ویژگی در بعد رفتار، ایجاد "آمادگی روحی و روانی" در خود است[۱] چرا که انتظار حالتی است روحی و روانی که منتظر در درون خود احساس کمبود و نقص نموده[۲] و درصدد رها شدن از تنگناهای روحی و روانی است[۳]. منتظر، پیوسته مراقب مجموعه گفتارها و رفتارهایش خواهد بود تا موردی برخلاف رضای محبوبش، از او صادر نشود. این مسئله در حقیقت، به پالایش درونی و صفای باطنی خواهد انجامید. این هدف، ناظر بر این است که عامل نظارت و کنترل فرد، باید قبل از هر چیز، جنبه درونی داشته باشد، نه بیرونی[۴].

ارتباط معنوی که منتظر به وسیلۀ ادعیه و اذکار با امام برقرار می‌‌سازد، موجب پالایش روح و تصفیۀ باطن گردیده و در او حسی به وجود می‌‌آورد که او را در مقابل بسیاری از افکار رنج‌آور، گرفتاری‌ها و بیماری‌های روحی رایج در جامعۀ امروزی مقاوم می‌‌سازد و او را به مقام أمن که در آن ترس و حزنی نیست می‌‌رساندإِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ[۵] و آرامش‌بخش در روح و روان فرد است ‌که رسول اکرم (ص) فرمود: «شما را به آمدن مهدی مژده می‏‌دهم‏... اهل آسمان و اهل زمین از او خرسند خواهند بود»[۶].[۷] کسانی که صاحب آمادگی روحی و روانی بالایی نشوند، هرگز نمی‌توانند یار و یاور خوبی برای آن حضرت باشند؛ چرا که آنان با کمترین فشاری عرصه را خالی می‌کنند. بی‌گمان برای حضرت مهدی (ع) یارانی هست که قوت و قدرت بالای روحی و روانی دارند تا بتوانند بر دشمنان چیره شوند[۸].

ابعاد روان‌شناختی انتظار

از لحاظ روان‌شناختی، انتظار امام معصوم (ع) حالت‌ها و ابعاد زیر را در انسان پدید می‌آورد:

ابعاد شناختی

انسان عصر غیبت باید دارای شناخت عمیق و بصیرت نافذ باشد، تا بتواند فرهنگ و فلسفۀ انتظار را به روشنی فهم کند، نسبت به موضوع آن بینش فراگیر به دست آورد، پیرامون آن به تفکر بپردازد، به تحقّق آن دل ببندد و امیدوار باشد. در این فرایند، اگر شناخت صحیح را به دست آورد، حقیقیت "امامت" و پیام انتظار را دریافته است، که این خود، پیامدهای مثبت روانی برای او در پی خواهد داشت، چنانکه امام صادق (ع) فرموده است: "هرکس امر امامت و رهبری را بشناسد، آنگاه پیش از قیام قائم از جهان برود، پاداش او مانند کسی است که در رکاب قائم شهید شود"[۹] و اگر بدون شناخت امام زمان خویش بمیرد به رستگاری نرسیده است، چنانکه پیامبر اعظم (ص) می‌فرماید: "هرکس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است"[۱۰].[۱۱]

ابعاد رفتاری

انتظار، آمادگی برای استقبال و همراهی "امام منتظَر" را می‌طلبد و بدون آن به بار نمی‌نشیند. نهضت انتظار، به مثابه یک تحوّل بزرگ در تاریخ بشریت، پیش از هر چیز، نیازمند عناصر آماده و ارزش‌مند انسانی است که بتوانند این بار سنگین را به دوش بکشند؛ و این در درجۀ نخست، مستلزم بالا بردن سطح اندیشه و آگاهی و آمادگی فکری و روانی است[۱۲].

