آراستگی و پیراستگی در قرآن

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون آراستگی و پیراستگی است. "آراستگی و پیراستگی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آراستگی و پیراستگی در قرآن - آراستگی و پیراستگی در فقه اسلامی - آراستگی و پیراستگی در معارف دعا و زیارات - آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره سجادی - آراستگی و پیراستگی در معارف و سیره رضوی - آراستگی و پیراستگی در سیره پیامبر خاتم - آراستگی و پیراستگی در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

تزیین از ریشه "ز ـ ی ـ ن"، در مقابل شین و به معنای آراستن و زیبا جلوه دادن است و برای بهره‌مندی از اشیا صورت می‌گیرد و انگیزه آن در انسان حب نفس و خوش آمدن از چیزی است.

تزیین در قرآن

مفهوم تزیین در قرآن‌کریم با تعابیری گوناگون بیان شده و ریشه‌های اصلی این تعابیر، زین، حَلْی، جمال و زُخْرُف است. مشتقات و صیغه‌های به کار رفته از این ریشه‌ها در قرآن نیز به ۷۰ مورد می‌رسد. حلی در حقیقت زینت ظاهری و عرضی است که چیزی بدان آراسته می‌شود و هم در آیات مربوط به دنیا ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و هم در آیات مربوط به آخرت ﴿أُولَئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا﴾ به کار رفته است.

زخرف از تعابیری است که در قالب منفی یا به معنای زیبایی ناپایدار در قرآن به کار رفته است. ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ﴾ مفهوم غرور در تعبیری همانند ﴿وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا﴾ نیز به آراسته شدن ناشایست و از روی باطل باز می‌گردد. اسناد تسویل به نفس و شیطان نیز در قرآن‌کریم بیان‌گر آراستن از نوع منفی است که در آیاتی همچون ﴿وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ﴾ دیده می‌شود.

مفهوم تبرّج نیز در ارتباط با اظهار زینت‌های زنان در برابر نامحرمان به این موضوع ارتباط دارد. آراستن اشیا گاه سبب بهره‌گیری انسان از دنیا برای رسیدن به آخرت و کسب رضایت الهی است و گاه قلبها را گمراه کرده، آنها را از ذکر خداوند دور می‌کند، بر این اساس عامل تزیین در پاره‌ای از آیات قرآنی، خداوند متعال ﴿إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ﴾ و در پاره‌ای دیگر، شیطان معرفی شده است. ﴿وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ شیطان پس از آفرینش انسان از امر الهی تمرد، و سوگند یاد کرد که او و تمامی فرزندانش را از راه آراستن زشتیها در نظر آنها اغوا کند. ﴿ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِن طِينٍ فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾؛ ﴿ وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى أَن يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ قَالَ لَمْ أَكُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَإِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ ﴾ در بهشت نیز با گفته‌های خود، خوردن از شجره را در نظر آدم و همسر وی آراست.

در پاره‌ای از آیات، افعال مربوط به تزیین بدون ذکر فاعل آمده‌اند ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾؛ ﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ﴾ که برخی خداوند متعال را تزیین کننده دانسته‌اند، زیرا او شهوت و متعلقات آن را آفریده و از لذتی که در نیل به آن متعلقات پدید می‌آید باخبر بوده و نیل به آن لذتها را نیز روا‌دانسته است؛ اما به گفته طبرسی و طباطبایی تزیین‌کننده، شیطان است و این عقیده با شیوه بیان و نیز حکمت الهی تناسب بیشتری‌دارد، به هر حال خداوند با اسناد زیبایی‌های جهان به خود بر حکمت و عنایت خود استدلال کرده است و تزیین‌های شیطان را نیز می‌توان از این باب که خداوند تنها آفریدگار و مبدأ آفرینش در جهان است به او اسناد‌ داد. رسول‌ اکرم(ص) نیز دنیا را سبز و زیبا نامیدند که خداوند انسان‌ها را وارث آن قرار داده تا ببیند چگونه عمل‌ می‌کنند. جدای از زینت‌های طبیعی و تکوینی در برخی آیات نیز از تزیین و آراستن روحی ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾، ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ﴾. و بدنی ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾. یاد شده و گاه از برخی آرایش‌ها و ابراز زینت‌ها ﴿ وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ نهی شده است.

