صحیفه سجادیه در معارف و سیره سجادی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صحیفه سجادیه است. "صحیفه سجادیه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

صحیفه سجادیه در حدیث - صحیفه سجادیه در معارف دعا و زیارات - صحیفه سجادیه در معارف و سیره سجادی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل صحیفه سجادیه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

صحیفه سجادیه از آثار امام سجاد(ع) است که شامل مجموعه‌ای از دعاهای گوناگون حضرت است. از صحیفه با القابی مانند "زبور آل محمد(ص)"، "انجیل اهل‌البیت(ع)" و "اخت القرآن" نیز یاد می‌شود.

مقدمه

صحیفه از لحاظ معنا، یعنی ورق (برگ) و صحف، جمع صحیفه است. صحیفه یکی از چند اثر مکتوب به جا مانده از امام سجاد(ع) چهارمین امام معصوم است. این کتاب، نخستین نیایش‌نامه مکتوب جهان اسلام، دومین کتاب مکتوب در اسلام و سومین کتاب مقدس شیعیان که از زبان چهارمین امام معصوم صادر شده و امام پنجم آن را کتابت فرموده‌اند. امام زین العابدین(ع) که در شرایط سخت و خفقان‌بار بنی امیه زندگی می‌کرد، هیچ گونه مجال و آزادی فعالیت علمی و فرهنگی و سیاسی نداشت. از این رو معارف دین را به صورت دعا بیان می‌کرد.

این کتاب مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد(ع) است که آنها را به دو فرزندش امام محمد باقر(ع) و زید املا کرده است و آنان این دعاها را در دو نسخه نوشته‌اند. متوکل بن هارون، راوی اول صحیفه سجادیه موجود، پس از ملاقات با یحیی بن زید و اظهار ناراحتی امام صادق(ع) نسبت به شهادت زید، پدر یحیی، مجموعه‌ای نفیس از ادعیه امام سجاد(ع) را که به خط جناب زید بوده است، از وی دریافت می‌کند تا در صورت کشته شدن او به دست بنی‌امیه نیفتد.

متوکل بعداً این مجموعه را به امام صادق(ع) عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر(ع) مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای صحیفه، ۶۴ دعا را می‌نویسد که با گذشت زمان باز هم تعدادی از آنها کاسته می‌شود، لذا در مجموعه حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است.

صحیفه به القابی همانند "زبور آل محمد(ص)"، "انجیل اهل‌البیت(ع)"، "اخت القرآن"، "الدعا الکامل"، "دعاء الصحیفه"، و "الصحیفه الکامله" مشهور است. وصف “کامله” برای آن، به احتمال صحیح‌تر، از آن روست که دستوری کامل برای درخواست بنده از خدای تعالی است و چون چنین دعاهایی از ائمه معصومین(ع) با این ترتیب صادر نشده، این ادعیه در مقابل دعاهای ائمه دیگر به “کامله” ملقّب شده است..

اعتبار صحیفه

صحیفه سجادیه از نظر مستند بودن در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: “صحیفه اولی که سند آن به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد... از متواترات و قطعیات نزد أصحاب است؛ چرا که از ویژگی‌های آن، این است که [تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند”. صدر بلاغی می‌نویسد: "این مجموعه که به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد ملقب است و صحیفه کامله سجادیه نام دارد، بر سبیل تواتر از سه طریق: امامیه، فرقه اسماعیلیه، و طائفه زیدیه از امام همام حضرت سیدالساجدین(ع) روایت شده است". در این مورد سید محسن امین می‌نویسد: "بلاغت الفاظ صحیفه و فصاحتی که هرگز زوال نمی‌پذیرد، معانی و مضامین بسیار عالی و محتوای عمیق و بی‌نظیر آن دریای تذلل و فروتنی، در پیشگاه باری تعالی و ثنا و ستایش به درگاه او و اسلوب‌های عجیبی که در طلب عفو و رحمت الهی، و توسل به ذات مقدس او در آن وجود دارد، اینها همه از قوی‌ترین شواهد در صحت انتساب صحیفه به امام سجاد(ع) است و اینکه این درّ گران‌بها از آن دریای عمیق و این گوهر قیمتی از آن معدن ثمین و این میوه از آن شجره طیبه است و اینها همه غیر از شهرت تردیدناپذیر صحیفه و تعداد اسانید متصل به آن تا صاحب اصلی این ادعیه یعنی امام چهارم است".

