عدالت اقتصادی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عدالت اقتصادی است. عدالت اقتصادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عدالت اقتصادی در قرآن - عدالت اقتصادی در معارف و سیره نبوی - عدالت اقتصادی در معارف و سیره علوی - عدالت اقتصادی در سیره معصوم - عدالت اقتصادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عدالت اقتصادی در فقه سیاسی - عدالت اقتصادی در مکتب خلفا - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

یکی از مسایل اساسی در شیوه زیست اسلامی، اهتمام به مسأله عدالت فرا گیر و همه جانبه است. بر همین اساس، سبک زندگی اسلامی در جزئیات نیز به عدالت و اجرای آن اهتمام ورزیده و الگوها و مدل‌هایی را برای قیام به عدالت به‌ویژه در حوزه عمل اقتصادی ارایه کرده تا این گونه عدالت در جامعه تحقق یابد. از این رو برای تحقق عدالت در قالب ابزارهای تعدیل اقتصادی برنامه‌ها و راهکارهایی را بیان کرده که در مطلب پیش رو این ابزارها تبیین شده است..

عدالت، محور تکوین و تشریع

مقالهٔ اصلی: عدالت

بر اساس آیات قرآنی، عدالت محور اصلی هستی است. به این معنا که سنت الهی و اصل حاکم برهستی، عدالت است و نظام هستی بگونه‌ای ایجاد شده که نمی‌تواند هیچ گونه ظلم وستمی را برتابد برهستی، عدالت است و نظام هستی بگونه‌ای ایجاد شده که نمی‌تواند هیچ گونه ظلم وستمیرا برتابد ؛ چراکه عدل،نقیض جور و ستم است. معنای ماده عدل، حد وسط بین افراط وتفریط است. بگونه‌ای که در آن هیچ زیاده و نقصان نباشد. البته عدالت،لفظی است که اقتضای معنای برابری و مساوات را دارد ؛ اما این بدان معنا نیست که در همه موارد،تحقق آن با مساوات همراه ولازم باشد؛زیرا گاهی مساوات به معنای ظلم خواهد بود.

خداوند در آیات قرآنی بر این نکته تاکید دارد که نظام تکوین و تشریع بر مدار عدالت است.بر همین اساس نه تنها خداوند عادل است و هیچ گونه ظلم و ستم روا نمی‌دارد، بلکه هیچ ظلمی را در هیچ جایی بر نمی‌تابد.از همین رو خود، نظام تشریع وقانون‌گذاری را به گونه‌ای سامان داده که عدالت در آن، اصل بنیادین حاکم است و بر همه اصول دیگر حکومت می‌‌کند..

اجرای عدالت، مأموریت اسلام و پیامبران

خداوند در آیه ۲۵ سوره حدید بصراحت بیان می‌‌کند که اجرای عدالت،کلیدی‌ترین و اساسی‌ترین فلسفه و هدف اسلام به عنوان دین توحیدی از آدم(ع) تا خاتم(ص) بوده و کتب آسمانی و رسولان الهی برای روشنگری و بیان مسایل مر بوط به عدالت فرستاده شده‌اند بگونه‌ای بشر را تربیت کنند که خود به عدالت قیام کرده و آن را اجرا نمایند. از همین رو از مهمترین ویژگی راهبران جامعه، عدالت دانسته شده تا انسان‌های عادل برای تحقق عدالت فراگیر و همه جانبه قیام کنند و دیگران را بدان بخوانند؛چرا که اجرای عدالت علیه خود و خویشان بسیار سخت است و کسی که بتواند عدالت را این گونه در خود و خویشان به اجرا در آورد هرگز در اجرای آن نسبت به دیگران کوتاهی نمی‌کند و هدف اصلی خویش را همواره عدالت قرار می‌‌دهد.

در آموزه‌های اسلامی عدالت،محوری‌ترین اصلی است که باید به عنوان یک حق طبیعی در مورد شخص و دیگران اجرا شود و مؤمنان نه تنها می‌‌بایست عدالت را به عنوان یک حق طبیعی مطالبه کنند بلکه موظف هستند که در تمام زندگی خود،آن را مراعات کنند..

اجرای عدالت در حوزه عمل اقتصادی

از نظر اسلام عدالت اقتصادی بسیار مهم است؛زیرا اقتصاد،مایه قوام جامعه است. و هر گونه اختلال و ظلم در نظام اقتصادی به معنای فرو پاشی جامعه و بحران در آن است. از این رو مأموریت پیامبران را عدالت در جامعه دانسته است زیرا اسلام بر آن است تا انسان‌ها را در جامعه به کمال شایسته و بایسته برساند تا بتوانند خلافت الهی را عهده دار شوند.