در متون مقدس ادیان پیشین نیز به موضوع تزیین پرداخته شده است. مطالعه تاریخ بنی‌اسرائیل این قوم را دارای تعلقی شدید به زیور بستن نشان می‌دهد. قرآن نیز این واقعیت را تأیید می‌کند. ﴿ وَنَادَى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قَالَ يَا قَوْمِ أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الأَنْهَارُ تَجْرِي مِن تَحْتِي أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِّنْ هَذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ وَلا يَكَادُ يُبِينُ فَلَوْلا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِّن ذَهَبٍ أَوْ جَاءَ مَعَهُ الْمَلائِكَةُ مُقْتَرِنِينَ ﴾؛ ﴿وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْدِيهِمْ سَبِيلًا اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ﴾؛ ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾، ﴿وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ﴾؛ ﴿قَالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَأَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى﴾ در میان این قوم سنگ‌ها و فلزهای قیمتی دارای کاربردهای متعدّد دینی بودند. آراستن بتها، لباس کاهنان با سنگهای تزیینی و قیمتی گوناگون و نیز آویختن زنگوله‌های طلایی بر لباس کاهنان و موارد دیگر از این دست است. در دیگر آیینهای پیشین نیز اشکال مختلفی از توجه به زینت‌های مذهبی را می‌توان دید؛ برای نمونه در آیین زرتشت، نام برخی ماهها و فرشتگان مرتبط با زیباییهای زمین است؛ و از شادی و آراستگی و تزیین در برخی آیینهای شاد سخن رفته است. از سلمان فارسی نقل شده است که گفت: ما در زمان ساسانیان بر این باور بودیم که خداوند یاقوت را در نوروز برای زیور مردمان بیافرید و زبرجد را در مهرگان، و این دو روز را بر دیگر روزهای سال برتری داد، چنان‌که یاقوت و زبرجد را بر دیگر گوهرها.

نگاه کلی قرآن به تزیین

در دیدگاه قرآن حب زینت به خودی خود مذموم نیست، بلکه از بزرگ‌ترین اسباب آشکارسازی استعداد انسان در شناخت سنن و آیات الهی است. ترکیب قرآنی "اخراج‌ زینت" در آیه ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ به معنای آفرینش مواد اولیه تشکیل دهنده زینت‌ها و نیز آموزش راه‌های ساخت آنها از طریق قرار دادن علاقه و نیز استعداد ابداع در وجود انسان‌هاست.

خداوند در آیه ﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ﴾ از ۷ امری که می‌تواند مورد علاقه و میل انسان باشد، نام برده است. این ۷ امر در برگیرنده لذت‌های جسمانی و روحی و عاطفی و اقتصادی هستند.

خداوند در آیه‌ ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ این پندار را که تحریم زینت‌ها و روزی‌های پاک و حلال نشانه زهد و پارسایی باشد، باطل می‌کند. اضافه زینت به اللّه در آیه مزبور برای نیکو شمردن آن و منت نهادن خداوند بر بندگان است و نشان می‌دهد که زینتهای الهی باید در راه عبادت به کار روند. ادامه آیه نیز تصریح می‌کند که در اصل، اهل ایمان سزاوار بهره‌برداری از این زینتها هستند. غرایزی که خداوند در انسان‌ها قرار داده ـ از جمله حب زینت ـ نهایتی ندارند و خود بزرگ‌ترین سبب پیشرفت و تنوع‌آفرینی بشر در امور زراعت، صنعت و دیگر اسباب آبادانی هستند. خداوند متعال انسان‌ها را در هیئتی نیکو آفرید؛ زیبایی‌هایی در طبیعت قرار داد و آنها را برای بشر تبیین؛ و او را به آنها نیازمند کرد؛ و امور خیر را نیز از طریق تشریع برای انسان آراست.

