توحید صفاتی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{ویرایش غیرنهایی}} +)) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{اعتقادات شیعه}} | |||
{{مدخل مرتبط | |||
| موضوع مرتبط = توحید | |||
| عنوان مدخل = توحید صفاتی | |||
| مداخل مرتبط = [[توحید صفاتی در قرآن]] - [[توحید صفاتی در حدیث]] - [[توحید صفاتی در کلام اسلامی]] - [[توحید صفاتی در اخلاق اسلامی]] - [[توحید صفاتی در معارف و سیره علوی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
== مقدمه == | |||
مراد [[فیلسوفان]] و [[متکلمان]] از این اصطلاح آن است که چون صفتی را به [[خداوند]] نسبت می‌دهیم، آن صفت، عین [[ذات خداوند]] است نه اینکه چیزی غیر از ذات باری باشد. [[صفات خداوند]] عین ذات اویند و از آن جدا نیستند. خداوند را ذاتی است بسیط؛ ولی [[عقل]] ما از آن، مفاهیمی متعدد انتزاع میکند. منشأ این انتزاع جز ذات بسیط [[الهی]] نیست و صفت، چیزی دیگر نیست که به ذات خداوند اتصال یابد یا اضافه شود یا با آن [[متحد]] گردد. عقل [[انسانی]]، مفاهیم را تنها به ذات بسیط خداوند نسبت میدهد. بدین‌سان، مراد از توحید صفاتی، این است که صفات الهی چیزی جز [[ذات الهی]] نیستند<ref>خداشناسی، ۱۲۳- ۱۲۱.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص322.</ref>. | |||
==دیدگاه قرآنی== | |||
{{اصلی|توحید صفاتی در قرآن}} | |||
[[قرآن کریم]] از یک سو [[خداوند]] را به [[صفات کمال]] و [[جمال]] متّصف می‌داند؛ مانند [[حیات]]: {{متن قرآن|هُوَ الْحَيُّ }}، [[علم]]: {{متن قرآن|يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ }}<ref> از تو نظر می‌خواهند بگو: خداوند برای شما درباره کلاله نظر میدهد که اگر مردی مرد و دارای فرزندی نبود و خواهری داشت، نصف میراث او به این خواهر می‌رسد و برادر نیز از خواهر (تمام دارایی را) ارث می‌برد، اگر خواهر فرزندی نداشته باشد و اگر خواهران (مرد مرده) دو تن باشند دو سوم از میراث را می‌برند و اگر (میراث‌بران) گروهی برادر و خواهر باشند هر مرد برابر با بهره دو زن ارث می‌برد؛ خداوند (این احکام را) برای شما بیان می‌دارد مبادا که گمراه شوید و خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره نساء، آیه: ۱۷۶.</ref>، [[قدرت]]: {{متن قرآن|تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ }}<ref> بزرگوار است آنکه پادشاهی در کف اوست و او بر هر کاری تواناست؛ سوره ملک، آیه: ۱.</ref> و [[سمع]] و [[بصر]]: {{متن قرآن|مَّا خَلْقُكُمْ وَلا بَعْثُكُمْ إِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ}}<ref> آفرینش و برانگیختن شما (همگی) جز همانند (آفرینش) یک تن نیست؛ بی‌گمان خداوند شنوایی بیناست؛ سوره لقمان، آیه: ۲۸.</ref> و بدین ترتیب قول [[معتزله]] به [[نفی]] صفات و [[نیابت]] ذات از صفات<ref>الالهیات، ج ۲، ص ۳۳ - ۳۴.</ref> [[باطل]] می‌گردد و از سوی دیگر بر بساطت و نیز [[غنا]] تأکید میکند و بدین‌سان [[اعتقاد]] [[اشاعره]] به زیادت صفات بر ذات و تعدّد قدما<ref>شرح المواقف، ج ۸، ص ۴۴ - ۴۵.</ref> [[نفی]] می‌شود. | |||
وجه بطلان [[عقیده]] [[معتزله]] این است که [[اعتقاد]] مزبور مستلزم خلوّ ذات [[واجب]] از اوصاف کمال است که این خود مستلزم [[نقص]] است<ref>الالهیات، ج ۲، ص ۳۵.</ref>، در حالی که [[خداوند]] از هر نقصی مبرّاست و [[راز]] [[نفی]] [[نظریه]] [[اشاعره]] آن است که قول آنان مستلزم ترکب [[واجب]] تعالی از ذات و صفتِ زاید بر ذات، [[اعتقاد]] به قدمای ثمانیه و احتیاج [[خداوند]] به امری خارج از ذات است<ref>الالهیات، ج ۲، ص ۳۷ - ۳۹؛ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۰۵ - ۳۰۶، «توحید در قرآن».</ref> که این لوازم با [[توحید]] و غنای [[واجب]] منافات دارد<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>. | |||
برخلاف [[معتزله]] و [[اشاعره]]، [[متکلمان]] و [[دانشمندان]] [[شیعه]] معتقدند که گرچه [[صفات خدا]] از جهت لفظ و مفهوم با یکدیگر متغایر و نیز با ذات [[حق]] مغایرند، از جهت مصداق، هر یک عین دیگری است و همه عین ذات‌اند<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۰۵.</ref> چون [[اختلاف]] ذات با صفات و [[اختلاف]] صفات با یکدیگر لازمه [[محدودیت]] وجود است و برای وجودِ نامحدود همان گونه که دومی تصورپذیر نیست، [[کثرت]] و ترکیب و [[اختلاف]] ذات و صفات نیز متصوّر نیست. توحید صفاتی مانند [[توحید ذاتی]] از اصول [[معارف اسلامی]] و عالی‌ترین و پر اوج‌ترین [[اندیشه]] بشری است که به خصوص در [[مکتب]] [[شیعی]] تبلور یافته است<ref>مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۱، «جهان بینی توحیدی».</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>. | |||
[[امام علی]] {{ع}} در نخستین [[خطبه]] [[نهج البلاغه]] ابتدا از صفات نامحدود [[خدا]] یاد میکند و سپس میفرماید: [[اخلاص]] کامل عبارت از [[نفی]] صفات از خداست، زیرا هر صفتی [[گواهی]] میدهد که او چیزی غیر از موصوف است و هر موصوفی [[گواهی]] میدهد که ذات او غیر صفت است و هرکس [[خدا]] را با صفتی وصف کند، ذات او را مقارن چیزی کرده و هرکس [[خدا]] را مقارن چیزی کند، او را دوگانه پنداشته و کسی که [[خدا]] را دوگانه فرض کند، او را دارای اجزاء دانسته است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱.</ref>. مراد از صفتِ منفی، صفتِ زاید بر ذات و مقصود از صفتِ ثابت صفتی است که عین ذات و نامحدود به نامحدودیت ذات است<ref>مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۲، «جهانبینی توحیدی».</ref>. | |||
{{ | [[امام رضا|حضرت رضا]] {{ع}} درباره آنان که معتقدند [[خداوند]] همواره عالم است با علمِ زاید، [[قادر]] است با قدرتِ زاید و [[حی]] و قدیم و [[سمیع]] و [[بصیر]] است با [[حیات]]، قِدَم، [[سمع]] و [[بصر]] زاید میفرماید: هرکس درباره [[صفات خدا]] چنین گوید، [[خدایان]] متعددی را با [[خدا]] [[معبود]] خود کرده و از [[ولایت]] ما بهره ای ندارد و [[خدا]] همیشه ذاتا [[دانا]]، توانا، زنده، قدیم، شنوا و بیناست و از آنچه [[مشرکان]] و [[اهل]] [[تشبیه]] می‌گویند مبرّا و بسیار [[برتر]] است<ref>التوحید، صدوق، ص ۱۴۰.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>. | ||
< | |||
بنابر روایتی از [[امام صادق|حضرت صادق]] {{ع}}، [[خداوند]] همواره [[پروردگار]] بوده و هنگامی که هیچ معلوم و مسموع و مبصَر و مقدوری نبود، [[دانایی]]، [[شنوایی]]، [[بینایی]] و [[توانایی]] ذاتی او بود<ref>التوحید، صدوق، ص ۱۳۹.</ref> و در روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} آمده است که [[خداوند]] با همان که می‌بیند، می‌شنود و با همان که می‌شنود، می‌بیند <ref>التوحید، صدوق، ص ۱۴۴.</ref> "و آن چیزی جز ذات او نیست"<ref>المیزان، ج ۱، ص ۳۹۲.</ref> با تکیه بر [[آیات]] [[قرآن]] می‌توان برای [[توحید صفات]] معنای دیگری را نیز [[استنباط]] کرد و آن عبارت از [[حصر]] اوصاف کمال در ذات [[حق تعالی]] و [[نفی]] آنها از غیر است؛ بدین صورت که بگوییم: فقط اوست که [[حی]]، عالم، [[قادر]]، [[سمیع]] و [[بصیر]] است و آنچه از این صفات در غیر [[مشاهده]] می‌شود، در [[حقیقت]] تجلّی اوصاف خداست و همه آنها فانی در اوصاف اویند و این معنا از ویژگی‌های بحث‌های [[قرآنی]] است که نظیر آن را در مباحث [[فلسفی]] و [[کلامی]] نمی‌توان یافت<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۲۹.</ref>. البته در [[عرفان نظری]] ردّ پایی از این بحث را می‌توان یافت که آن نیز در [[قرآن]] "[[کشف]] تامّ محمدی {{صل}}" ریشه دارد، در هر صورت، لسان برخی از [[آیات]] مربوط به [[صفات الهی]] لسان [[حصر]] است؛ مانند [[آیه]] ۶۵ [[سوره]] [[غافر]] {{متن قرآن|هُوَ الْحَيُّ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ }}<ref> اوست که زنده است، هیچ خدایی جز او نیست، از این روی او را در حالی که دین خویش را برای او ناب می‌دارید بخوانید؛ سپاس خداوند پروردگار جهانیان را؛ سوره غافر، آیه: ۶۵.</ref> که مفید [[حصر]] [[حیات]] در خداست<ref>المیزان، ج ۱۷، ص ۳۴۶.</ref> و معنایش این است که زنده واقعی فقط خداست و دیگران بهره‌ای از این [[حیات]] ندارند؛ نه اینکه دیگران واقعا [[حیات]] دارند ولی به گونه موقّت و در [[آینده]] [[حیات]] خود را از دست می‌دهند و تنها او زنده می‌ماند<ref> تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۱۷، «توحید در قرآن».</ref>، بنابراین، معنای دقیق‌تر [[آیه]] ۳۰ [[سوره زمر]] {{متن قرآن|إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ}}<ref> بی‌گمان تو خواهی مرد و آنان نیز می‌میرند؛ سوره زمر، آیه: ۳۰.</ref> این است که هم اکنون نه توحیات واقعی داری و نه دیگران، چون [[حقیقت]] [[حیات]] از آن خداست و همه آیینه‌دار [[حیات]] واقعی خدایند و تنها اوست که به نحو مطلق [[حی]] است<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۱۷، «توحید در قرآن».</ref>. در [[قرآن کریم]] [[آیات]] دیگری هستند که افزون بر تصریح به برخی از اسما و [[صفات الهی]] زبانشان زبان [[حصر]] یا ظاهر در [[حصر]] است؛ مانند [[آیات]] ۸۳ و ۱۰۰ [[سوره]] [[یوسف]] {{متن قرآن|إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ }}<ref> اوست که دانای فرزانه است؛ سوره یوسف، آیه: ۸۳.</ref> که افزون بر یادکرد دو [[صفت علم]] و [[حکمت الهی]]، مفید آن‌اند که فقط [[خداوند]] [[دانا]] و [[حکیم]] است و [[آیه]] ۱۱ [[سوره]] [[شوری]]: {{متن قرآن|فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}}<ref> پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست؛ سوره شوری، آیه: ۱۱.</ref> که ضمن تصریح به [[سمیع]] و [[بصیر]] بودن [[خدا]] بر [[حصر]] نیز دلالت دارد و گویای این است که تنها خداست که شنوا و بیناست و دیگران [[مظهر]] [[سمیع]] و بصیرند، و [[آیه]] ۱۶۵ [[سوره بقره]]: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ }}<ref> و برخی از مردم به جای خداوند همتایانی می‌گزینند و آنها را چنان دوست می‌دارند که خداوند را و مؤمنان، خداوند را دوستدارترند. و کاش کسانی (که با گزینش بت‌ها) به خود ستم کردند آنگاه که عذاب را (در رستخیز) می‌نگرند، دریابند که تمام توان (ها) از آن خداوند است و اینکه خداوند سخت‌کیفر است؛ سوره بقره، آیه: ۱۶۵.</ref> که همه [[قدرت]] را از آن [[خدا]] دانسته، به نحوی اشاره میکند که [[قدرت]] به گونه انحصاری از خداست و برای دیگران هیچ سهمی از [[قدرت]] ـ نه در طول و نه در عرض [[قدرت الهی]] ـ وجود ندارد جز آنکه آنها تنها [[مظهر]] و آیت [[قدرت]] خدای سبحان‌اند؛ همچنین‌اند [[آیات]] ۱۰ [[سوره فاطر]]: {{متن قرآن|مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَكْرُ أُوْلَئِكَ هُوَ يَبُورُ}}<ref> هر که عزّت می‌خواهد (بداند که) عزّت همگی از آن خداوند است؛ سخن پاک به سوی او بالا می‌رود و کردار نیکو آن را فرا می‌برد و آنان که نیرنگ‌های بد می‌بازند عذابی سخت خواهند داشت و نیرنگ آنان خود از میان خواهد رفت؛ سوره فاطر، آیه: ۱۰.</ref> و ۱۳۹ [[سوره نساء]]: {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَيَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا }}<ref> همان کسانی که به جای مؤمنان، کافران را دوست می‌گزینند؛ آیا عزّت را نزد آنان می‌جویند با آنکه بی‌گمان عزّت همه از آن خداوند است؛ سوره نساء، آیه: ۱۳۹.</ref> که همه [[عزّت]] را از آن [[خدا]] دانسته‌اند و دلالت می‌کنند که [[عزّت]] [[خدا]] [[حقیقی]] و اصیل و [[عزّت]] دیگران مجازی و اعتباری است، زیرا [[حصر]] [[عزّت]] در [[خدا]] و بی کرانگی آن، جایی برای [[عزّت]] [[حقیقی]] و مستقل غیر نمی‌گذارد<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۲۹ - ۳۷۳.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>. | |||
==جستارهای وابسته== | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[صفات الهی]] | * [[صفات الهی]] | ||
* [[توحید]] | * [[توحید]] | ||
| خط ۲۷: | خط ۳۲: | ||
* [[توحید عبادی]] | * [[توحید عبادی]] | ||
* [[شرک صفاتی]] | * [[شرک صفاتی]] | ||
{{پایان}} | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
{{خداشناسی}} | {{خداشناسی}} | ||
[[رده:توحید | [[رده:توحید صفات]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۸ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۱۳
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
این مدخل زیرشاخهٔ بحث توحید است. توحید صفاتی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توحید صفاتی در قرآن - توحید صفاتی در حدیث - توحید صفاتی در کلام اسلامی - توحید صفاتی در اخلاق اسلامی - توحید صفاتی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
مراد فیلسوفان و متکلمان از این اصطلاح آن است که چون صفتی را به خداوند نسبت می‌دهیم، آن صفت، عین ذات خداوند است نه اینکه چیزی غیر از ذات باری باشد. صفات خداوند عین ذات اویند و از آن جدا نیستند. خداوند را ذاتی است بسیط؛ ولی عقل ما از آن، مفاهیمی متعدد انتزاع میکند. منشأ این انتزاع جز ذات بسیط الهی نیست و صفت، چیزی دیگر نیست که به ذات خداوند اتصال یابد یا اضافه شود یا با آن متحد گردد. عقل انسانی، مفاهیم را تنها به ذات بسیط خداوند نسبت میدهد. بدین‌سان، مراد از توحید صفاتی، این است که صفات الهی چیزی جز ذات الهی نیستند[۱][۲].
دیدگاه قرآنی
قرآن کریم از یک سو خداوند را به صفات کمال و جمال متّصف می‌داند؛ مانند حیات: ﴿هُوَ الْحَيُّ ﴾، علم: ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴾[۳]، قدرت: ﴿تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾[۴] و سمع و بصر: ﴿مَّا خَلْقُكُمْ وَلا بَعْثُكُمْ إِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾[۵] و بدین ترتیب قول معتزله به نفی صفات و نیابت ذات از صفات[۶] باطل می‌گردد و از سوی دیگر بر بساطت و نیز غنا تأکید میکند و بدین‌سان اعتقاد اشاعره به زیادت صفات بر ذات و تعدّد قدما[۷] نفی می‌شود.
وجه بطلان عقیده معتزله این است که اعتقاد مزبور مستلزم خلوّ ذات واجب از اوصاف کمال است که این خود مستلزم نقص است[۸]، در حالی که خداوند از هر نقصی مبرّاست و راز نفی نظریه اشاعره آن است که قول آنان مستلزم ترکب واجب تعالی از ذات و صفتِ زاید بر ذات، اعتقاد به قدمای ثمانیه و احتیاج خداوند به امری خارج از ذات است[۹] که این لوازم با توحید و غنای واجب منافات دارد[۱۰].
برخلاف معتزله و اشاعره، متکلمان و دانشمندان شیعه معتقدند که گرچه صفات خدا از جهت لفظ و مفهوم با یکدیگر متغایر و نیز با ذات حق مغایرند، از جهت مصداق، هر یک عین دیگری است و همه عین ذات‌اند[۱۱] چون اختلاف ذات با صفات و اختلاف صفات با یکدیگر لازمه محدودیت وجود است و برای وجودِ نامحدود همان گونه که دومی تصورپذیر نیست، کثرت و ترکیب و اختلاف ذات و صفات نیز متصوّر نیست. توحید صفاتی مانند توحید ذاتی از اصول معارف اسلامی و عالی‌ترین و پر اوج‌ترین اندیشه بشری است که به خصوص در مکتب شیعی تبلور یافته است[۱۲][۱۳].
امام علی (ع) در نخستین خطبه نهج البلاغه ابتدا از صفات نامحدود خدا یاد میکند و سپس میفرماید: اخلاص کامل عبارت از نفی صفات از خداست، زیرا هر صفتی گواهی میدهد که او چیزی غیر از موصوف است و هر موصوفی گواهی میدهد که ذات او غیر صفت است و هرکس خدا را با صفتی وصف کند، ذات او را مقارن چیزی کرده و هرکس خدا را مقارن چیزی کند، او را دوگانه پنداشته و کسی که خدا را دوگانه فرض کند، او را دارای اجزاء دانسته است[۱۴]. مراد از صفتِ منفی، صفتِ زاید بر ذات و مقصود از صفتِ ثابت صفتی است که عین ذات و نامحدود به نامحدودیت ذات است[۱۵].
حضرت رضا (ع) درباره آنان که معتقدند خداوند همواره عالم است با علمِ زاید، قادر است با قدرتِ زاید و حی و قدیم و سمیع و بصیر است با حیات، قِدَم، سمع و بصر زاید میفرماید: هرکس درباره صفات خدا چنین گوید، خدایان متعددی را با خدا معبود خود کرده و از ولایت ما بهره ای ندارد و خدا همیشه ذاتا دانا، توانا، زنده، قدیم، شنوا و بیناست و از آنچه مشرکان و اهل تشبیه می‌گویند مبرّا و بسیار برتر است[۱۶][۱۷].
بنابر روایتی از حضرت صادق (ع)، خداوند همواره پروردگار بوده و هنگامی که هیچ معلوم و مسموع و مبصَر و مقدوری نبود، دانایی، شنوایی، بینایی و توانایی ذاتی او بود[۱۸] و در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که خداوند با همان که می‌بیند، می‌شنود و با همان که می‌شنود، می‌بیند [۱۹] "و آن چیزی جز ذات او نیست"[۲۰] با تکیه بر آیات قرآن می‌توان برای توحید صفات معنای دیگری را نیز استنباط کرد و آن عبارت از حصر اوصاف کمال در ذات حق تعالی و نفی آنها از غیر است؛ بدین صورت که بگوییم: فقط اوست که حی، عالم، قادر، سمیع و بصیر است و آنچه از این صفات در غیر مشاهده می‌شود، در حقیقت تجلّی اوصاف خداست و همه آنها فانی در اوصاف اویند و این معنا از ویژگی‌های بحث‌های قرآنی است که نظیر آن را در مباحث فلسفی و کلامی نمی‌توان یافت[۲۱]. البته در عرفان نظری ردّ پایی از این بحث را می‌توان یافت که آن نیز در قرآن "کشف تامّ محمدی (ص)" ریشه دارد، در هر صورت، لسان برخی از آیات مربوط به صفات الهی لسان حصر است؛ مانند آیه ۶۵ سوره غافر ﴿هُوَ الْحَيُّ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾[۲۲] که مفید حصر حیات در خداست[۲۳] و معنایش این است که زنده واقعی فقط خداست و دیگران بهره‌ای از این حیات ندارند؛ نه اینکه دیگران واقعا حیات دارند ولی به گونه موقّت و در آینده حیات خود را از دست می‌دهند و تنها او زنده می‌ماند[۲۴]، بنابراین، معنای دقیق‌تر آیه ۳۰ سوره زمر ﴿إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ﴾[۲۵] این است که هم اکنون نه توحیات واقعی داری و نه دیگران، چون حقیقت حیات از آن خداست و همه آیینه‌دار حیات واقعی خدایند و تنها اوست که به نحو مطلق حی است[۲۶]. در قرآن کریم آیات دیگری هستند که افزون بر تصریح به برخی از اسما و صفات الهی زبانشان زبان حصر یا ظاهر در حصر است؛ مانند آیات ۸۳ و ۱۰۰ سوره یوسف ﴿إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ ﴾[۲۷] که افزون بر یادکرد دو صفت علم و حکمت الهی، مفید آن‌اند که فقط خداوند دانا و حکیم است و آیه ۱۱ سوره شوری: ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾[۲۸] که ضمن تصریح به سمیع و بصیر بودن خدا بر حصر نیز دلالت دارد و گویای این است که تنها خداست که شنوا و بیناست و دیگران مظهر سمیع و بصیرند، و آیه ۱۶۵ سوره بقره: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ﴾[۲۹] که همه قدرت را از آن خدا دانسته، به نحوی اشاره میکند که قدرت به گونه انحصاری از خداست و برای دیگران هیچ سهمی از قدرت ـ نه در طول و نه در عرض قدرت الهی ـ وجود ندارد جز آنکه آنها تنها مظهر و آیت قدرت خدای سبحان‌اند؛ همچنین‌اند آیات ۱۰ سوره فاطر: ﴿مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَالَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَكْرُ أُوْلَئِكَ هُوَ يَبُورُ﴾[۳۰] و ۱۳۹ سوره نساء: ﴿الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَيَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا ﴾[۳۱] که همه عزّت را از آن خدا دانسته‌اند و دلالت می‌کنند که عزّت خدا حقیقی و اصیل و عزّت دیگران مجازی و اعتباری است، زیرا حصر عزّت در خدا و بی کرانگی آن، جایی برای عزّت حقیقی و مستقل غیر نمی‌گذارد[۳۲][۳۳].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ خداشناسی، ۱۲۳- ۱۲۱.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص322.
- ↑ از تو نظر می‌خواهند بگو: خداوند برای شما درباره کلاله نظر میدهد که اگر مردی مرد و دارای فرزندی نبود و خواهری داشت، نصف میراث او به این خواهر می‌رسد و برادر نیز از خواهر (تمام دارایی را) ارث می‌برد، اگر خواهر فرزندی نداشته باشد و اگر خواهران (مرد مرده) دو تن باشند دو سوم از میراث را می‌برند و اگر (میراث‌بران) گروهی برادر و خواهر باشند هر مرد برابر با بهره دو زن ارث می‌برد؛ خداوند (این احکام را) برای شما بیان می‌دارد مبادا که گمراه شوید و خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره نساء، آیه: ۱۷۶.
- ↑ بزرگوار است آنکه پادشاهی در کف اوست و او بر هر کاری تواناست؛ سوره ملک، آیه: ۱.
- ↑ آفرینش و برانگیختن شما (همگی) جز همانند (آفرینش) یک تن نیست؛ بی‌گمان خداوند شنوایی بیناست؛ سوره لقمان، آیه: ۲۸.
- ↑ الالهیات، ج ۲، ص ۳۳ - ۳۴.
- ↑ شرح المواقف، ج ۸، ص ۴۴ - ۴۵.
- ↑ الالهیات، ج ۲، ص ۳۵.
- ↑ الالهیات، ج ۲، ص ۳۷ - ۳۹؛ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۰۵ - ۳۰۶، «توحید در قرآن».
- ↑ رمضانی، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۰۵.
- ↑ مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۱، «جهان بینی توحیدی».
- ↑ رمضانی، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱.
- ↑ مجموعه آثار مطهری، ج ۲، ص ۱۰۲، «جهانبینی توحیدی».
- ↑ التوحید، صدوق، ص ۱۴۰.
- ↑ رمضانی، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.
- ↑ التوحید، صدوق، ص ۱۳۹.
- ↑ التوحید، صدوق، ص ۱۴۴.
- ↑ المیزان، ج ۱، ص ۳۹۲.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۲۹.
- ↑ اوست که زنده است، هیچ خدایی جز او نیست، از این روی او را در حالی که دین خویش را برای او ناب می‌دارید بخوانید؛ سپاس خداوند پروردگار جهانیان را؛ سوره غافر، آیه: ۶۵.
- ↑ المیزان، ج ۱۷، ص ۳۴۶.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۱۷، «توحید در قرآن».
- ↑ بی‌گمان تو خواهی مرد و آنان نیز می‌میرند؛ سوره زمر، آیه: ۳۰.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۱۷، «توحید در قرآن».
- ↑ اوست که دانای فرزانه است؛ سوره یوسف، آیه: ۸۳.
- ↑ پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست؛ سوره شوری، آیه: ۱۱.
- ↑ و برخی از مردم به جای خداوند همتایانی می‌گزینند و آنها را چنان دوست می‌دارند که خداوند را و مؤمنان، خداوند را دوستدارترند. و کاش کسانی (که با گزینش بت‌ها) به خود ستم کردند آنگاه که عذاب را (در رستخیز) می‌نگرند، دریابند که تمام توان (ها) از آن خداوند است و اینکه خداوند سخت‌کیفر است؛ سوره بقره، آیه: ۱۶۵.
- ↑ هر که عزّت می‌خواهد (بداند که) عزّت همگی از آن خداوند است؛ سخن پاک به سوی او بالا می‌رود و کردار نیکو آن را فرا می‌برد و آنان که نیرنگ‌های بد می‌بازند عذابی سخت خواهند داشت و نیرنگ آنان خود از میان خواهد رفت؛ سوره فاطر، آیه: ۱۰.
- ↑ همان کسانی که به جای مؤمنان، کافران را دوست می‌گزینند؛ آیا عزّت را نزد آنان می‌جویند با آنکه بی‌گمان عزّت همه از آن خداوند است؛ سوره نساء، آیه: ۱۳۹.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۲۹ - ۳۷۳.
- ↑ رمضانی، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.