صحیفه از دیدگاه بزرگان و دانشمندان

در اهمیت جایگاه و بلاغت بیان و برتری گفتار صحیفه، همین بس که نه تنها علمای شیعه که دانشمندان اهل تسنن نیز در مقابل آن سر تعظیم فرود آورده‌اند.

1. طنطاوی دانشمند اهل سنت درباره صحیفه می‌نویسد: "این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران‌بهای جاوید که از مواریث نبوت است دست نیافته بودیم. من هرچه در آن می‌نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می‌یابم".
2. همچنین سید علی خان در کتاب ریاض‌السالکین در معرفی صحیفه چنین می‌گوید: "بدان که بر این صحیفه شریفه اثر بارزی از علم الهی و رایحه و بوی عطری از کلام نبوی است. تا جایی که برخی از عارفان درباره آن گفته‌اند: صحیفه سجادیه در همان مجرای الهامات و وحی‌های آسمانی و در همان منهج و مسیر صحیفه‌هایی است که به صورت لوح از عرش حضرت باری‌تعالی نازل می‌شده است؛ به جهت آنکه مطالبی که در آن مندرج است، بر انوار حقایق معرفت و میوه‌های شیرین باغ‌ها و بستان‌های حکمت مشتمل است".
3. مرحوم فیض‌الاسلام در مقدمه شرح خود بر این کتاب ارزشمند می‌نویسد: "این کتاب را هر کس از روی اخلاص و با نیت پاک بخواند و در فهم معانی آن اندیشه کند بی‌درنگ نور الهی در دل او تابیده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نیک‌بختی دنیا و آخرت قدم می‌گذارد".
4. امام خمینی، صحیفه سجادیه را نمونه کامل قرآن صاعد و از بزرگ‌ترین مناجات‌های عرفانی در خلوتگاه انس معرفی نمودند که "دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است... کتاب شریفی که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند".
5. دکتر زکی مبارک از نویسندگان جهان عرب، در کتاب "التصوف الاسلامی و الادب و الاخلاق" صحیفه سجادیه را از جهات گوناگون با انجیل مقدس همانند ساخته است، با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی مسیح می‌گرداند و صحیفه سجادیه صفحه دل را به آستان الهی متوجه می‌سازد.
6. آقای "اندره کوفسکی" دانشمند مسیحی لهستانی درباره صحیفه می‌نویسد: "من عمیقاً تحت‌تأثیر اندیشه‌های امام مسلمانان حضرت سجاد(ع) قرار گرفته‌ام. مطالعه این اثر گران‌بها و دقت در مضامین و معارف سرشار این کتاب مرا مجذوب خود ساخته و خدایی به من بخشیده است".

دعاهای صحیفه

همان‌طور که گفته شد صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعاست که در زیر فهرست این ادعیه را از نظر می‌گذرانیم، این فهرست اشاره‌ای اجمالی به محتوای غنی صحیفه که سرتاسر نیایش با معبود است، می‌نماید:

1. دعای آن حضرت در ستایش خدای عزوجل؛
2. دعای آن حضرت بر محمد و آل محمد(ص)؛
3. دعای آن حضرت بر حاملان عرش؛
4. دعای آن حضرت بر آنان که به پیامبران ایمان آورده‌اند؛
5. دعای آن حضرت برای خود و نزدیکانش؛
6. دعای آن حضرت به وقت صبح و شام؛
7. دعای آن حضرت به وقت مهمّات و رنج؛
8. دعای آن حضرت در پناه بردن به خداوند؛
9. دعای آن حضرت در شوق به آمرزش؛
10. دعای آن حضرت در پناه بردن به خدا؛
11. دعای آن حضرت در عاقبت به خیری؛
12. دعای آن حضرت در اقرار به گناه؛
13. دعای آن حضرت در طلب حاجت‌ها؛
14. دعای آن حضرت در دادخواهی از ستمگران؛
15. دعای آن حضرت به وقت بیماری؛
16. دعای آن حضرت در طلب بخشش و آمرزش گناهان؛
17. دعای آن حضرت چون نام شیطان برده می‌شد؛
18. دعای آن حضرت در دفع بلاها و سختی‌ها؛
19. دعای آن حضرت به وقت درخواست باران؛
20. دعای آن حضرت در مکارم الاخلاق؛
21. دعای آن حضرت به وقت رویدادهای اندوه‌آور؛
22. دعای آن حضرت در سختی و گرفتاری؛
23. دعای آن حضرت برای تندرستی؛
24. دعای آن حضرت برای پدر و مادر؛
25. دعای آن حضرت برای فرزندانش؛
26. دعای آن حضرت برای همسایگان و دوستان؛
27. دعای آن حضرت برای مرزداران؛
28. دعای آن حضرت در ترس ازخدا؛
29. دعای آن حضرت به وقت تنگی رزق؛
30. دعای آن حضرت برای ادای وام؛
31. دعای آن حضرت در توبه و بازگشت؛
32. دعای آن حضرت در نماز شب؛
33. دعای آن حضرت در درخواست خیر و نیکی؛
34. دعای آن حضرت به هنگام گرفتاری؛
35. دعای آن حضرت در رضا به قضای حق؛
36. دعای آن حضرت به وقت شنیدن رعد؛
37. دعای آن حضرت در شکر؛
38. دعای آن حضرت در عذرخواهی از حق؛
39. دعای آن حضرت در طلب عفو؛
40. دعای آن حضرت به وقت یاد مرگ؛
41. دعای آن حضرت در درخواست پرده‌پوشی؛
42. دعای آن حضرت به وقت ختم قرآن؛
43. دعای آن حضرت به وقت دیدن ماه نو؛
44. دعای آن حضرت به وقت فرارسیدن ماه رمضان؛
45. دعای آن حضرت به هنگام وداع ماه رمضان؛
46. دعای آن حضرت در روز عید فطر و جمعه؛
47. دعای آن حضرت در روز عرفه؛
48. دعای آن حضرت در روز عید قربان و جمعه؛
49. دعای آن حضرت در دفع مکر دشمنان؛
50. دعای آن حضرت در ترس از حق؛
51. دعای آن حضرت در تضرع و زاری به درگاه حق؛
52. دعای آن حضرت در اصرار در طلب؛
53. دعای آن حضرت در اظهار فروتنی؛
54. دعای آن حضرت در رفع اندوه‌ها.

اهداف صحیفه سجادیه

صحیفه چگونه ستایش کردن، تسبیح نمودن و تهلیل خداوند را می‌آموزد و راه توبه و کیفیت انابه و عذرخواهی از عصیان و خطا را هموار می‌سازد و شیوه دعا و نیایش به درگاه الهی را به انسان تعلیم می‌دهد. این کتاب نیایش، چگونه درود فرستادن بر پیامبر و اهل‌بیت عصمت و طهارت را آموزش می‌دهد و راه استقامت در برابر ناملایمات و مصائب و صبوری در انجام تکالیف و وظایف بندگی را به خوبی ترسیم می‌کند و حقوق پدر، مادر، فرزندان، همسایگان و دوستان را برای همگان به خوبی تبیین می‌کند. صحیفه نه تنها دعا که کتاب سخن گفتن در سکوت با لبانی دوخته و آموختن هنر مبارزه بدون سلاح است. صحیفه انسانی آرمانی را توصیف می‌کند که نه در جست‌وجوی مقام و مال که در حقیقت در پی خداست و درس عشق‌بازی با خداوند را می‌آموزد و در عین حال وظایف انسان را در مسائل اقتصادی، مالی، اجتماعی به خوبی تشریح می‌کند. این کتاب مقدس استعانت از خداوند در تنگی معیشت را یاد می‌دهد و راه التجا، پناه بردن به خدا و طلب استغفار را به خوبی نشان می‌دهد.