برخی از مصادیق ابعاد رفتاری را می‌‌توان در موارد زیر برشمرد:

  1. آمادگی: انتظار، آمادگی برای استقبال و همراهی منتظر را می‌طلبد و بدون آن به بار نمی‌نشیند. بنابراین باید در مسابقه آمادگی و سبقت‌جویی‌ که در ابعاد عملی، صبر، پارسایی و نظامی، نمایان می‌شود شرکت جست[۱۳].
  2. عمل به واجبات و ترک محرمات: زمینه‌ساز راستین به خوبی می‌داند محبوب‌ترین کارها نزد امام زمان، انجام واجبات دینی و ترک محرمات است[۱۴] و امام (ع) اگر چه ظاهر نیست اما حاضر است‌، پس باید همواره از خویشتن مراقبت کند و از گناه دوری نماید[۱۵] امام صادق (ع) می‌فرماید: "همانا برای صاحبِ این امر، غیبتی است؛ پس باید انسان تقوا پیشه نماید و به دین خود چنگ زند"[۱۶].[۱۷]
  3. رعایت آموزه‌های اخلاقی: وضع نابسامان و بی‌عدالتی‌های جهان، نیاز به نظام‌ متکی به ارزش‌های انسانی، ایمان و اخلاق دارد[۱۸]. انتظار یک آماده‌سازی است که با تقویت انگیزه در دل و درون؛ امید و نشاط و تحرک به انسان می‌دهد تا در راه خیر و صلاح و رعایت آموزه‌های اخلاقی همت گمارد[۱۹]. امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرماید: "هر کسی که شادمان می‌شود از اینکه از یاران قائم باشد، پس باید منتظر باشد، پرهیزگاری پیشه کند و نیکویی‌های اخلاق را انجام دهد؛ در حالی که منتظر است"[۲۰][۲۱]
  4. دعا برای تعجیل در فرج: منتظر با ذکر پروردگار و دعا جهت تعجیل در فرج حضرت، روح خویش را قوت بخشیده و دل خود را شفا و نورانی می‌‌سازد و از رهگذر انس با دعای ندبه و عهد و ادعیۀ دیگر، توجه خود را به امام معطوف می‌‌نماید و در قلمرو محبت امام قرار می‌‌گیرد. با دعا کردن برای آن حضرت کمال توجه به سوی او برایش حاصل می‌‌شود و علاقۀ خود را به حضرت نشان می‌‌دهد. حضرت مهدی (ع) نیز برای منتظرین دعا می‌‌کند و دعای حضرت سبب آرامش و اطمینان منتظر می‌‌گردد و از این طریق "انتظار" را که به طور طبیعی سخت و طاقت‌گیر است، لطیف و زیبا می‌‌شود[۲۲].

ابعاد عاطفی

ابعاد عاطفی انتظار بر این حقیقت استوار است که امام (ع) پیوند عمیقی از عطوفت، مودّت، و محبت نسبت به پیروان راستین خویش دارد. امام (ع) بسیار خیرخواه و نگران امت خویش است. این محبت و نگرانی نه از آن جهت است که حضرتش نیازمند امت باشد، بلکه از آن جهت است که او انسان کامل است، بر این اساس، مهر و محبت حضرتش نیز به غایت کمال است، به گونه‌ای که بدون هیچ نیاز، نگران سرنوشت امت است و برای گرفتاری آنان غمگین و برای تردیدشان دل‌خون است چنان‌که می‌فرماید: "از تردید گروهی از شما در دین‌باوری و شک و سرگردانی در (مسأله) ولایت و امامت آگاه شدم. این موضوع ما را نه به خاطر خود ما، بلکه به خاطر شما، غمگین و متأثر کرد؛ چون خدا با ماست و ما نیازی به دیگری نداریم"[۲۳].[۲۴]

بُعد عاطفی انتظار را در موارد زیر می‌‌توان بیان کرد:

  1. امید: انتظارِ نور سپید، بارقۀ امید را در دل انسان زنده می‌کند: امام علی (ع) فرمود: «مردم! در واپسین حرکت تاریخ و آخر الزمان، بزرگ‌مردی از فرزندانم ظهور می‌کند. هنگامی‌که پرچمش به اهتزاز درآید، شرق و غرب جهان را روشن سازد. با ظهورش موجی از شادی و نور، عالم‌گستر می‌گردد»[۲۵].[۲۶]
  2. اشتیاق: ابعاد عاطفی انتظار که در حقیقت نقطۀ اوج انتظار و گرمی و حرارت آن به شمار می‌آید، اشتیاق است. منتظر کسی است که چون خاکِ تشنه نیازمند آب است[۲۷].
  3. محبت: امام رضا (ع) فرمود: "امام همدم و رفیق، پدر و مهربان... است"[۲۸]
  4. شورِ طلب: منتظر، کسی است که به دنبال یار می‌گردد و با شور و شوق همه جا را در طلبش جست‌وجو می‌کند: "ای کاش می‌دانستم در چه جایی منزل گرفته‌ای و چه سرزمین و مکانی تو را دربرگرفته است! آیا در کوه رضوی هستی و یا در جای دیگر و یا در ذی طوی هستی.."[۲۹]
  5. چشم به راه بودن: منتظر واقعی کسی است که برای رسیدن یار، لحظه‌شماری می‌کند؛ یعنی به او عشق می‌ورزد و با او سخن می‌گوید. امام صادق (ع) فرمود: "هرکس دوست دارد در شمار اصحاب حضرت باشد، باید چشم به‌راه باشد و پارسایی پیشه سازد"[۳۰].[۳۱]

پرسش مستقیم

پرسش‌های وابسته

  1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
  2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
  3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
  4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
  5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
  6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
    1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
    2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
  8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
  9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
  10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
  11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
  12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
  13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
  14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
  17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
  18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
  19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
  20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
  21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
  22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
  23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
  24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
  25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
  26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
  27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
  28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
  29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
  30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
  32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
  33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
  34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
  35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
  36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
  37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
  38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
  39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
  40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
  41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
  42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
  43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
  46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
  47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
  48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
  49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
  50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
  51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
  52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش)
  59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
  60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
  61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
  62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
  64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
  65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
  66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
  70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
  71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
  72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
  73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
  74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
  75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
  77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
  78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
  80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
  81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
  82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
  83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
  84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
  85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
  86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
  87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
  88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
  89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
  90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
  91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
  92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
  93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
  94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
  95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
  96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
  97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
  98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
  99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
  100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
  101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
  102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
  103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
  104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
  105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
  106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
  107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
  109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
  110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
  111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
  112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
  113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
  114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
  115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
  116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
  117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
  118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
  119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
  121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
  122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
  123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
  126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
  127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
  128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
  129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
  130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
  131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منابع

