مروان بن حکم: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{پانویس2}} +{{پانویس}})) |
(←پانویس) |
||
| (۲۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[مروان بن حکم در تاریخ اسلامی]] - [[مروان بن حکم در معارف و سیره حسینی]] - [[مروان بن حکم در نهج البلاغه]]| پرسش مرتبط = }} | |||
{{ | '''مروان بن حکم''' از [[قبیله]] [[بنی امیه]] و پسر عموی [[عثمان]]، یکی از [[دشمنان]] سرسخت [[اهل بیت]] {{عم}} است که خود و پدرش مورد [[لعن]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} قرار گرفته بودند. او در [[جنگ جمل]] و [[صفین]] بر علیه [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} شرکت داشت و بعدها حضرت را در [[منبر]] مورد [[سبّ]] قرار می‌داد. سرانجام بعد از کینه‌توزی‌های فراوان با اهل بیت {{ع}} در سال ۶۵ هجری به دست زنش کشته شد. | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
نام و [[نسب]] او [[مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیة بن عبد شمس بن عبدمناف قرشی اموی]] و [[کنیه]] او [[ابو القاسم]] بود که بعدها به ابا عبدالملک [[تغییر]] کرد<ref>انساب الأشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۶.</ref>، از [[قبیله]] [[بنی امیه]] است؛ قبیله‌ای که با [[قبیله]] [[بنی‌هاشم]] و [[خاندان پیامبر]] {{صل}} [[دشمنی]] و [[کینه‌توزی]] دیرینه داشتند. [[مروان]] را با القابی چون "ابن الطرید" به‌معنای "پسر رانده‌شده"، "چلپاسه" به‌معنای "وزغ" می‌نامیدند<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۲-۲۶۴؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۶۸۶-۶۸۷.</ref>. | |||
مروان بن حکم مردی کوتاه قد بود و صورتی سرخ، گردنی ناقص، سری بزرگ و ریشی بلند داشت و به او خیط [[باطل]] می‌گفتند؛ یعنی ریسمان باطل و دلیل این نامگذاری این بود که گردن باریکی داشت<ref>انساب الاشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۶؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۳، ص۱۳۸۸؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۲۳۰.</ref>. | |||
[[ | او پسر عموی [[عثمان]] است و در [[زمان رسول خدا]] {{صل}} و [[سال دوم هجرت]] به [[دنیا]] آمده؛ بعضی نیز سال [[تولد]] او را سال [[خندق]]، یعنی [[سال پنجم هجرت]] نقل کرده‌اند و بعضی دیگر، مثل [[مالک]] گفته که مروان بن حکم در سال [[جنگ احد]]، یعنی [[سال سوم هجری]] و برخی نیز محل تولد او را [[مکه]] و گروهی [[طائف]] نقل کرده‌اند. بنابراین سال تولد او دقیقا مشخص نیست، ولی بنابر قول مالک، وقتی [[رسول خدا]] {{صل}} از دنیا رفتند، او هشت ساله بود<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۷؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸؛ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۳.</ref> و به [[نقلی]] او نتوانسته [[پیامبر اکرم]] {{صل}} را ببیند، زیرا وقتی از [[مدینه]] به سوی طائف حرکت کردند، او [[کودک]] بود و همان جا بود تا اینکه [[پیامبر]] {{صل}} از دنیا رفتند<ref>انساب الاشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۵؛ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۱۳۸۷؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸.</ref>. نقل شده، هر طفلی که در مدینه به دنیا می‌آمد، او را نزد پیامبر {{صل}} می‌بردند تا برایش [[دعا]] کند و چون مروان را به حضور رسول خدا بردند، فرمود: این سوسمار، فرزند سوسمار و [[ملعون]]، فرزند ملعون است"<ref>المستدرک، حاکم نیشابوری، ج۴، ص۴۷۹.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۲-۲۶۴.</ref> | ||
[[مروان]] | == [[مروان]] و [[عثمان]] == | ||
مروان تا وقتی که [[پیامبر]] {{صل}} زنده بودند، جرأت بازگشت به [[مدینه]] را نداشت و حتی در [[زمان]] [[خلافت ابوبکر]] و [[عمر]] نیز نتوانست به مدینه بازگردد تا اینکه [[خلافت]] به دست عثمان افتاد و او مروان را به مدینه آورد و او را کاتب خود ساخت و باعث [[خشم]] [[مسلمانان]] شد. همچنین عثمان اجازه [[تصرف در اموال]] [[بیت المال]] را به او داده بود و به همین دلیل، [[مردم]] نسبت به عثمان [[کینه]] داشتند، چون عثمان، مروان را بر دیگر مردم مقدم می‌دانست<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۷؛ انساب الاشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۵؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۳، ص۱۳۸۷.</ref>. او باعث کشته شدن عثمان نیز شد<ref>الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۳.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۴-۲۶۷؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۶۸۶-۶۸۷.</ref> | |||