خداوند در آیاتی از جمله ایه ۷ سوره حشر و ۲۷۸ و۲۷۹ سوره بقره از مهمترین اصول اقتصاد اسلامی را عدالت معرفی می‌‌کند و در آیه ۸۵ سوره حدید هر گونه اختلال و ظلم در این حوزه را به معنای فساد و تباهی جامعه می‌‌داند. از نظر اسلام،رعایت عدل و انصاف اقتصادی،در پی دارنده عاقبت و فرجامی نیک برای بشر در دنیا و آخرت خواهد بود از همین رو خواهان بر پایی عدالت است و با هر گونه ظلم و بی‌عدالتی در هر شکلی از چارچوب از برنامه اسلام و پیامبران معرفی می‌‌نماید.

از نظر قرآن اجرای عدالت اقتصادی به معنای اصلاح جوامع بشری است؛زیرا اگر جامعه‌ای بخواهد به آرامش و آسایش برسد و خوشبختی را درک کند می‌‌بایست نخستین گام را در اصلاح اقتصاد و اجرای عدالت اقتصادی جست و جو کند؛چرا که اصلاح جامعه در گرو اصلاح اقتصادی و اجرای عدالت در جامعه است،از سویی دیگر، مهمترین لغزشگاه‌ها و زمینه‌ساز ابتلای انسان به بی‌عدالتی نیز در همین حوزه رفتار و عمل اقتصادی امکان پذیر است..

ایجاد عدالت اقتصادی، برنامه راهبردی اسلام

از آنجایی که اسلام رسیدن به سعادت و خوشبختی را در گرو همکاری جمعی بشر و اصلاح روابط انسان‌ها در چارچوب عدالت به‌ویژه عدالت اقتصادی می‌‌داند،برنامه‌هایی برای ایجاد عدالت ارایه کرده که در قالب تعدیل اقتصادی سامان یافته است.

از نظر اسلام جامعه می‌‌بایست بگونه‌ای سامان یابد که جریان سالم اقتصادی،همه افراد جامعه را تحت پوشش قرار دهد و این گونه نباشد که برخی از انسان‌ها از مواهب اقتصادی و آسایش و رفاه بی‌بهره شوند و تنها شماری از انسان‌ها به عنوان سرمایه داران و پروتمندان از مواهب و نعمت‌های الهی بهره مند باشند. از همین رو راهبرد عدالت اقتصادی خود را بر جریان سالم اقتصاد و گردش سالم و صحیح ثروت قرار داده است. بر اساس همین راهبرد اقتصادی، ابزارهایی را برای جریان عدالت اقتصادی به کار گرفته تا همه افراد جامعه از عدالت اقتصادی برخوردار شوند و در این میان افراد ضعیف و ناتوان مورد ظلم و ستم قرار نگیرند.در همین راستا خداوند در ایه ۷ سوره حشر با تعیین مصارف ششگانه برای "فیء"، بر آن است تا تعدیل ثروت و عدالت اقتصادی تحقق یابد. خداوند برای تحقق اصل مهم عدالت اقتصادی و فراگیرشدن بهره‌مندی همه اقشار جامعه از اقتصاد و ثروت، با بیان احکام و اجرای برنامه‌هایی، بر آن است تا این هدف مهم برآورده شود..

ابزارهای تعدیل اقتصادی اسلام

اسلام در راستای تحقق این اصل راهبردی ف سیاست‌ها و برنامه‌ها یی به کار گرفته شده است.در این سیاست‌ها و برنامه‌ها که به دوشکل اثباتی و نفی بیان شده گاه برخی از رفتارها ی اقتصادی ممنوع و محکوم شده و گاه دیگر بر انجام سیاست‌ها و برنامه‌هایی تاکید شده است.