پانویس

  1. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳ ج۳، ص۵۴-۶۱؛ پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹- ۲۱۲.
  2. ر.ک: زینتی، علی، انتظار و امنیت روانی، ص۳۰۱-۳۰۳.
  3. ر.ک: م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ج۵، ص۳۱۲-۳۱۴.
  4. ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص ۶۵ ـ ۶۶.
  5. «آنان که گفتند: پروردگار ما خداوند است سپس پایداری کردند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره احقاف، آیه ۱۳.
  6. «"أُبَشِّرُکُمْ بِالْمَهْدِیِّ... یَرْضَی عَنْهُ سَاکِنُ السَّمَاءِ وَ سَاکِنُ الْأَرْضِ"»؛ بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۷۴؛ الغیبة طوسی، ص ۱۷۸.
  7. ر.ک: صمیمی، سیمین، عرصه‌های تأثیرگذاری اعتقاد به مهدویت در اصلاح فرد از دیدگاه قرآن و حدیث؛ خانجانی، علی اوسط، رسالت فردی و شخصی انسان منتظر.
  8. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳ ج۳، ص۵۴-۶۱؛ پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹- ۲۱۲.
  9. «مَنْ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ ثُمَّ مَاتَ قَبْلَ أَنْ يَقُومَ الْقَائِمُ (ع) كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ قُتِلَ مَعَهُ»؛ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص۴۶۰.
  10. «وَ أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً »؛ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، ج۲، ص۴۰۹، ح۹.
  11. ر. ک: نظری شاری، عبدالله، نقش انتظار در بهداشت روانی، ص ۱۰۶ ـ ۱۲۷.
  12. ر.ک: نظری شاری، عبدالله، نقش انتظار در بهداشت روانی، ص ۱۰۶ ـ ۱۲۷.
  13. ر.ک: آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، ص ۷۰.
  14. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۵۴-۶۱؛ پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹- ۲۱۲.
  15. ر.ک: خانجانی، علی اوسط، رسالت فردی و شخصی انسان منتظر.
  16. «إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَيْبَةً فَلْيَتَّقِ اللَّهَ عَبْدٌ وَ لْيَتَمَسَّكْ بِدِينِهِ»؛ الکافی، ج۱، ص۳۳۵، ح۱.
  17. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۵۴-۶۱؛ پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹- ۲۱۲.
  18. ر.ک: طاهری، حبیب‌الله، سیمای آفتاب، ص۷۷ -۷۸.
  19. ر.ک: حسینی خامنه‌ای، سید علی، ما منتظریم، ص۱۶۵، ۱۷۳.
  20. «... مَنْ سُرَّ أَنْ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْيَنْتَظِرْ وَ لْيَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِر...»؛ الغیبه النعمانی، ص۲۰۰، ح۱۶.
  21. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳، ص۵۴-۶۱؛ پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹- ۲۱۲.
  22. ر.ک: خانجانی، علی اوسط، رسالت فردی و شخصی انسان منتظر.
  23. «مِنْ سُوءِ الْمُنْقَلَبِ إِنَّهُ أُنْهِيَ إِلَيَّ ارْتِيَابُ جَمَاعَةٍ مِنْكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَا دَخَلَهُمْ مِنَ الشَّكِّ وَ الْحَيْرَةِ فِي وُلَاةِ أَمْرِهِمْ فَغَمَّنَا ذَلِكَ لَكُمْ لَا لَنَا وَ سَأَوْنَا فِيكُمْ لَا فِينَا لِأَنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَلَا فَاقَةَ بِنَا إِلَى غَيْرِهِ »؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۸.
  24. ر.ک: نظری شاری، عبدالله، نقش انتظار در بهداشت روانی، ص ۱۰۶ ـ ۱۲۷
  25. «يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِي فِي آخِرِ الزَّمَان‏... إِذَا هَزَّ رَايَتَهُ أَضَاءَ لَهَا مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ »؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۳، باب ۵۷، ح۱۷.
  26. ر.ک: آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، ص ۶۷ ـ ۶۸.
  27. ر.ک: آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، ص ۷۲ ـ ۷۴.
  28. «الْأَنِيسُ الرَّفِيقُ وَ الْوَالِدُ الشَّفِيقُ وَ الْأَخُ الشَّقِيقُ ...»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۱۹۸، ح۱.
  29. « لَيْتَ شِعْرِي أَيْنَ اسْتَقَرَّتْ بِكَ النَّوَى بَلْ أَيُّ أَرْضٍ تُقِلُّكَ أَوْ ثَرَى أَ بِرَضْوَى أَمْ غَيْرِهَا أَمْ ذِي طُوًى‏»؛ سید بن طاووس، إقبال الأعمال، ص۲۹۸؛ مفاتیح الجنان، دعای ندبه.
  30. «مَنْ سُرَّ أَنْ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْيَنْتَظِرْ وَ لْيَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِر»؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۰.
  31. ر.ک: آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، ص ۷۲ ـ ۷۴.