[[ | == مروان و [[امام علی]] {{ع}} == | ||
پس از به [[خلافت]] رسیدن امام علی {{ع}}، [[مردم مدینه]] تک تک با آن حضرت [[بیعت]] می‌کردند. در این [[زمان]] مروان بن حکم پیش [[عایشه]] رفت؛ عایشه به او گفت: "می‌خواهی چه کنی؟ آیا می‌خواهی با [[علی]] بیعت کنی؟" مروان در جواب او گفت: "از ماست که بر ماست". در همان زمان مردی از [[اهل مکه]] به او گفت: علی {{ع}} تو را می‌خواند. پس مروان فرار را بر ماندن ترجیح داد و گفت: "برای چه مرا می‌خواند؟ به [[خدا]] او به من دست پیدا نمی‌کند". همچنین نقل شده که گفته: او مرا با [[گمان]]، دستگیر و [[محاکمه]] نمی‌کند بلکه کارهایش بر اساس [[یقین]] است و زبانش بر اساس [[ادب]] می‌چرخد و شمشیرش بر اساس [[عدل]] فرود می‌آید<ref>الامامه و السیاسة، ابن قتیبه دینوری، ج۱، ص۷۳.</ref>. | |||
[[ | در جای دیگر نقل شده که روزی امام علی {{ع}} به او نگاه کرد و فرمود: "وای به حالت ای مروان و وای به حال [[امت پیامبر]] از دست تو و از دست [[اولاد]] تو زمانی که [[زره]] را برای [[جنگ]] می‌پوشند". کنایه از اینکه [[فرزندان]] تو با [[امت پیامبر]] و فرزندانش خواهند جنگید<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۱۳۸۸؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۷-۲۶۸.</ref> | ||
== [[مروان]] و [[سبّ]] [[امام علی]] {{ع}} == | |||
وقتی که مروان [[والی مدینه]] بود، هر [[جمعه]] بر [[منبر]] رفته به [[علی]] {{ع}} [[دشنام]] می‌داد و بعد از اینکه [[سعید بن عاص]] [[جانشین]] او شد، این [[بدعت]] برداشته شد و باز وقتی مروان والی مدینه شد، دوباره [[دشنام]] دادن به آن حضرت را شروع کرد. روزی [[حسن]] و [[حسین]] {{ع}} دیدند که مروان مشغول دشنام دادن به علی {{ع}} است. [[حسن]] {{ع}} او را از این کار منع کرد. مروان در جواب گفت که شما [[اهل بیت]]، [[ملعون]] هستید. حسین {{ع}} ناراحت شدند و در جواب او فرمودند: "وای به حال تو ای مروان! به [[خدا]] قسم که [[خداوند]] پدرت را به زبان [[پیامبر]] [[لعن]] کرده در حالی که تو در صلب او بودی"<ref>تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref>. | |||
همچنین نقل شده که روزی مروان به [[امام]] [[زین العابدین]] {{ع}} گفت: "هنگام محاصره [[خانه]] [[عثمان]]، کسی همانند علی از وی [[دفاع]] نکرد". حضرت به او فرمود: پس چرا این همه به او در بالای [[منابر]] [[ناسزا]] می‌گویید؟" مروان پاسخ داد: "اساس [[حکومت]] ما [[استوار]] نمی‌شود مگر با این ناسزاها"<ref>تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۴۲، ص۴۳۸؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۳، ص۲۲۰.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۸.</ref> | |||
== مروان و جنگ با [[امام علی]] {{ع}} == | |||
مروان به بهانه گرفتن [[انتقام]] [[خون عثمان]] و کشتن قاتلانش به همراه [[عایشه]] به جنگ با امام علی {{ع}} برخاستند که به [[جنگ جمل]] مشهور شد، در حالی که یکی از اسباب [[قتل عثمان]] همین مروان بن حکم بود و در این جنگ، مروان بن حکم سی و هفت زخم نیزه و تیر برداشت<ref>الکامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۵۱؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹؛ البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۷، ص۲۴۳.</ref>، اما از چنگال [[مرگ]] گریخت و به [[اسارت]] [[امام]] {{ع}} درآمد. وی در جریان [[اسارت]]، [[حسنین]] را واسطه [[آزادی]] خویش قرار داد. [[حسنین]] به [[امام]] {{ع}} گفتند تا از او [[بیعت]] بگیرد. [[امام]] فرمود: مگر پس از [[کشته شدن عثمان]] با من [[بیعت]] نکرد؟! مرا به [[بیعت]] او نیازی نیست (که [[بیعت‌شکن]] است و غدار) با دستی چون دست جهود. (مکار اگر آشکارا) با دست خود [[بیعت]] کند، روگرداند و در [[نهان]] (با ریشخند) آن را بشکند. همانا وی بر [[مردم]] [[حکومت]] کند اما کوتاه، چندان که سگ بینی خود را لیسد. او [[پدر]] چهار فرمانرواست و زودا که [[امت]] از او و [[فرزندان]] او روزی خونین را ببینند<ref>{{متن حدیث|أَوَ لَمْ يُبَايِعْنِي بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ؟ لَا حَاجَةَ لِي فِي بَيْعَتِهِ، إِنَّهَا كَفٌّ يَهُودِيَّةٌ لَوْ بَايَعَنِي بِكَفِّهِ لَغَدَرَ بِسَبَّتِهِ. أَمَا إِنَّ لَهُ إِمْرَةً كَلَعْقَةِ الْكَلْبِ أَنْفَهُ وَ هُوَ أَبُو الْأَكْبُشِ الْأَرْبَعَةِ وَ سَتَلْقَى الْأُمَّةُ مِنْهُ وَ مِنْ وَلَدِهِ يَوْماً أَحْمَرَ}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۷۳</ref>. او در [[جنگ صفین]] نیز همراه با [[معاویه]] با امام علی {{ع}} به جنگ پرداخت<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۱۱، ص۶۶۵؛ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۴.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۸-۲۶۹؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۶۸۶-۶۸۷.</ref> | |||