از سویی دیگر قرآن‌کریم از آراستگی زندگی دنیوی در نظر افراد بی‌ایمان سخن می‌گوید: ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا﴾ و از شیفته شدن مؤمنان به ظاهر آراسته زندگی آنان پرهیز می‌دهد: ﴿وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾. اینان کسانی هستند که همتشان به بهره‌برداری از لذتهای دنیا و گردآوری مال و کسب جاه مصروف گردید. دنیا برای این گروه جز همین زینت ظاهری نیست و چنین تزیینی، شیطانی و مذموم است. این واقعیت در آیاتی تبیین شده است. ﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾، ﴿وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيمًا تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِرًا﴾، ﴿إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَالْأَنْعَامُ حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلًا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِيدًا كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ تشبیه‌های موجود در این دسته از آیات فریبندگی دنیا را نشان داده‌اند؛ شادمانی به مظاهر دنیوی در آنها تقبیح و وخامت این دلبستگی‌ها و حال دنیامداران تبیین شده است. سخن فرعون هنگام مواجهه با موسی نمونه‌ای از غرور ناشی از فریفتگی به زینت دنیاست: ﴿ وَنَادَى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قَالَ يَا قَوْمِ أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الأَنْهَارُ تَجْرِي مِن تَحْتِي أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِّنْ هَذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ وَلا يَكَادُ يُبِينُ فَلَوْلا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِّن ذَهَبٍ أَوْ جَاءَ مَعَهُ الْمَلائِكَةُ مُقْتَرِنِينَ ﴾ در چنین محیطی قارون رشد یافت و تجمل‌پرستی او موجب سرکشی و هلاک وی شد. ﴿فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِينَ﴾ خداوند همچنین به توبیخ کسانی پرداخت که زر و زیور قارونچشم آنان را پر کرده، از مشاهده حقایق غافل ساخت: ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾، ﴿وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ﴾ در نهایت در همین محیط که چشم و دل مردم، فریفته زینت دنیوی بود، سامری با زیورهای بنی‌اسرائیل گوساله‌ای طلایی ساخت و آن را در نظر آنان به جای خداوند یگانه نشاند: ﴿وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْدِيهِمْ سَبِيلًا اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ﴾. موسی نیز چون در دربار فرعون به سن جوانی رسید و با عادات فرعونیان آشنا بود، در پی دعوت فرعون جهت تعیین موعدی برای هماوردی، "یوم الزینه" را تعیین کرد که روز عید فرعونیان بود و‌همگان در آن ضمن دست کشیدن از کار، خود را زینت کرده، گرد هم می‌آمدند ﴿قَالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَأَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى﴾. تزیین به قصد تفاخر و فریفتگی در برابر آن نیز موجب غضب خداوند است و خداوند هنگام نقل داستان قارون این نوع تزیین و فرجام آن را نشان می‌دهد. ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾.

زینت‌های طبیعی

طبق گزارش قرآنی، آفرینش هر یک از اشیا در قالبی زیبا و نیکو، صورت پذیرفته است: ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ﴾ و زمین با زینت‌های الهی آراسته شده است ﴿إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾. همان گونه که آسمان نیز آراسته معرفی می‌شود: ﴿وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ﴾؛ ﴿إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ﴾ و در سوره نحل از جمال و زینت چارپایان برای انسان سخن آمده است: ﴿وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴾ هریک از شتر، گاو، گوسفند، اسب و قاطر به تناسب در راه‌رفتن فردی و گروهی، تولید پشم و کرک و مو و شیر و گوشت و چربی یا در راه رفتن و تاختن و شیهه کشیدن و برآوردن یال و ترکیب بدن، پستان‌های پُر از شیر و کوهان‌های برآمده، توان باربری و جنگی در شتر و تولید پوشاک و خوراک و نوشیدنی و کثرت تولید مثل و نیز وجاهتی که از داشتن آنها نصیب انسان می‌گردد و موارد دیگر دارای زیبایی‌های متعددی هستند.

قرآن‌کریم به زیبایی‌های چارپایان با بیان‌های دیگر نیز اشاره کرده است. ﴿وَوَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَيْمَانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ﴾ خداوند در این دنیا اشیای زیبا را جهت امتحان انسان‌ها قرار داده و آنان را از فریب‌ ظواهر دنیوی برحذر داشته است، زیرا تنها در این حالت است که تکلیف برای انسان معنا می‌یابد. این مطلب، بیانگر سخن رسول اکرم(ص) است که فرمود: بهشت به ناخوشایندیها و جهنم به خوشایندیها پیچیده شده است.

زینت‌های انسانی

خداوند، فطرت انسان‌ها را به خوبی‌ها و زیبایی‌ها متمایل ساخته و ایمان را‌محبوب دل آنان قرار داده است: ﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ ﴾. همچنین تزیینی که در آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾ از آن سخن رفته محدود به زینت‌های مادی نیست و شامل زینت‌های معنوی همانند صفات انسانی و ملکات اخلاقی نیز می‌شود.