ممنوعیت ها

1. ممنوعیت انحصار و تمرکز اموال در دست ثروتمندان: از نظر اسلام ثروتمندان می‌‌بایست در اختیار همه جامعه باشد و این گونه نیست که تنها ثروتمندان از ثروت بهره برند. برهمین اساس هیچ گونه انحصار‌طلبی به جهت تمرکز ثروت در دست عدهای معدود از افراد جامعه جایز شمرده نشده است.
2. ممنوعیت خارج کردن نقدینگی از دسترس عموم: از نظر قرآن،مهمترین اصل در اقتصاد، گردش درست و سالم ثروت در جامعه است. از همین رو هر گونه کنز اندوزی و خرج ثروت از دایره تولید محکوم و نادرست شمرده شده است. همچنین از نظر اسلام کنز اندوزی که موجب می‌‌شود ثروت از دایره تولید خارج شود آسیب جدی به اقتصاد جامعه وارد می‌‌کند؛ چراکه برای تولید، نیاز به نقدینگی است وخروج ثروت و نقدینگی از دایره تولید و انباشت آن به شکل طلا و سکه دلار در گوشه‌ای نه تنها موجب رشد اقتصادی نیست بلکه موجب رکود اقتصادی شده و آسیب جدی به تولید جامعه و رشد و شکوفایی اقتصادی می‌‌زند. از این رو قرآن به شدت علیه کنز و نقدینگی واکنش نشان می‌‌دهد و آن را نادرست می‌‌داند.
3. ممنوعیت بهره‌های ربوی: خداوند به سبب مفاسد بسیاری که معاملات ربوی بر جامعه تحمیل می‌‌کند، این گونه معاملات را اعلان جنگ با خدا می‌‌داند و به شدت با آن مبارزه می‌‌کند؛ چراکه ربا خواری سبب انحراف ونابسامانی در اقتصاد می‌‌شود خداوند در آیه ۲۷۶سوره بقره به این نکته توجه می‌‌دهد که نظام اقتصاد ربوی در نهایت موجب فروپاشی اقتصاد و نیز جامعه می‌‌شود و در ایه ۳۹ زمر نیز می‌‌فرماید که چنین رفتار اقتصادی نه نتها موجب ازدیاد ثروت نمی‌شود بلکه برکت را از مال می‌‌برد.
4. ممنوعیت کم‌فروشی: از نظر قرآن کم‌فروشی و تقلب در معامله، از جمله عوامل فساد اقتصادی است باید به شدت از ان اجتناب کرد کسانی که به گمان سود بیشتر کم‌فروشی می‌‌کنند و از میزان جنس کم می‌‌گذارند،در حقیقت ضررو زیان کرده و اعتماد مردم را به کالا و خدمات خود از دست می‌‌دهند.از این رو خداوند کم‌فروشی به گمان سود را عملی زیان آور و بد فرجام می‌‌داند واز انجام آن پرهیز می‌‌دهد. خداوند در آیات قرآن از جمله آیات ۸۴ تا ۸۴ سوره هود، گران فروشی را از مفاسد اقتصادی دانسته و به آسیب‌شناسی.این رفتار در جامعه می‌‌پردازد.
5. ممنوعیت گران فروشی: از نظر قرآن گران فروشی ممنوع است.هر کالایی در بازار، میزان سود معینی دارد که فروش کالا ویا خدمات بیش از آن، گناه و حرام است. در عرف بازار برای کالاهایی که زود فاسد می‌‌شوند سود متعارفی میان ۲۵ تا ۳۵ درصد از قیمت خرید در نظر گرفته می‌‌شود. بنا براین افزایش سود به میزان بیش از آن به عنوان گرانفروشی ممنوع است. در کالایی فساد نا پذیر است مانند تلوزیون و یخچال و مانند آن سود متعارف حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد حضرت صادق می‌‌فرماید: فریب دادن و کالا را به زیاد‌تر از قیمتش فروختن به کسی که بی‌خبر است، حرام است؛ و نیز می‌‌فرماید: فریب دادن مؤمن در معامله حرام است و در روایت دیگر فرمود: کسی را که به تو اطمینان دارد فریب مده؛ زیرا فریب دادنش حلال نیست. پیامبر اکرم(ص) می‌‌فرماید: هر مردی که قوت مردم را بخرد و تا چهل روز آن را نگاه دارد به انتظار اینکه مسلمانان در گرانی واقع شوند گناهی کرده که اگر تمام آن قوت را بفروشد و پولش را صدقه بدهد، کفاره ان گناهی که کرده نمی‌شود قرآن کریم در سوره اعراف آیه ۹۷ می‌‌فرماید: اگر اهل شهرها و جوامع انسانی ایمان آورده و تقوای الهی پیشه کنند،مابه روی آنها برکات زمین و آسمان را می‌‌گشاییم، اما آنها تکذیب کردند و به خدا وروز واپسین ایمان نیاوردند و تقوا ی الهی را رعایت نکردند و حکومتشان هم رعایت قوانین الهی را نکرده و به غیر آنچه خدا حکم کرده حکم کردند.و در سوره نحل آیه ۱۱۲ آمده است: «خداوند مثلی زده است و آن وصف شهر و روستایی است که هم امنیت و آرامش خاطر داشتند و هم روزی فراوان که از هر طرف بسویشان آورده می‌‌شود ولی به نعمت‌های خدا کفران ورزیدند. پس خداوند هم لباس گرسنگی و ترس را در اثر کردار زشت آنها،به آنان پوشاند»که کفران نعمت شامل اسراف، احتکار، خیانت به اموال و اجناس در برابر مردم می‌‌باشد.
6. ممنوعیت احتکار: احتکار کالا و نیز منابع انسانی (کارو خدمت) جایز نیست. بنابر این افراد یا شرکتها حق ندارند کالایی را بیش از نیاز خود خریداری و انبار کنند یا کارگران خبره و فننی را استخدام کرده و اجازه ندندهند تا دیگران از خبرگی آنان در جهت تولید استفاده کنند. احتکار تنها اختصاص به کالا ندارد بلکه خدمات مهندسی و تخصصی مانند آن را نیز شامل می‌‌شود.
7. ممنوعیت اسراف و تبذیر: به این معنا که هیچ کس مجاز نیست تا بیش از نیاز خود از نعمت‌ها و مواهب را به مصرف برساند؛زیرا هر انسانی نیاز هایش به میزان مشخص است و او با بهره‌گیری درست و اعتدال در مصرف نباید اجازه دهد نعمتی از میان برود بی‌هیچ سودی و تاثیری به کار گرفته شود.بنا بر این، هر نوع کالا و خدمات اقتصادی می‌‌بایست به میزان نیاز، به کار گرفته شود و گرنه در غیر این صورت مصداق اسراف خواهد بود که از نظر اسلام گناه بزرگی است. همچنین ریخت و پاش عدم استفاده از نعمت جایز نیست؛ زیرا موجب می‌‌شود که دیگرانی که نیازمند آن کالا یا خدمات هستند نتوانند از آن بهره گیرند. کسی که نیازی به کالایی ندارد می‌‌بایست آن را در اختیار نیازمندقرار دهد نه آنکه آن را تباه کرده و دور ریزد...

سیاست‌ها و برنامه‌های اثباتی

1. انفاق: از مهمترین راهکارهای اسلام برای جلوگیری از انحصار‌طلبی و تمرکز ثروت در دست افرادی معدود،تاکید بر مسأله انفاق است. با این کار می‌‌توان عدالت اقتصادی را تضمین کرد؛ زیرا از نظر اسلام انفاق همانند عبادت است و کسانی که انفاق می‌‌کنند پس از توحید و پرسش خداوند بهترین عمل را در زندگی خود انجام می‌‌دهند.از ا جایی که انفاق به معنای هر گونه بخشش مالی به دیگران بی‌هیچ محدودیت است، این امکان را به همه افراد جامعه می‌‌دهد که ار درصدی از مواهب و ثروت اقتصادی سود برند. ناگفته نماند که انفاق در لغت به معنای اخراج مال از ملک و در اصطلاح قرآن، اعم از مال و غیر مال و از واجب و غیر واجب است.
2. صدقه: از دیگر روش‌هایی که اسلام برای تعدیل اقتصادی بیان کرده، صدقه است. صدقه مالی نیز مانند انفاق، معنای عام و در برگیرنده‌ای دارد. هر چند که بخشی از صدقات و انفاقات از واجبات شمرده می‌‌شوند ولی بخش بزرگی از آنها به شکل اختیاری است. صدقه چیزی است که انسان به قصد قربت از مال خود خارج سازد.برخی گفته‌اند: صدقه، مطلق انفاق در راه خدا ست؛ اعم از اینکه واجب باش یا مستحب. گفتنی است که مقصود از صدقه،در برخی آیات زکات واجب اموال و در برخی دیگر به معنای مطلق انفاق است.
3. زکات: زکات یکی از مهمترین ابزارهای ایجاد عدالت اقتصادی در جامعه اسلامی است. خداوند زکات را در اموال واجب کرده استتا بخشی از درآمدهای اساسی مردم در اختیار دولت و نهادهای آن قرار گیرد و در ایجاد تعدیل اقتصادی به کار گرفته شود. از نظر قرآن پرداخت زکات، مایه قوام و سامان دهنده امور اجتماعی است
4. خمس: خمس به عنوان واجب در اقتصاد اسلامی برای تعدیل بیان شده است خداوند در ایه ۴۱ سوره انفال حکم خمس را بیان کرده و فرموده که از هر درآمدی لازم است یک پنجم آن در اختیار ولی امر قرار گیرد تا در مصارف خود هزینه شود.
5. وقف: روش وقف یکی دیگر از شیوه‌های اسلامی برای تعدیل اقتصادی و ایجاد عدالت در جامعه و گردش ثروت در همه افراد جامعه است. اهمیت وقف و برکات فردی و اجتماعی ناشی از آن، از جمله موضوعاتی است که در آیات و احادیث بیشماری مورد توجه قرار گرفته که از جمله آنها می‌‌توان به آیه ۲۶۱ سوره مبارکه بقره اشاره کرد که طی آن این عمل خیر انسان چند برابر در درگاه خداوند مستحق پادش است: مثل (صدقات) کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌‌کنند همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه‌ای صد دانه باشد؛و خداوند برای هر کس که بخواهد (آن را) چند برابر می‌‌کند و خداوند گشایشگر داناست..

منابع

1. منصوری، خلیل، ابزارهای تحقق عدالت اقتصادی از منظر قرآن