== [[مروان]] و [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{ع}} == | |||
زمانی که [[عثمان]] در حال [[مرگ]] بود، به مروان گفت: "ای مروان، با [[علی]] خوب باش، چون من از [[پیامبر]] {{صل}} شنیدم که در [[روز]] [[خیبر]] چنین فرمودند: " [[رأی]] و نظر من (برای [[جنگ]]) کسی است که [[خدا]] و [[رسول خدا]] او را [[دوست]] دارند و همچنین از رسول خدا درباره [[حسن بن علی]] چنین شنیدم که می‌گفت: " خدایا! من [[حسن]] را دوست دارم، پس تو او را دوست بدار و هر آنکه او را دوست می‌دارد دوست بدار". در همان لحظه مروان منکر این [[حدیث]] شد و گفت: من از رسول خدا زیاد حدیث شنیده‌ام اما این [[روایت]] را تا به حال نشنیده‌ام". و به عثمان گفت: "تو حدیث رسول خدا را ضایع می‌کنی، زیرا این روایت را از کسی جز تو نشنیدم<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۱، ص۳۵۸.</ref>. | |||
بعد از [[شهادت امام حسن]] {{ع}} [[رفتار]] خصمانه مروان با امام حسین {{ع}} و [[خاندان]] [[نبوت]] ادامه داشت و نقل شده که بعد از مردن [[معاویه]] که [[خلافت]] به دست [[یزید]] رسید، یزید در [[نامه]]ای به [[ولید]] دستور داد که از [[اهل مدینه]] [[بیعت]] بگیرد؛ همان‌هایی که در [[زمان]] معاویه [[بیعت]] نکرده بودند و چون ولید نامه را خواند و از [[مرگ معاویه]] [[آگاه]] شد، مروان بن حکم را که عامل او بود، فرا خواند تا با او به [[مشورت]] بشیند. مروان گفت: آنان که بیعت نکردند را احضار کن؛ اگر بیعت کردند که کردند و اگر بیعت نکردند، پیش از آنکه از مرگ معاویه با خبر شوند آنان را بکش؛ زیرا اگر بدانند معاویه از میان رفته است، هر کس از سویی [[علم]] [[مخالفت]] با تو را بلند خواهد کرد. البته جز [[عبدالله بن عمر]] که نه [[دوستدار]] جنگ است و نه خواهان [[حکومت]]، مگر آنکه او را بدین کار [[دعوت]] کنند. | |||
ولید بی‌درنگ [[عبدالله بن عمرو بن عثمان]] را که [[جوانی]] تازه سال بود، به [[طلب]] امام حسین {{ع}} و [[ابن زبیر]] فرستاد و خواست تا آنها به خانه‌اش بیایند. | |||
زمانی که [[امام حسین]] {{ع}} وارد [[خانه]] شد و [[سلام]] کرد. [[مروان]] در کنار ولید نشسته بود. ولید نامه‌ای را که در آن خبر [[مرگ معاویه]] و [[فرمان]] [[بیعت گرفتن]] از او بود، به حضرت نشان داد و حضرت در جواب آنان گفت که من باید در این امر [[فکر]] و [[مشورت]] کنم و خواست از خانه بیرون رود. مروان گفت: "ای ولید، الان موقعیت مناسبی است که [[حسین]] را به [[بیعت]] وا داری و اگر بیعت نکرد او را بکش". [[امام]] {{ع}} در جواب او فرمودند: "تو هرگز نمی‌توانی مرا بکشی" و از خانه بیرون رفت<ref>نخستین گزارش مستند از نهضت عاشوراء یوسفی غروی (ترجمه: سلیمانی)، ص۲۵-۲۲.</ref>. در [[راه]] هم وقتی به [[امام حسین]] {{ع}} برخورد و او را به [[بیعت]] فرا خواند، [[حسین بن علی]] {{ع}}، [[کلام]] معروف خویش {{متن حدیث|عَلَى الْإِسْلَامِ السَّلَامُ إِذْ قَدْ بُلِيَتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ يَزِيدَ...}} را خطاب به او گفت، و میان [[امام]] و آن [[شیطان]] [[کین‌توز]]، سخنان [[تندی]] ردّ و بدل شد<ref>حیاة الامام الحسین، ج۲، ص۲۵۶.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۶۹-۲۷۱؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص ۴۵۰.</ref> | |||
== مروان و [[معاویه]] == | |||
معاویه در [[سال ۴۲ هجری]] [[حکومت]] [[مدینه]] را به مروان بن حکم و حکومت [[مکه]] را به [[خالد بن عاص بن هشام]] سپرد و مروان نیز [[مقام]] [[قضاوت]] را به [[عبدالله بن حارث بن نوفل]] سپرد. | |||
مروان در [[سال ۴۹ هجری]] از حکومت مدینه برکنار شد و [[سعید بن عاص]] به جای او آمد، یعنی مروان هشت سال فرمانروای مدینه بود. سعید بن عاص نیز [[عبدالله بن حارث]] را از مقام قضاوت مدینه برکنار کرد و [[ابوسلمة بن عبدالرحمان]] را به جای او گماشت. همچنین معاویه در [[سال ۵۴ هجری]] [[سعید]] را برکنار کرد و بار دیگر مروان را به حکومت مدینه گماشت<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۵، ص۱۷۲، ۲۳۲ و ۲۳۹؛ انساب الاشراف، بلاذری، ج۵، ص۱۵۹؛ الامامة و السیاسة، ابن قتیبه دینوری، ج۱، ص۱۹۸؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۳، ص۶ و ۱۶۹؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۹.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۷۱.</ref> | |||