معرفت خدای جهان و وحدانیت ذات مقدس الهی، عظمت، وسعت قدرت، تدبیر خداوند و گستره علم الهی، مفهوم ازلیّت و ابدیّت خداوند در کلاس توحید و مبدأشناسی صحیفه، با تعابیر ظریف و دقیق علمی، به خوبی بیان شده است و عالی‌ترین و بلندترین معارف توحیدی را در بر دارد. در کلاسی دیگر، پرده از مفهوم صحیح عدل الهی در برابر انسان آرمانی می‌گشاید. در صحیفه معنای دقیق خوف و رجا، اتکا بر توفیق الهی و چشم امید بر رحمت الهی داشتن، تولی و تبری، شفاعت و توسل و راه‌های تعالی معنوی به انسان آموزش داده می‌شود و به آدمی تعلیم می‌دهد چگونه از اعمال پلید و خصلت‌های ناشایسته منزه گردد. درس انسان‌شناسی، آغاز و فرجام انسان، امتیازات انسان و بیان اوصاف انسان آرمانی از ویژگی‌های برجسته صحیفه است که با تعلیم خلق و خوی شایسته موجبات سعادت دنیوی و اخروی انسان را فراهم می‌آورد. با نگاهی گذرا به دعاهای صحیفه معلوم می‌شود معارف والای این دفتر انسان‌سازی، در عین ایجاز، تمام اصول بندگی و قوانین تعلیمی و حقایق اسلام برای تزریق روح عبادت و سعادت واقعی در رگ‌های خشکیده پیکره انسانیت را دربردارد و همچون مروارید در دریای تاریک جهل و شقاوت نورافشانی می‌کند.

نسخ و شروح و ترجمه صحیفه

به دلیل ارجمندی صحیفه سجادیه در بین مسلمانان مخصوصاً شیعیان، تاکنون نسخه‌های خطی فراوانی به دست علما و اندیشمندان اسلامی نوشته شده است.

تاکنون شروح فراوانی بر صحیفه سجادیه نوشته شده است. مرحوم علامه آقا بزرگ تهرانی در کتاب "الذریعه الی تصانیف الشیعه" مشخصات ۶۶ شرح بر صحیفه را نام برده و متفکر بزرگ آقای باقر قریشی پس از نقل شرح‌های فوق دو شرح دیگر به آن اضافه کرده است.

در پایگاه اینترنتی اندیشه قم آقای محمد موحدان نام ۸۳ شرح فارسی و عربی از صحیفه سجادیه را با ذکر مشخصات آورده است، به علاوه یکی از مشخصات ۱۸ ترجمه فارسی از صحیفه سجادیه را نیز ذکر می‌نماید. نگارنده یکی دیگر از شروحی را که در سال‌های اخیر توسط استاد حسن ممدوحی کرمانشاهی تحت عنوان "شهود و شناخت" در چهار جلد که توسط "بوستان کتاب" قم انتشار یافته به رقم فوق اضافه کرده و بیان می‌دارد که مجموع ۸۴ شرح فارسی و عربی بر صحیفه سجادیه نگاشته شده است. همچنین ترجمه فارسی دیگری را که توسط استاد حسن ممدوحی کرمانشاهی در سال ۸۵ توسط "بوستان کتاب" قم انتشار یافته به عدد فوق اضافه کرده و بیان می‌دارد که تاکنون ۱۹ ترجمه فارسی از کل و یا بخش‌هایی از صحیفه کامله سجادیه به انجام رسیده است.

صحیفه سجادیه تا کنون به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شده است. پروفسور ویلیام چیتیک دانشمند آمریکایی ترجمه‌ای فصیح و رسا از صحیفه سجادیه منتشر کرده که در ضمن مقدمه آن، دعاهای اسلامی را به تعبیری زیبا ترسیم می‌کند. وی تمدن اسلامی را به یک شهر قدیمی تشبیه می‌کند که این شهر دیوارهایی دارد و درون آن باغ‌های دل‌انگیز و زیبایی است و با این بیان که ورود به این حصار آسان نیست می‌نویسد: قدیم‌ترین، اصیل‌ترین و دشوارترین باغ‌های این شهر برای ورود، قلب‌های بزرگ نمایندگان این تمدن است، اینجاست که دعاهای رسیده از متون‌های اسلام اولیه، تصویر کاملاً جدیدی را از روح زنده و پویای اسلام نشان می‌دهد.