قرآن‌کریم دنیا و زیبایی‌های آن را مقدمه‌ای برای دستیابی به زیبایی باقی و حقیقی می‌داند. تزیینی که هدف آن بهره‌مندی از دنیا برای نیل به‌آخرت و رضایت الهی باشد ممدوح و عبارت از زیبایی واقعی‌ای است که انسان بصیر از آن بهره‌می‌برد، بی‌آنکه سبب آلودگی او گردد؛ اما آنچه انسان را در برخی جهات بیاراید و در برخی جهات بیالاید، از یک جهت زینت و از جهتی دیگر زشتی است. اهل ایمان به برگرفتن زینت‌های خود هنگام نماز سفارش شده‌اند: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ در برخی روایات، مراد از زینت، لباس دانسته شده که کمترین آن، پوشش برای عورت است. لباسی که زشتی‌های آدمی را بپوشاند و وی را زینت دهد، از نعمت‌های خدا به شمار می‌رود: ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾.

لفظ ﴿رِيشًا﴾ که بر لباس عطف شده، به معنای تجمل و پوششهای آراینده و زیبا و مباح دانسته شده که فراتر از میزان حداقلی مورد اشاره در آیه‌اند. گذشته از اطلاقی که در امر آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ وجود دارد و هرگونه خیر و نعمتی را دربر‌می‌گیرد، در‌پاره‌ای از روایات نیز برخی موارد آراستن ظاهری همانند شانه کردن موها هنگام نماز، غسل و پوشیدن لباس سفید و نیز آراستن بدن و جامه برای نمازهای جمعه و عیدین از مصادیق زینت معرفی شده‌اند. در آیه بعد نیز از تحریم زینتها منع شده است: ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ﴾. در حدیثی عثمان‌ بن مظعون با رسول‌الله(ص) از قصد خود مبنی بر رهبانیت و ترک دنیا‌ و مواردی‌ دیگر همچون عدم بهره‌مندی از همسر‌ خود و بوی خوش و خوردن گوشت، سخن گفت و رسول‌اکرم(ص) وی را از افراط و تفریط برحذر داشتند.

در عصر جاهلی، قبایل مختلف عرب، زینت‌ لباس را به قصد قربت و تعبّد بر خود حرام کرده، مردان در روز و زنان در شب به صورت عریان گرد کعبه طواف کرده، می‌گفتند: ما در لباسی طواف نمی‌کنیم که در آن گناه کرده‌ایم. برخی از آنان نیز به قصد زدن فال نیک می‌گفتند که امیدواریم همان‌گونه که از لباس خود خارج می‌شویم از گناهان خود نیز به درآییم، بنابراین تمامی زینت‌ها در اسلام جز آنچه مستثنا و حرام شمرده‌شده، مباح به شمار می‌روند. تزیین در زندگی زن نقشی متمایز دارد. زن از کودکی با زیورآلات سر و کار دارد ﴿أَوَمَنْ يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ﴾. که امری پسندیده و برای تقویت نهاد خانواده مفید است. قرآن‌کریم زینت‌آرایی زن را هنگامی نهی کرده که برای نامحرم آشکار باشد: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ﴾. برخی از این آیه، استفاده کرده‌اند که زن، مأذون به بلند کردن صدای خود نیز برای نامحرم نیست، زیرا فتنه‌انگیزی صدای زن از فتنه زینت آرایی او بیشتر است. به هر روی زینت مورد استعمال زنان، از نظر قرآن‌کریم به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: آنچه اظهار آن برای نامحرم ناروا و آنچه اظهار آن رواست که در بیان مصادیق آن نیز فقها آرایی دارند..

تزیین در دانشنامه معاصر قرآن کریم

زیور، زینت، آرایش، به معنی آراستن و جلوه دادن است که مشتقات آن در قرآن به صورت زَیَّن، زیَّنُوا، زَیَّنّا (ماضی)؛ اُزَیِّنَنَّ (مضارع معلوم)؛ زُیِّنَ (ماضی مجهول)، استعمال شده است. تَزَیُّن، مصدر باب تفعّل نیز به معنی خود آراستن، زینت به خود گرفتن و ماضی معلوم آن به صورت: اِزَّیَّنَتْ آمده است.

زینه، نیز به معنی زیور، آرایش یا آنچه باعث زیبایی می‌شود در قرآن کریم در مورد ستارگان، موجودات طبیعی روی زمین، طلا، مال، پول، لباس، بدن، زیور زنان به کار رفته است. ﴿يَوْمُ الزِّينَةِ﴾ نیز، در قرآن به عنوان نام یکی از اعیاد فرعونیان آمده است. راغب گوید: زینت حقیقی آن است که آراستگی انسان را در تمام حالات در دنیا و آخرت موجب گردد. به طور کلی زینت بر سه قسم است:

1. زینت نفسانی و باطنی، مانند. علوم و عقاید صحیح و درست، چنان که فرموده است: ﴿حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾.
2. زینت جسمی و بدنی، مانند نیرومندی و بلندی قامت.
3. زینت خارجی، مانند مال و جاه و مقام: ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ﴾؛ ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ﴾؛ ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾. در قرآن گاهی تزیین به خدا نسبت داده شده مانند: ﴿ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾؛﴿زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ﴾ و گاهی نیز فاعل آن ذکر نشده است مانند: ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا﴾ زینت در آیه﴿زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ﴾. ممکن است مقصود از آن، زینت ظاهری آسمان باشد که با چشم برای عموم قابل رؤیت است و نیز ممکن است مقصود، نظام دقیق حرکت ستارگان باشد که فقط عده‌ای آن را درک می‌کنند. آیات: ﴿إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ﴾ و ﴿وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ﴾ نیز، به همین معنا است.

از کلمات همسوی با «تزیین»، واژه‌های «حَلْی»، «زَیَّنَ»، «سَوَّلَ»، «زخرف»، «لؤلؤ و مرجان» و «استبرق» را می‌توان در آیات جستجو کرد. قرآن کریم، آفرینش پدیده‌ها را هریک به جای خود، زیبا و نیکو گزارش می‌کند: ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ﴾. آنگاه مصادیق آن را چون آب، چارپایان، زینت آلات، زن، ثروت، ستارگان، نقره، طلا، گیاهان و فرزندان را در طی آیاتی ذکر می‌کند.

خداوند فطرت انسان‌ها را به زیبایی‌ها متمایل ساخته است: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ﴾. ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾. کلمه ﴿رِيشًا﴾ به معنای تجمل و پوشش‌های آراینده و زیبا است.

قرآن کریم زینت‌آرایی زن را در مقابل نامحرم نهی فرموده است: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ﴾. تزیین به قصد تفاخر و خود فریفتگی در برابر آن نیز موجب غضب خداوند است و در داستان قارون این نوع خودفریفتگی در مقابل زینت دنیایی مذمت شده است: ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ﴾ ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾، ﴿وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ﴾، ﴿فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِينَ﴾

در چنین محیط دنیاطلبانه زرق و برق‌جویی بود که مردمان فریفته زیور دنیا، به ندای سامری پاسخ می‌دهند: ﴿وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ﴾. از آیه ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ چنین بر می‌آید که تعبیر ﴿زِينَةَ اللَّهِ﴾ برای نیکو شمردن زینت و حائز اهمیت بودن آن در جلب و جذب مردمان به نعمت‌های الهی است و در واقع نشان می‌دهد که زینت‌های الهی، زمینه‌ساز توجه به خدا و وسیله‌ای برای تمهیدات عبادت اوست، اما نباید زینت و زیور وسیله‌ای برای دنیاطلبی و گردآوری مال و کسب جاه و مقام باشد: ﴿وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾.

در متون مقدس ادیان پیشین نیز به موضوع تزیین پرداخته شده است. تاریخ بنی‌اسرائیل بهترین گواه بر این واقعیت است و در سوره‌هایی از قرآن کریم بدان اشاره شده است. در میان این قوم، سنگ‌ها و فلزهای قیمتی دارای کاربردهای متعدد دینی بودند. آراستن بت‌ها، لباس کاهنان با سنگ‌های تزیینی و قیمتی گوناگون و نیز آویختن زنگوله‌های طلایی بر لباس کاهنان و موارد دیگر از این دست است.

در دیگر آیین‌های باستان نیز اشکال مختلفی از توجه به زینت‌های مذهبی را می‌‌توان دید. برای نمونه در آیین زرتشت، نام برخی ماه‌ها و فرشتگان مرتبط با زیبایی‌های زمین است. از سلمان فارسی نقل شده که گفته است: ما در زمان ساسانیان بر این باور بودیم که خداوند یاقوت را در نوروز برای زیور مردمان بیافریده است و زبرجد را در مهرگان و این دو روز را بر دیگر روزهای سال برتری داده است، چنان که یاقوت و زبرجد را بر دیگر گوهرها.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «آخرت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. خوش منش، ابوالفضل، مقاله «تزیین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