== مروان و [[خلافت]] == | |||
بعد از [[مرگ]] [[یزید بن معاویه]]، [[معاویة بن یزید]] چند روزی بر [[مسند]] [[حکومت]] نشست و بعد از او مروان بن حکم به مسند [[ریاست]] نشست که داستان آن چنین است: بعد از اینکه معاویة بن یزید مسند خلافت را رها کرد و کسی را [[جانشین]] خود اعلام نکرد، مردم [[عراق]] و گروهی از مردم [[شام]] با [[عبدالله بن زبیر]] [[بیعت]] کردند و مروان چون [[بیعت مردم]] را با [[ابن زبیر]] دید، خود نیز قصد [[بیعت]] با او را کرد و [[تصمیم]] گرفت که به او بپیوندد. ولی [[عبید الله بن زیاد]] که به [[شام]] آمده بود، او را از این کار بازداشت و به او گفت: "تو شیخ [[بنی عبد مناف]] هستی، در این کار [[شتاب]] مکن". پس [[مروان]] به منطقه [[جابیه]]، در [[سرزمین]] جولان، میان [[دمشق]] و [[اردن]] رفت. در این شرایط، [[عمرو بن سعید بن عاص]]، معروف به اشدق، مروان را برانگیخت که برای خود بیعت گیرد. مروان گفت: "نه، نخست برای [[خالد]] بن [[یزید بن معاویه]] [[بیعت]] خواهم گرفت و سپس برای خود". اشدق بدین [[راضی]] نشد و [[مردم]] را به بیعت با مروان فرا خواند و مردم نیز پذیرفتند. پس در سوم [[ذی القعده]] [[سال ۶۴ هجری]] مردم با مروان بن حکم بیعت کردند. [[کنیه]] مروان، ابو [[عبدالملک]] بود. این بیعت در اردن صورت گرفت. | |||
و بنا شد مردم پس از مروان بن حکم، با [[خالد بن یزید]] و پس از او با عمرو بن سعید بن عاص بیعت کنند. چون مردم با مروان بیعت کردند، او از جابیه به [[مرج]] راهط رفت. [[ضحاک بن قیس]] با هزار [[مرد]] [[جنگی]] در آنجا بود. [[ضحاک]] از [[نعمان بن بشیر]] که در [[حمص]] بود، یاری طلبید که او [[شرحبیل بن ذی الکلاع]] را به یاری‌اش فرستاد، همچنین او از [[زفر بن الحارث]] که در قنسرین بود نیز [[یاری]] خواست که او نیز مردم قنسرین را به یاری‌اش فرستاد. [[قبایل]] کلب، [[غسان]]، سکاسک، [[سکون]] در رکاب مروان بودند. مروان [[سپاه]] را آماده ساخت و [[عمرو بن سعید]] را بر جناح راست، و عبید الله بن زیاد را بر [[جناح چپ]] [[لشکر]] قرار داد. [[نبرد]] مرج [[راه]] بیست [[روز]] طول کشید. نبردی سخت بود در این نبرد ضحاک بن قیس و هشتاد تن از اشراف شام و همچنین مردم زیادی از شام کشته شدند. این واقعه در [[محرم]] [[سال ۶۵ هجری]] اتفاق افتاد. بعضی نیز آن را در اواخر [[سال ۶۴ هجری]] دانسته‌اند. | |||
زمانی که [[مروان]] در [[نبرد]] [[مرج]] راهط [[پیروز]] شد، [[نعمان بن بشیر]] و [[زفر بن حارث]] نیز هر یک به سویی گریختند. آنگاه او به [[مصر]] [[لشکر]] کشید. [[عبدالرحمان بن جحدم قرشی]]؛ برای [[ابن زبیر]] [[بیعت]] می‌گرفت. پس به [[جنگ]] با مروان حرکت کرد ولی مروان [[عمرو بن سعید]] را از سوی دیگری به سوی مصر فرستاد و عمرو به مصر داخل شد. چون [[عبد الرحمان]] خبردار شد، بازگشت، اما [[مردم]] به [[بیعت]] مروان گردن نهادند و او [[شریح]] را نیز برای [[قضاوت]] [[کوفه]] [[تعیین]] کرد. ولی [[شیعیان]] بر او [[طعنه]] زدند که شریح به زیان [[حجر بن عدی]] [[شهادت]] داده و پیغام [[هانی بن عروه]] را به قومش نرسانیده و چون [[عثمانی]] بوده [[علی]] {{ع}}او را از قضاوت برکنار کرده است. چون شریح این سخنان را شنید، وانمود کرد که [[بیمار]] است و نمی‌تواند قضاوت کند<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۷۵-۲۷۷.</ref>. | |||
== [[مرگ]] مروان == | |||
ظاهراً [[خالد بن یزید بن معاویه]] با مروان میانه خوبی نداشت، زیرا [[حکومت]] را [[حق]] مسلم خود می‌دانست و مروان نیز که این مسئله را [[احساس]] کرده بود، درصدد برآمد تا از [[مقام]] خالد بکاهد و او را شرمسار گرداند؛ لذا با مادرش [[ازدواج]] کرد. | |||
روزی خالد نزد مروان رفت و سخنانی در میان ایشان رد و بدل شد و [[مروان]] به او گفت: ای پسر زنی که پشتش، تر است. | |||
[[خالد]] ناراحت شد و به او گفت: "تو [[امین]] خائنی هستی، خالد برای [[شکایت]] به نزد [[مادر]] رفت و سخن مروان را بازگو کرد. مادرش به او گفت: "چنان بنما که این سخن را با من در میان نگذاشته‌ای". دگر باره که مروان به [[خانه]] خالد رفت، مادر خالد با کنیزانش او را در پارچه‌ای پیچیدند و نگه داشتند تا آنکه مرد<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۵، ص۶۱۰؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۴۹؛ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۳.</ref>. مروان در ۶۳ سالگی، در [[شهر]] [[دمشق]] و در [[سال ۶۵ هجری]] مرد و [[خلافت]] او ۹ ماه و ۱۸ [[روز]] طول کشید<ref>البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۲۶۰.</ref>.<ref>[[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷]]، ج۷، ص ۲۷۷؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۳۹.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[مروانیان]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:1100358.jpg|22px]] [[ابوالحسن اسماعیلی|اسماعیلی، ابوالحسن]]، [[مروان بن حکم (مقاله)|مقاله «مروان بن حکم»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷ (کتاب)|'''دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷''']] | |||
# [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | |||
# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']] | |||
# [[پرونده:13681049.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۲''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
{{تبارنامه بنی‌امیه}} | {{تبارنامه بنی‌امیه}} | ||
{{بنی‌امیه}} | {{بنی‌امیه}} | ||
[[رده:مدخل فرهنگ غدیر]] | [[رده:مدخل فرهنگ غدیر]] | ||
[[رده: | [[رده:دشمنان اهل بیت]] | ||
[[رده:مدخل نهج البلاغه]] | [[رده:مدخل نهج البلاغه]] | ||
[[رده:اعلام]] | [[رده:اعلام]] | ||
[[رده: | [[رده:اصحاب پیامبر]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۴ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۵۳
مروان بن حکم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مروان بن حکم در تاریخ اسلامی - مروان بن حکم در معارف و سیره حسینی - مروان بن حکم در نهج البلاغه - پرسش مرتبط نداردمروان بن حکم از قبیله بنی امیه و پسر عموی عثمان، یکی از دشمنان سرسخت اهل بیت (ع) است که خود و پدرش مورد لعن پیامبر اکرم (ص) قرار گرفته بودند. او در جنگ جمل و صفین بر علیه امیرالمؤمنین (ع) شرکت داشت و بعدها حضرت را در منبر مورد سبّ قرار می‌داد. سرانجام بعد از کینه‌توزی‌های فراوان با اهل بیت (ع) در سال ۶۵ هجری به دست زنش کشته شد.
مقدمه
نام و نسب او مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیة بن عبد شمس بن عبدمناف قرشی اموی و کنیه او ابو القاسم بود که بعدها به ابا عبدالملک تغییر کرد[۱]، از قبیله بنی امیه است؛ قبیله‌ای که با قبیله بنی‌هاشم و خاندان پیامبر (ص) دشمنی و کینه‌توزی دیرینه داشتند. مروان را با القابی چون "ابن الطرید" به‌معنای "پسر رانده‌شده"، "چلپاسه" به‌معنای "وزغ" می‌نامیدند[۲].
مروان بن حکم مردی کوتاه قد بود و صورتی سرخ، گردنی ناقص، سری بزرگ و ریشی بلند داشت و به او خیط باطل می‌گفتند؛ یعنی ریسمان باطل و دلیل این نامگذاری این بود که گردن باریکی داشت[۳].
او پسر عموی عثمان است و در زمان رسول خدا (ص) و سال دوم هجرت به دنیا آمده؛ بعضی نیز سال تولد او را سال خندق، یعنی سال پنجم هجرت نقل کرده‌اند و بعضی دیگر، مثل مالک گفته که مروان بن حکم در سال جنگ احد، یعنی سال سوم هجری و برخی نیز محل تولد او را مکه و گروهی طائف نقل کرده‌اند. بنابراین سال تولد او دقیقا مشخص نیست، ولی بنابر قول مالک، وقتی رسول خدا (ص) از دنیا رفتند، او هشت ساله بود[۴] و به نقلی او نتوانسته پیامبر اکرم (ص) را ببیند، زیرا وقتی از مدینه به سوی طائف حرکت کردند، او کودک بود و همان جا بود تا اینکه پیامبر (ص) از دنیا رفتند[۵]. نقل شده، هر طفلی که در مدینه به دنیا می‌آمد، او را نزد پیامبر (ص) می‌بردند تا برایش دعا کند و چون مروان را به حضور رسول خدا بردند، فرمود: این سوسمار، فرزند سوسمار و ملعون، فرزند ملعون است"[۶].[۷]
مروان و عثمان
مروان تا وقتی که پیامبر (ص) زنده بودند، جرأت بازگشت به مدینه را نداشت و حتی در زمان خلافت ابوبکر و عمر نیز نتوانست به مدینه بازگردد تا اینکه خلافت به دست عثمان افتاد و او مروان را به مدینه آورد و او را کاتب خود ساخت و باعث خشم مسلمانان شد. همچنین عثمان اجازه تصرف در اموال بیت المال را به او داده بود و به همین دلیل، مردم نسبت به عثمان کینه داشتند، چون عثمان، مروان را بر دیگر مردم مقدم می‌دانست[۸]. او باعث کشته شدن عثمان نیز شد[۹].[۱۰]
مروان و امام علی (ع)
پس از به خلافت رسیدن امام علی (ع)، مردم مدینه تک تک با آن حضرت بیعت می‌کردند. در این زمان مروان بن حکم پیش عایشه رفت؛ عایشه به او گفت: "می‌خواهی چه کنی؟ آیا می‌خواهی با علی بیعت کنی؟" مروان در جواب او گفت: "از ماست که بر ماست". در همان زمان مردی از اهل مکه به او گفت: علی (ع) تو را می‌خواند. پس مروان فرار را بر ماندن ترجیح داد و گفت: "برای چه مرا می‌خواند؟ به خدا او به من دست پیدا نمی‌کند". همچنین نقل شده که گفته: او مرا با گمان، دستگیر و محاکمه نمی‌کند بلکه کارهایش بر اساس یقین است و زبانش بر اساس ادب می‌چرخد و شمشیرش بر اساس عدل فرود می‌آید[۱۱].
در جای دیگر نقل شده که روزی امام علی (ع) به او نگاه کرد و فرمود: "وای به حالت ای مروان و وای به حال امت پیامبر از دست تو و از دست اولاد تو زمانی که زره را برای جنگ می‌پوشند". کنایه از اینکه فرزندان تو با امت پیامبر و فرزندانش خواهند جنگید[۱۲].[۱۳]
مروان و سبّ امام علی (ع)
وقتی که مروان والی مدینه بود، هر جمعه بر منبر رفته به علی (ع) دشنام می‌داد و بعد از اینکه سعید بن عاص جانشین او شد، این بدعت برداشته شد و باز وقتی مروان والی مدینه شد، دوباره دشنام دادن به آن حضرت را شروع کرد. روزی حسن و حسین (ع) دیدند که مروان مشغول دشنام دادن به علی (ع) است. حسن (ع) او را از این کار منع کرد. مروان در جواب گفت که شما اهل بیت، ملعون هستید. حسین (ع) ناراحت شدند و در جواب او فرمودند: "وای به حال تو ای مروان! به خدا قسم که خداوند پدرت را به زبان پیامبر لعن کرده در حالی که تو در صلب او بودی"[۱۴].
همچنین نقل شده که روزی مروان به امام زین العابدین (ع) گفت: "هنگام محاصره خانه عثمان، کسی همانند علی از وی دفاع نکرد". حضرت به او فرمود: پس چرا این همه به او در بالای منابر ناسزا می‌گویید؟" مروان پاسخ داد: "اساس حکومت ما استوار نمی‌شود مگر با این ناسزاها"[۱۵].[۱۶]
مروان و جنگ با امام علی (ع)
مروان به بهانه گرفتن انتقام خون عثمان و کشتن قاتلانش به همراه عایشه به جنگ با امام علی (ع) برخاستند که به جنگ جمل مشهور شد، در حالی که یکی از اسباب قتل عثمان همین مروان بن حکم بود و در این جنگ، مروان بن حکم سی و هفت زخم نیزه و تیر برداشت[۱۷]، اما از چنگال مرگ گریخت و به اسارت امام (ع) درآمد. وی در جریان اسارت، حسنین را واسطه آزادی خویش قرار داد. حسنین به امام (ع) گفتند تا از او بیعت بگیرد. امام فرمود: مگر پس از کشته شدن عثمان با من بیعت نکرد؟! مرا به بیعت او نیازی نیست (که بیعت‌شکن است و غدار) با دستی چون دست جهود. (مکار اگر آشکارا) با دست خود بیعت کند، روگرداند و در نهان (با ریشخند) آن را بشکند. همانا وی بر مردم حکومت کند اما کوتاه، چندان که سگ بینی خود را لیسد. او پدر چهار فرمانرواست و زودا که امت از او و فرزندان او روزی خونین را ببینند[۱۸]. او در جنگ صفین نیز همراه با معاویه با امام علی (ع) به جنگ پرداخت[۱۹].[۲۰]
مروان و امام حسن و امام حسین (ع)
زمانی که عثمان در حال مرگ بود، به مروان گفت: "ای مروان، با علی خوب باش، چون من از پیامبر (ص) شنیدم که در روز خیبر چنین فرمودند: " رأی و نظر من (برای جنگ) کسی است که خدا و رسول خدا او را دوست دارند و همچنین از رسول خدا درباره حسن بن علی چنین شنیدم که می‌گفت: " خدایا! من حسن را دوست دارم، پس تو او را دوست بدار و هر آنکه او را دوست می‌دارد دوست بدار". در همان لحظه مروان منکر این حدیث شد و گفت: من از رسول خدا زیاد حدیث شنیده‌ام اما این روایت را تا به حال نشنیده‌ام". و به عثمان گفت: "تو حدیث رسول خدا را ضایع می‌کنی، زیرا این روایت را از کسی جز تو نشنیدم[۲۱].
بعد از شهادت امام حسن (ع) رفتار خصمانه مروان با امام حسین (ع) و خاندان نبوت ادامه داشت و نقل شده که بعد از مردن معاویه که خلافت به دست یزید رسید، یزید در نامه‌ای به ولید دستور داد که از اهل مدینه بیعت بگیرد؛ همان‌هایی که در زمان معاویه بیعت نکرده بودند و چون ولید نامه را خواند و از مرگ معاویه آگاه شد، مروان بن حکم را که عامل او بود، فرا خواند تا با او به مشورت بشیند. مروان گفت: آنان که بیعت نکردند را احضار کن؛ اگر بیعت کردند که کردند و اگر بیعت نکردند، پیش از آنکه از مرگ معاویه با خبر شوند آنان را بکش؛ زیرا اگر بدانند معاویه از میان رفته است، هر کس از سویی علم مخالفت با تو را بلند خواهد کرد. البته جز عبدالله بن عمر که نه دوستدار جنگ است و نه خواهان حکومت، مگر آنکه او را بدین کار دعوت کنند.
ولید بی‌درنگ عبدالله بن عمرو بن عثمان را که جوانی تازه سال بود، به طلب امام حسین (ع) و ابن زبیر فرستاد و خواست تا آنها به خانه‌اش بیایند.
زمانی که امام حسین (ع) وارد خانه شد و سلام کرد. مروان در کنار ولید نشسته بود. ولید نامه‌ای را که در آن خبر مرگ معاویه و فرمان بیعت گرفتن از او بود، به حضرت نشان داد و حضرت در جواب آنان گفت که من باید در این امر فکر و مشورت کنم و خواست از خانه بیرون رود. مروان گفت: "ای ولید، الان موقعیت مناسبی است که حسین را به بیعت وا داری و اگر بیعت نکرد او را بکش". امام (ع) در جواب او فرمودند: "تو هرگز نمی‌توانی مرا بکشی" و از خانه بیرون رفت[۲۲]. در راه هم وقتی به امام حسین (ع) برخورد و او را به بیعت فرا خواند، حسین بن علی (ع)، کلام معروف خویش «عَلَى الْإِسْلَامِ السَّلَامُ إِذْ قَدْ بُلِيَتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ يَزِيدَ...» را خطاب به او گفت، و میان امام و آن شیطان کین‌توز، سخنان تندی ردّ و بدل شد[۲۳].[۲۴]
مروان و معاویه
معاویه در سال ۴۲ هجری حکومت مدینه را به مروان بن حکم و حکومت مکه را به خالد بن عاص بن هشام سپرد و مروان نیز مقام قضاوت را به عبدالله بن حارث بن نوفل سپرد.
مروان در سال ۴۹ هجری از حکومت مدینه برکنار شد و سعید بن عاص به جای او آمد، یعنی مروان هشت سال فرمانروای مدینه بود. سعید بن عاص نیز عبدالله بن حارث را از مقام قضاوت مدینه برکنار کرد و ابوسلمة بن عبدالرحمان را به جای او گماشت. همچنین معاویه در سال ۵۴ هجری سعید را برکنار کرد و بار دیگر مروان را به حکومت مدینه گماشت[۲۵].[۲۶]
مروان و خلافت
بعد از مرگ یزید بن معاویه، معاویة بن یزید چند روزی بر مسند حکومت نشست و بعد از او مروان بن حکم به مسند ریاست نشست که داستان آن چنین است: بعد از اینکه معاویة بن یزید مسند خلافت را رها کرد و کسی را جانشین خود اعلام نکرد، مردم عراق و گروهی از مردم شام با عبدالله بن زبیر بیعت کردند و مروان چون بیعت مردم را با ابن زبیر دید، خود نیز قصد بیعت با او را کرد و تصمیم گرفت که به او بپیوندد. ولی عبید الله بن زیاد که به شام آمده بود، او را از این کار بازداشت و به او گفت: "تو شیخ بنی عبد مناف هستی، در این کار شتاب مکن". پس مروان به منطقه جابیه، در سرزمین جولان، میان دمشق و اردن رفت. در این شرایط، عمرو بن سعید بن عاص، معروف به اشدق، مروان را برانگیخت که برای خود بیعت گیرد. مروان گفت: "نه، نخست برای خالد بن یزید بن معاویه بیعت خواهم گرفت و سپس برای خود". اشدق بدین راضی نشد و مردم را به بیعت با مروان فرا خواند و مردم نیز پذیرفتند. پس در سوم ذی القعده سال ۶۴ هجری مردم با مروان بن حکم بیعت کردند. کنیه مروان، ابو عبدالملک بود. این بیعت در اردن صورت گرفت.
و بنا شد مردم پس از مروان بن حکم، با خالد بن یزید و پس از او با عمرو بن سعید بن عاص بیعت کنند. چون مردم با مروان بیعت کردند، او از جابیه به مرج راهط رفت. ضحاک بن قیس با هزار مرد جنگی در آنجا بود. ضحاک از نعمان بن بشیر که در حمص بود، یاری طلبید که او شرحبیل بن ذی الکلاع را به یاری‌اش فرستاد، همچنین او از زفر بن الحارث که در قنسرین بود نیز یاری خواست که او نیز مردم قنسرین را به یاری‌اش فرستاد. قبایل کلب، غسان، سکاسک، سکون در رکاب مروان بودند. مروان سپاه را آماده ساخت و عمرو بن سعید را بر جناح راست، و عبید الله بن زیاد را بر جناح چپ لشکر قرار داد. نبرد مرج راه بیست روز طول کشید. نبردی سخت بود در این نبرد ضحاک بن قیس و هشتاد تن از اشراف شام و همچنین مردم زیادی از شام کشته شدند. این واقعه در محرم سال ۶۵ هجری اتفاق افتاد. بعضی نیز آن را در اواخر سال ۶۴ هجری دانسته‌اند.
زمانی که مروان در نبرد مرج راهط پیروز شد، نعمان بن بشیر و زفر بن حارث نیز هر یک به سویی گریختند. آنگاه او به مصر لشکر کشید. عبدالرحمان بن جحدم قرشی؛ برای ابن زبیر بیعت می‌گرفت. پس به جنگ با مروان حرکت کرد ولی مروان عمرو بن سعید را از سوی دیگری به سوی مصر فرستاد و عمرو به مصر داخل شد. چون عبد الرحمان خبردار شد، بازگشت، اما مردم به بیعت مروان گردن نهادند و او شریح را نیز برای قضاوت کوفه تعیین کرد. ولی شیعیان بر او طعنه زدند که شریح به زیان حجر بن عدی شهادت داده و پیغام هانی بن عروه را به قومش نرسانیده و چون عثمانی بوده علی (ع)او را از قضاوت برکنار کرده است. چون شریح این سخنان را شنید، وانمود کرد که بیمار است و نمی‌تواند قضاوت کند[۲۷].
مرگ مروان
ظاهراً خالد بن یزید بن معاویه با مروان میانه خوبی نداشت، زیرا حکومت را حق مسلم خود می‌دانست و مروان نیز که این مسئله را احساس کرده بود، درصدد برآمد تا از مقام خالد بکاهد و او را شرمسار گرداند؛ لذا با مادرش ازدواج کرد.
روزی خالد نزد مروان رفت و سخنانی در میان ایشان رد و بدل شد و مروان به او گفت: ای پسر زنی که پشتش، تر است.
خالد ناراحت شد و به او گفت: "تو امین خائنی هستی، خالد برای شکایت به نزد مادر رفت و سخن مروان را بازگو کرد. مادرش به او گفت: "چنان بنما که این سخن را با من در میان نگذاشته‌ای". دگر باره که مروان به خانه خالد رفت، مادر خالد با کنیزانش او را در پارچه‌ای پیچیدند و نگه داشتند تا آنکه مرد[۲۸]. مروان در ۶۳ سالگی، در شهر دمشق و در سال ۶۵ هجری مرد و خلافت او ۹ ماه و ۱۸ روز طول کشید[۲۹].[۳۰]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ انساب الأشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۶.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۲-۲۶۴؛ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۸۶-۶۸۷.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۶؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۳، ص۱۳۸۸؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۲۳۰.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۷؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸؛ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۳.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۵؛ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۱۳۸۷؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸.
- ↑ المستدرک، حاکم نیشابوری، ج۴، ص۴۷۹.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۲-۲۶۴.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۷؛ انساب الاشراف، بلاذری، ج۶، ص۲۵۵؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۳، ص۱۳۸۷.
- ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۳.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۴-۲۶۷؛ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۸۶-۶۸۷.
- ↑ الامامه و السیاسة، ابن قتیبه دینوری، ج۱، ص۷۳.
- ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۱۳۸۸؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۸.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۷-۲۶۸.
- ↑ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۵، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۴۲، ص۴۳۸؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۳، ص۲۲۰.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۸.
- ↑ الکامل ابن اثیر، ج۳، ص۲۵۱؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹؛ البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۷، ص۲۴۳.
- ↑ «أَوَ لَمْ يُبَايِعْنِي بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ؟ لَا حَاجَةَ لِي فِي بَيْعَتِهِ، إِنَّهَا كَفٌّ يَهُودِيَّةٌ لَوْ بَايَعَنِي بِكَفِّهِ لَغَدَرَ بِسَبَّتِهِ. أَمَا إِنَّ لَهُ إِمْرَةً كَلَعْقَةِ الْكَلْبِ أَنْفَهُ وَ هُوَ أَبُو الْأَكْبُشِ الْأَرْبَعَةِ وَ سَتَلْقَى الْأُمَّةُ مِنْهُ وَ مِنْ وَلَدِهِ يَوْماً أَحْمَرَ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۷۳
- ↑ تاریخ الطبری، طبری، ج۱۱، ص۶۶۵؛ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۴.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۸-۲۶۹؛ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۸۶-۶۸۷.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۱، ص۳۵۸.
- ↑ نخستین گزارش مستند از نهضت عاشوراء یوسفی غروی (ترجمه: سلیمانی)، ص۲۵-۲۲.
- ↑ حیاة الامام الحسین، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۶۹-۲۷۱؛ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۴۵۰.
- ↑ تاریخ الطبری، طبری، ج۵، ص۱۷۲، ۲۳۲ و ۲۳۹؛ انساب الاشراف، بلاذری، ج۵، ص۱۵۹؛ الامامة و السیاسة، ابن قتیبه دینوری، ج۱، ص۱۹۸؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۳، ص۶ و ۱۶۹؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۶۹.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۷۱.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۷۵-۲۷۷.
- ↑ تاریخ الطبری، طبری، ج۵، ص۶۱۰؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۴۹؛ الاصابه، ابن حجر، ج۶، ص۲۰۳.
- ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۲۶۰.
- ↑ اسماعیلی، ابوالحسن، مقاله «مروان بن حکم»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷، ج۷، ص ۲۷۷؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۵۳۹.
| تبارنامه بنی‌امیه | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||