ویژگی‌های صحیفه سجادیه

1. بعد از قرآن اولین کتابی است که از آثار صحابه و تابعین به ما رسیده است.
2. ادعیه آن جامع معارف و اخلاق اسلامی و انشاء یکی از ائمه است.
3. نسخ کهن از این گوهر گران‌بها در دست است که از قرون اولیه تا به حال باقی مانده و در کمتر کتابی به چنین نسخه‌هایی عتیق برمی‌خوریم.
4. صحیفه هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پرودگار است) خاص است.
5. مهم‌ترین رویکرد تفسیر قرآن که تفسیر از منظر اهل‌البیت(ع) است و در صحیفه سجادیه آیاتی از قرآن مجید تفسیر شده است.
6. کتاب صحیفه برای عموم است. در حالی که خواص نیز از آن سیراب می‌شوند و این ویژگی فقط در مکتب قرآن منزل، یافت می‌شود.
7. صحیفه تنها مطابق با زمان خود نیست، بلکه سازگار با همه زمان‌ها است و برای همه نسل‌ها قابل فهم و استناد است.
8. از جمله معیارهای شناخت کلمات معصومین(ع) موافقت و هماهنگی با قرآن است. تمام مطالب صحیفه سجادیه نه تنها موافقت ظاهری و هماهنگی با قرآن دارد، بلکه برای هر عبارت آن می‌توان شاهدی از قرآن یافت و آیه‌ای از آیات قرآن را ذکر کرد.
9. شباهت با کتب پیرامون پیشین، شباهت صحیفه با زبور در مناجات و نیایش و با انجیل، در طرح مسائل تربیتی و وعظ و موعظه و نصایح جاودانه است.
10. صحیفه سجادیه از کتب شیعی است که محبوب اهل تسنن نیز هست، زمانی که آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای شیخ طنطاوی صاحب تفسیر و مفتی اسکندریه ارسال می‌کند، ایشان در جواب می‌نویسد: "این از بدبختی ماست که این گنجینه گران‌بها تاکنون به دستم نرسیده و نتوانستم از آن استفاده کنم...".
11. بیان حقایق علمی، چنانکه در این کتاب از وزن هوا و نور، میکروب و مانند آن صحبت به میان آمده است.
12. صحیفه از نظر اسناد و روایات در اوج اتقان و در حد تواتر است.
13. صحیفه از نظر بلاغت و فصاحت در حد کمال است
14. صحیفه راه راز و نیاز و گفت‌وگوی با خدا را به ما نشان می‌دهد.
15. صحیفه سجادیه دارای ابعاد مختلف عرفانی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و... است که از میان این ابعاد، بعد اخلاقی و عرفانی آن از برجستگی خاصی برخوردار است.
16. صحیفه، قرآن صاعد و افتخار شیعیان است.
17. صحیفه کتاب تعلیم و تربیت است. محکم‌ترین و بهترین و بادوام‌ترین نوع تربیت، تربیت مبتنی بر دعا و شکسته شدن دل‌هاست که صحیفه سجادیه متضمن آن است.
18. صحیفه منبع معرفت، ایمان، معارف توحیدی، تعلیم بزرگ منشی و بلندهمتی است.
19. قرآن کریم بعد از ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ با ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾ شروع می‌شود و صحیفه نیز این‌چنین است، زیرا حمد کلید ذکر الهی است. قابل ذکر است که نهج‌البلاغه هم با الحمدلله شروع می‌شود.
20. صحیفه سجادیه، کتاب جهاد در تنهایی، سخن گفتن در سکوت، سنگر در شکست، فریاد زدن در خفقان و آموختن با لب‌های دوخته شده است.
21. صلوات بر محمد و آل محمد «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد» یکی از ویژگی‌های برجسته، صحیفه سجادیه است.

منابع

1. ترابی، سیده فاطمه، مقاله «صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه