آخر الزمان در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-==پانویس== +== پانویس ==)) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = آخر الزمان| عنوان مدخل = آخر الزمان| مداخل مرتبط = [[آخر الزمان در قرآن]] - [[آخر الزمان در حدیث]] - [[آخر الزمان در کلام اسلامی]] - [[آخر الزمان در معارف و سیره رضوی]] - [[آخر الزمان در معارف مهدویت]]| پرسش مرتبط = }} | ||
== | == معناشناسی == | ||
آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته<ref>الکلّیات، ج ۱، ص ۸۳.</ref>، و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود<ref> لسان‌العرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».</ref>. و مقصود از آن در اینجا روزگار و [[عمر]] [[جهان]] است. "[[آخرالزمان]]" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[حیات]] [[دنیا]] است | آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته<ref>الکلّیات، ج ۱، ص ۸۳.</ref>، و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود<ref> لسان‌العرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».</ref>. و مقصود از آن در اینجا روزگار و [[عمر]] [[جهان]] است. "[[آخرالزمان]]" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[حیات]] [[دنیا]] است<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۴.</ref>. | ||
==[[آخرالزمان]] در [[قرآن]]== | == [[آخرالزمان]] در [[قرآن]] == | ||
واژه [[آخرالزمان]] در [[قرآن]] به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن]] به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان {{متن قرآن|الْأَوَّلِينَ}}<ref>«پیشینیانند» سوره واقعه، آیه ۱۳.</ref>، {{متن قرآن|الْمُسْتَقْدِمِينَ}}<ref>«پیشینیان» سوره حجر، آیه ۲۴.</ref> و پسینیان {{متن قرآن|الْآخِرِينَ}}<ref>«پسینیان» سوره واقعه، آیه ۴۰.</ref> قسمت کرده است افزون بر آن، آیاتی در [[قرآن]] از میراث‌بری [[زمین]] به وسیله [[صالحان]] و [[مستضعفان]]، [[پیروزی]] نهایی [[حق]] بر [[باطل]] و [[گسترش اسلام]] در سرتاسر [[جهان]] سخن می‌گوید که پس از وقوع [[بلاها]] و فتنه‌های بسیار محقّق می‌شود. {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref>«خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر | واژه [[آخرالزمان]] در [[قرآن]] به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن]] به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان {{متن قرآن|الْأَوَّلِينَ}}<ref>«پیشینیانند» سوره واقعه، آیه ۱۳.</ref>، {{متن قرآن|الْمُسْتَقْدِمِينَ}}<ref>«پیشینیان» سوره حجر، آیه ۲۴.</ref> و پسینیان {{متن قرآن|الْآخِرِينَ}}<ref>«پسینیان» سوره واقعه، آیه ۴۰.</ref> قسمت کرده است افزون بر آن، آیاتی در [[قرآن]] از میراث‌بری [[زمین]] به وسیله [[صالحان]] و [[مستضعفان]]، [[پیروزی]] نهایی [[حق]] بر [[باطل]] و [[گسترش اسلام]] در سرتاسر [[جهان]] سخن می‌گوید که پس از وقوع [[بلاها]] و فتنه‌های بسیار محقّق می‌شود. {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref>«خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.</ref>. این [[آیات]] با [[دوره پایانی دنیا]] [[ارتباط]] دارند<ref> قیام وانقلاب مهدی، ص ۵ و ۶.</ref> و برخی از [[نشانه‌های قیامت]] که از آن به "[[اشراط الساعة]]" تعبیر شده {{متن قرآن|فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref>«پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.</ref> نیز در این بخش واقعند. در [[روایات]] و [[تفاسیر]]، بسیاری از [[نشانه‌های آخرالزمان]] از [[اشراط الساعة]] نیز شمرده شده است<ref>روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص ۸۰ ـ۸۲؛ نمونه، ج۲۱، ص ۴۴۹ ـ ۴۵۱.</ref>؛ از این رو برای جدایی این دو موضوع مقاله [[آخرالزمان]] به حوادث و تحوّلات [[اجتماعی]] در واپسین دوره [[حیات]] بشری اختصاص یافته که معمولاً در کتاب‌هایی تحت عنوان الْمَلاحِمُ والْفِتَن<ref> الفتن والملاحم فی‌آخرالزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.</ref> و کتاب‌های مربوط به [[غیبت امام زمان]]<ref>الغیبه، طوسی.</ref> بررسی می‌شوند و [[اشراط الساعة]] به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در [[آستانه قیامت]]، مانند: [[طلوع خورشید از مغرب]]، پوشیده شدن [[آسمان]] از [[دود]]، تاریک شدن [[خورشید و ماه]] و [[ستارگان]]، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است<ref> الکشّاف الموضوعی، ج۱، ص ۹۷ ـ ۱۰۲.</ref>. | ||
تعبیر " {{متن قرآن|الْيَوْمِ الآخِرِ}}" که در [[قرآن]] فراوان به کار رفته، با [[جهان آخرت]] مرادف و ناظر به این واقعیّت است که زندگانی آن [[جهان]]، در پی [[حیات]] [[دنیایی]]، سرانجامِ نهایی آن است <ref> التحقیق، ج ۱، ص ۴۶، «أخر».</ref>؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "[[آخرالزمان]]" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در [[تاریخ]] انقراض [[دنیا]] [[اختلاف]] فراوانی وجود دارد <ref>هزاره‌گرایی، ص ۲۱.</ref> و [[قرآن]] نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن [[پرهیز]] کرده {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است» سوره لقمان، آیه ۳۴.</ref>؛ {{متن قرآن|يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا}}<ref>«مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد» سوره احزاب، آیه ۶۳.</ref> و {{متن قرآن|وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«و بزرگوار است آن که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره زخرف، آیه ۸۵.</ref> محدوده [[آخرالزمان]] به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از [[روایات]]<ref>بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۱۷۷؛ ج ۲، ص ۸۷؛ ج ۹، ص ۳۱۹؛ ج ۱۲، ص ۲۸۲؛ ج ۱۴، ص ۸۳ و ۸۴؛ ج ۱۵، ص ۲۰۳؛ ج ۱۶، ص ۱۸ ـ ۲۱؛ ج ۲۰، ص ۲۲۲؛ ج ۲۱، ص ۳۱۷ و ۳۵۱.</ref> می‌توان [[بعثت پیامبر خاتم]] را سرآغاز دوره "[[آخرالزمان]]" دانست<ref> التحریر والتنویر، ج ۲۶، ص ۱۰۴.</ref>؛ البتّه در بیشتر [[روایات]]، [[آخرالزمان]] به دوره پایانی که با [[ظهور مهدی]] مقارن است، اطلاق شده است. | تعبیر " {{متن قرآن|الْيَوْمِ الآخِرِ}}" که در [[قرآن]] فراوان به کار رفته، با [[جهان آخرت]] مرادف و ناظر به این واقعیّت است که زندگانی آن [[جهان]]، در پی [[حیات]] [[دنیایی]]، سرانجامِ نهایی آن است <ref> التحقیق، ج ۱، ص ۴۶، «أخر».</ref>؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "[[آخرالزمان]]" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در [[تاریخ]] انقراض [[دنیا]] [[اختلاف]] فراوانی وجود دارد <ref>هزاره‌گرایی، ص ۲۱.</ref> و [[قرآن]] نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن [[پرهیز]] کرده {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است» سوره لقمان، آیه ۳۴.</ref>؛ {{متن قرآن|يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا}}<ref>«مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد» سوره احزاب، آیه ۶۳.</ref> و {{متن قرآن|وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«و بزرگوار است آن که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره زخرف، آیه ۸۵.</ref> محدوده [[آخرالزمان]] به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از [[روایات]]<ref>بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۱۷۷؛ ج ۲، ص ۸۷؛ ج ۹، ص ۳۱۹؛ ج ۱۲، ص ۲۸۲؛ ج ۱۴، ص ۸۳ و ۸۴؛ ج ۱۵، ص ۲۰۳؛ ج ۱۶، ص ۱۸ ـ ۲۱؛ ج ۲۰، ص ۲۲۲؛ ج ۲۱، ص ۳۱۷ و ۳۵۱.</ref> می‌توان [[بعثت پیامبر خاتم]] را سرآغاز دوره "[[آخرالزمان]]" دانست<ref> التحریر والتنویر، ج ۲۶، ص ۱۰۴.</ref>؛ البتّه در بیشتر [[روایات]]، [[آخرالزمان]] به دوره پایانی که با [[ظهور مهدی]] مقارن است، اطلاق شده است. | ||
[[بشر]] به مقتضای [[حبّ]] ذات و [[طبیعت]] جست و جو گر خود، همواره به سرانجام [[دنیا]] می‌اندیشیده است<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج ۱، ص ۳۰۳.</ref>. همه [[ادیان الهی]] و بیشتر مکاتب بشری، درباره [[پایان تاریخ]]، اظهار نظر کرده‌اند<ref>نجات بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵ ۲۵.</ref>. در همه پیش‌گویی‌های مربوط به [[آخرالزمان]]، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد<ref>هزاره‌گرایی، ص ۲۵.</ref>؛ ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار [[بشر]]، روشن و سعادت‌آمیز است<ref>نجات‌بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | [[بشر]] به مقتضای [[حبّ]] ذات و [[طبیعت]] جست و جو گر خود، همواره به سرانجام [[دنیا]] می‌اندیشیده است<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج ۱، ص ۳۰۳.</ref>. همه [[ادیان الهی]] و بیشتر مکاتب بشری، درباره [[پایان تاریخ]]، اظهار نظر کرده‌اند<ref>نجات بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵ ۲۵.</ref>. در همه پیش‌گویی‌های مربوط به [[آخرالزمان]]، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد<ref>هزاره‌گرایی، ص ۲۵.</ref>؛ ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار [[بشر]]، روشن و سعادت‌آمیز است<ref>نجات‌بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۵و</ref> | ||
==[[آخرالزمان]] در ادیان== | == اصطلاح "الیوم الآخر" در [[قرآن]] == | ||
تعبیر "الیوم الآخر" که در [[قرآن]] فراوان به کار رفته، با [[جهان]] [[آخرت]] مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن [[جهان]]، در پی [[حیات]] [[دنیایی]]، سرانجامِ نهایی آن است <ref> التحقیق، ج۱، ص۴۶، «أخر».</ref>؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخر الزمان" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در [[تاریخ]] انقراض [[دنیا]] [[اختلاف]] فراوانی وجود دارد <ref>هزاره‌گرایی، ص۲۱.</ref> و [[قرآن]] نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده: | |||
# {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ }}<ref> بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است؛ سوره لقمان، آیه ۳۴.</ref>. | |||
#{{متن قرآن|يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا}}<ref>مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد؛ سوره احزاب، آیه ۶۳.</ref>. | |||
#{{متن قرآن|وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ }}<ref> و بزرگوار است آنکه فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید؛ سوره زخرف، آیه ۸۵.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref> | |||
== [[آخرالزمان]] در ادیان == | |||
در تمام [[فرقه‌ها]] و [[مذاهب اسلامی]]، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند [[بشر]] [[پیش‌بینی]] شده است<ref>قیام و انقلاب مهدی، ص ۵.</ref>. | در تمام [[فرقه‌ها]] و [[مذاهب اسلامی]]، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند [[بشر]] [[پیش‌بینی]] شده است<ref>قیام و انقلاب مهدی، ص ۵.</ref>. | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۸: | ||
در [[ادیان ابراهیمی]]، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر دوره طلایی [[بشر]] در [[پایان تاریخ]]، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سرتاسر [[جهان]] [[پیش‌بینی]] شده که به وسیله «مشیح» محقّق می‌شود<ref>کتاب مقدّس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و ۷: ۱۳ و ۲۷.</ref>. در [[عهد جدید]] نیز به این مطلب پرداخته شده<ref>کتاب مقدّس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.</ref> و [[مکاشفه]] [[یوحنا]] به طور کامل به حوادث ناگوار [[آخرالزمان]]، اختصاص یافته و در پایان آن، به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] تحت [[حاکمیت]] [[مؤمنان]] اشاره شده است<ref> کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص ۱۱۳ ۱۳۳.</ref>. | در [[ادیان ابراهیمی]]، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر دوره طلایی [[بشر]] در [[پایان تاریخ]]، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سرتاسر [[جهان]] [[پیش‌بینی]] شده که به وسیله «مشیح» محقّق می‌شود<ref>کتاب مقدّس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و ۷: ۱۳ و ۲۷.</ref>. در [[عهد جدید]] نیز به این مطلب پرداخته شده<ref>کتاب مقدّس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.</ref> و [[مکاشفه]] [[یوحنا]] به طور کامل به حوادث ناگوار [[آخرالزمان]]، اختصاص یافته و در پایان آن، به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] تحت [[حاکمیت]] [[مؤمنان]] اشاره شده است<ref> کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص ۱۱۳ ۱۳۳.</ref>. | ||
در میان مکاتب بشری، [[پیش‌بینی]] "مارکس" از [[مدینه]] [[کمونیستی]] همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از [[جامعه بی‌طبقه]] و [[بی‌نیاز]] از [[دولت]] را ارائه می‌دهد<ref>مارکس و مارکسیسم، ص ۹۱ ـ ۹۴.</ref> پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" ([[عبدالواحد یحیی]]) از افول و [[فروپاشی]] تمدّن [[مادّی]] [[غرب]] و | در میان مکاتب بشری، [[پیش‌بینی]] "مارکس" از [[مدینه]] [[کمونیستی]] همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از [[جامعه بی‌طبقه]] و [[بی‌نیاز]] از [[دولت]] را ارائه می‌دهد<ref>مارکس و مارکسیسم، ص ۹۱ ـ ۹۴.</ref> پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" ([[عبدالواحد یحیی]]) از افول و [[فروپاشی]] تمدّن [[مادّی]] [[غرب]] و ظهور [[مجدّد]] [[حقّ]] و [[حقیقت]] که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و [[ادیان ابراهیمی]] ارائه شده خبر می‌دهد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص ۲، ۲۰، ۵۵، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخرالزمان، ص ۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.</ref>. | ||
نظریّه [[پایان تاریخ]] "فوکویاما" [[پیروزی]] نهایی [[نظام]] غربی و [[حاکمیّت]] [[ابدی]] آن بر سرتاسر [[جهان]] را [[پیش‌بینی]] کرده است<ref>«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص ۲۲.</ref> و نظریّه "برخورد تمدّن‌ها" از "هانتنگتون" [[جنگ]] جهانی تمدّن‌ها و [[نظم]] جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از [[جهان]]، [[پیش‌بینی]] می‌کند<ref>برخورد تمدّن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص ۴۸۵ و ۵۱۶.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص 115.</ref> | |||
== دیدگاه کلی [[قرآن]] درباره [[پایان تاریخ]] == | |||
دیدگاه [[قرآن]] درباره سرانجام [[بشر]]، دیدگاهی خوش بینانه بوده، پایان [[دنیا]] پایانی روشن و [[سعادت]] آمیز دانسته شده است. سرانجامِ سعادت‌مند [[جهان]]، همان تحقّق کامل غرض از [[آفرینش]] [[انسان‌ها]] است که چیزی جز [[عبادت]] [[خداوند]] نخواهد بود: {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref> [[عبودیّت]] [[الهی]] در سطوح گوناگون فردی و [[اجتماعی]] آن، براساس [[برنامه‌ریزی]] [[خداوند]] و در چارچوب اصل [[اختیار]] واقع شده و غالب [[انسان‌ها]] از آن بهره‌مند می‌شوند: {{متن قرآن|وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref>«خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.</ref>، {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.</ref><ref>تاریخ الغیبة الکبری، ص ۲۳۳ ـ ۲۳۹؛ تاریخ ما بعدالظهور، ص ۳۳.</ref>. [[آیات]] ناظر به [[آینده]] [[جوامع انسانی]]، بر عنصر [[خوش‌بینی]] در جریان کلّی [[نظام طبیعت]] و طرد عنصر [[بدبینی]] درباره پایان کار [[بشر]] تأکید ورزیده، به نوعی [[فلسفه تاریخ]] براساس [[سیر]] صعودی و تکاملی آن اشاره دارد<ref>قیام و انقلاب مهدی، ص ۶ و ۱۴.</ref>. | |||
از نگاه [[اسلام]]، [[دین]] با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در [[کامل‌ترین]] شکل خود به [[بشر]] عرضه شده: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا }}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref> و همواره با انتقال از جامعه‌ای به [[جامعه]] دیگر شکوفاتر می‌گردد: {{متن قرآن|مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ}}<ref>«هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند» سوره مائده، آیه ۵۴.</ref><ref>فلسفه تاریخ، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۱.</ref>. [[خداوند]] از [[پیامبران]] گذشته، [[پیمان]] گرفته‌که‌به [[پیامبر خاتم]] {{صل}} [[ایمان]] آورده، به‌او [[یاری]] رسانند {{متن قرآن|وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ}}<ref>«و آنگاه خداوند از پیامبران پیمان گرفت که چون به شما کتاب و حکمتی دادم سپس پیامبری نزدتان آمد که آن (کتاب) را که با شماست راست می‌شمارد، باید بدو ایمان آورید و باید او را یاوری کنید و (آنگاه) فرمود: آیا اقرار کردید و بر (پایه) آن پیمان مرا پذیرفتید؟ گفتند: اقرار کردیم؛ فرمود: پس گواه باشید و من نیز همراه شما از گواهانم» سوره آل عمران، آیه ۸۱.</ref>. بنابراین، تمام [[نبوت‌ها]] و [[شرایع]] پیشین، مقدمه و پیش درآمد [[شریعت]] ختمیّه‌اند<ref>نهج البلاغه، ص ۲۰؛ خاتمیّت، ص ۲۱.</ref>. | |||
از | از ظاهر برخی [[آیات]]، چون {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ثُلَّةٌ مِّنَ الأَوَّلِينَ وَقَلِيلٌ مِّنَ الآخِرِينَ}}<ref>«و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند دسته‌ای بسیار از پیشینیانند و اندکی از پسینیان» سوره واقعه، آیه ۱۰-۱۴.</ref> و نیز بعضی [[روایات]]<ref>صحیح بخاری، ج ۴، ص ۲۲۸ و ۲۲۹.</ref> برمی آید که پیشینیان از [[مردم]] [[آخرالزمان]]، [[فضیلت]] و مرتبه بالاتری داشته‌اند<ref>بیضاوی، ج ۵، ص ۲۸۴؛ من وحی القرآن، ج ۲۱، ص ۳۲۹.</ref>؛ امّا [[اهل]] [[تفسیر]]، [[سبقت]] گرفتگان را [[پیامبران]] و اصحابشان دانسته و [[سبقت]] را فضیلتی برای [[اقوام]] گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که [[اصحاب پیامبر]] {{صل}}، نسبت به تمام [[پیامبران]] دیگر و اصحابشان بسیار کم‌تر باشند <ref>نهج البیان، ج ۵، ص ۱۳۵؛ نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۷.</ref>؛ البته روایاتی نیز حاکی از [[نسخ]] [[آیه]] مزبور [[نقل]] شده<ref>الدرّالمنثور، ج ۸، ص ۸.</ref> که درست به نظر نمی‌رسد <ref>الکشاف، ج ۴، ص ۴۵۹.</ref>؛ و به [[دلیل]] سطح بالای [[معرفت]] [[مردم]] [[آخرالزمان]] [[معجزات]] حسّی [[اقوام]] گذشته، جای خود را در [[اسلام]] به [[معجزه]] [[عقلی]] و [[علمی]] ([[قرآن]]) داده <ref>الاتقان، ج ۲، ص ۲۵۲.</ref> و [[وحی قرآنی]]، با سخن از قرائت و [[علم]] و قلم، آغاز می‌شود: {{متن قرآن| اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ}} <ref> بخوان به نام پروردگار خویش که آفرید. آدمی را از خونپاره‌ای فروبسته آفرید. بخوان و (بدان که) پروردگار تو گرامی‌ترین است. همان که با قلم آموزش داد. به انسان آنچه نمی‌دانست آموخت؛ سوره علق، آیه: ۱-۵.</ref> و [[قرآن]]، از دوره ماقبل [[اسلام]]، به عنوان [[عصر جاهلیت]] در مقابل عصر [[علم]] و [[خرد]] یاد می‌کند: {{متن قرآن|الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَ}}<ref>«دوره جاهلیت نخستین\1 سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref><ref>خاتمیت، ص ۳۶ ـ ۳۹.</ref> از این رو، طبق [[روایات]]، [[سوره]] [[توحید]] و شش [[آیه]] آغازین [[حدید]]، برای اقوامی در [[آخرالزمان]] نازل شده که در کاوش‌های [[دینی]]، از [[اقوام]] پیشین ژرف‌اندیش‌تر و دقیق‌ترند<ref> الکافی، ج ۱، ص ۹۱.</ref>. در [[روایات]] متعدد دیگر نیز دوره [[آخرالزمان]] و [[مردم]] آن، به رغم وقوع [[فتنه‌ها]] و آشوب‌های بسیار، [[بهترین]] زمان و [[بهترین]] [[مردم]] شناسانده شده‌اند<ref>بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴ و ۱۲۵؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۲۰۶.</ref>؛ بنابراین، میان دیدگاه خوشبینانه [[اسلام]] درباره [[پایان تاریخ]] و ظهور آفت‌های [[اجتماعی]] بسیار در آن دوره، هیچ گونه تنافی وجود ندارد. برخی از [[پیامبران]] نیز به [[دلیل]] [[فضیلت]] [[مردم]] [[آخرالزمان]]، از [[خداوند]] خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ}}<ref>«و برای من در میان آیندگان، نامی نیکو بر جای بگذار» سوره شعراء، آیه ۸۴.</ref><ref>البرهان، ج ۴، ص ۱۷۴.</ref>. [[قرآن]]، [[امت پیامبر]] را معتدل‌ترین و در نتیجه [[کامل‌ترین]]: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا }}<ref>«و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم\1 سوره بقره، آیه ۱۴۳.</ref><ref>خاتمیت، ص ۱۹.</ref> و [[بهترین]] [[امّت]]: {{متن قرآن|خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ }}<ref>«شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.</ref> معرفی می‌کند<ref>نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۸.</ref>؛ بر همین اساس، خوارق [[عادت]] در [[آخرالزمان]] به کمترین [[میزان]] رسیده [[خداوند]] از طریق [[سنت]]های طبیعی [[تاریخ]]، [[جوامع بشری]] را با آزمایش‌های مختلف به حدی از [[بلوغ]]، [[شعور]] و تجربه می‌رساند که زمینه [[حکومت جهانی صالحان]] مهیا شده.<ref> تاریخ الغیبه الکبری، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۴.</ref> و بر اساس [[سنّت]] همیشگی خویش، [[مؤمنان]] را بر همه موانع چیره ساخته، به [[فتح]] و [[پیروزی]] پایدار می‌رساند: {{متن قرآن|إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ وَإِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«که آنان یاری شده‌اند و بی‌گمان تنها سپاه ماست که پیروز است» سوره صافات، آیه ۱۷۲-۱۷۳.</ref><ref> فی ظلال، ج ۵، ص ۳۰۰۲.</ref> از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره [[اسلامی]]، همان دوره [[آخرالزمان]] است که تحقق کامل دیدگاه مثبت [[اسلام]] درباره [[پایان تاریخ]]، در عصر [[ظهور امام]] [[مهدی]] به وقوع خواهد پیوست<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۷ ـ ۱۱۹.</ref>. | ||
== [[نشانه‌ها]] و رخدادهای مهم [[آخرالزمان]] == | |||
[[ختم نبوت]] و [[نزول]] واپسین [[شریعت]] که با ظهور [[پیامبر اسلام]] تحقق یافت، نخستین [[نشانه]] [[پایان تاریخ]] به شمار می‌رود<ref>الفرقان، ج ۲۶ و ۲۷، ص ۱۰۹.</ref>؛ لذا [[مفسران]]، مقصود از نشانه‌های قیامت را در [[آیه]] ذیل، [[بعثت پیامبر]] {{صل}} دانسته‌اند که نسبت به [[عمر]] [[جهان]]، فاصله بسیار کمی تا [[قیامت]] دارد: {{متن قرآن|فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref>«پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۵۴؛ قرطبی، ج ۱۶، ص ۱۵۹.</ref> در [[آخرالزمان]] وقایع فراوان دیگری نیز [[پیش‌بینی]] شده که بیشتر به دوره پایانی آن (مقارن با [[ظهور مهدی]]) مربوط می‌شود. | |||
== | === بحران معنویت === | ||
[[پیش از ظهور امام زمان]] جوّ [[حاکم]] بر [[جهان]]، جوّ [[ستم]]، [[گناه]] و [[فساد]] خواهد بود. {{متن قرآن|اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ}}<ref>«(هنگام) حساب مردم نزدیک شده است و آنان در ناآگاهی رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۱.</ref>. در این [[آیه]]، [[مردم]] [[آخرالزمان]]، به [[غفلت]] و [[اعراض]] از [[خداوند]]، متّصف شده‌اند<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۴۰؛ التحریروالتنویر، ج ۱۷، ص ۹.</ref>. | [[پیش از ظهور امام زمان]] جوّ [[حاکم]] بر [[جهان]]، جوّ [[ستم]]، [[گناه]] و [[فساد]] خواهد بود. {{متن قرآن|اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ}}<ref>«(هنگام) حساب مردم نزدیک شده است و آنان در ناآگاهی رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۱.</ref>. در این [[آیه]]، [[مردم]] [[آخرالزمان]]، به [[غفلت]] و [[اعراض]] از [[خداوند]]، متّصف شده‌اند<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۴۰؛ التحریروالتنویر، ج ۱۷، ص ۹.</ref>. | ||
در [[روایات]] نیز منظور از [[اشراط الساعة]] که در [[آیه]] {{متن قرآن|فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref>«پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.</ref> به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ [[کفر]]، [[فسق]] و [[ظلم]] دانسته و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است<ref>قمی، ج ۲، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۷.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | در [[روایات]] نیز منظور از [[اشراط الساعة]] که در [[آیه]] {{متن قرآن|فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref>«پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.</ref> به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ [[کفر]]، [[فسق]] و [[ظلم]] دانسته و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است<ref>قمی، ج ۲، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۷.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۹.</ref> | ||
=== | |||
=== وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار === | |||
یکی از [[نشانه‌های آخرالزمان]]، [[اختلاف‌ها]] و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: {{متن قرآن|فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ}}<ref>«آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند؛ وای بر کافران از دیدارگاه روزی سترگ!» سوره مریم، آیه ۳۷.</ref>. | یکی از [[نشانه‌های آخرالزمان]]، [[اختلاف‌ها]] و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: {{متن قرآن|فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ}}<ref>«آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند؛ وای بر کافران از دیدارگاه روزی سترگ!» سوره مریم، آیه ۳۷.</ref>. | ||
[[روایات]]، این [[آیه]] را به | [[روایات]]، این [[آیه]] را به ظهور فرقه‌های مختلف در [[جهان اسلام]] مربوط دانسته‌اند که در [[آخرالزمان]] پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد<ref>عیّاشی، ج ۱، ص ۶۴؛ البرهان، ج ۳، ص ۷۱۲.</ref>. | ||
[[آیه]] {{متن قرآن|يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ }}<ref>«شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند» سوره انعام، آیه ۶۵.</ref> نیز به وقوع [[اختلاف‌ها]] و [[قتل]] و [[کشتار]] در [[آخرالزمان]] [[تفسیر]] شده است<ref>قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.</ref>. | [[آیه]] {{متن قرآن|يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ }}<ref>«شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند» سوره انعام، آیه ۶۵.</ref> نیز به وقوع [[اختلاف‌ها]] و [[قتل]] و [[کشتار]] در [[آخرالزمان]] [[تفسیر]] شده است<ref>قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.</ref>. | ||
بر اساس روایتی، [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> به [[ترس]] و [[ناامنی]]، [[گرسنگی]] و [[قحطی]] و [[فقر]] و [[کشتار]] در [[آخرالزمان]] اشاره دارد <ref>نور الثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم | بر اساس روایتی، [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> به [[ترس]] و [[ناامنی]]، [[گرسنگی]] و [[قحطی]] و [[فقر]] و [[کشتار]] در [[آخرالزمان]] اشاره دارد <ref>نور الثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۹</ref> | ||
[[دجّال]] که تجسّم [[کفر]]، [[فریب]] و [[گمراهی]] است، در [[آخرالزمان]] ظاهر شده، [[مردم]] را به [[پرستش]] خویش می‌خواند. برخی از [[مفسّران]]، [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«به یقین آفرینش آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از آفرینش مردم است اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره غافر، آیه ۵۷.</ref> را به | === [[ظهور دجال]] === | ||
===وقوع [[مصایب]]=== | در هر سه [[دین]] آسمانی [[یهود]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]]، ظهور فاسدترین و مخرّب‌ترین جریان منحط در طول [[تاریخ]]، [[پیش بینی]] و از خطر آن [[پرهیز]] داده شده است.<ref>کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۶ و ۷ و دانیال ۷: ۱۹ ـ ۲۷ و عهد جدید، متّی ۲۴: ۱۵ ـ ۲۵ و نامه اول یوحنا ۴: ۱ ـ ۶ و مکاشفه یوحنا ۱۳: ۱۱ ـ ۱۷؛ سفینه‌البحار، ج ۲، ص ۱۶۲ و ۱۶۳.</ref>. | ||
[[دجّال]] که تجسّم [[کفر]]، [[فریب]] و [[گمراهی]] است، در [[آخرالزمان]] ظاهر شده، [[مردم]] را به [[پرستش]] خویش می‌خواند. برخی از [[مفسّران]]، [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«به یقین آفرینش آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از آفرینش مردم است اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره غافر، آیه ۵۷.</ref> را به ظهور [[دجّال]] ناظر دانسته‌اند که دردید [[مردم]]، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند <ref>تاریخ مابعدالظهور، ص۱۳۹ـ۱۴۲؛ علائم آخرالزمان، ص ۳۰۳ ـ ۳۱۶.</ref>؛ در حالی که [[خداوند]]، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد<ref>کشف‌الأسرار، ج ۸، ص ۴۸۲ ـ ۴۸۴.</ref>. سرانجام این پدیده به دست [[عیسی]] {{ع}} محو و نابود خواهد شد<ref>کشف‌الأسرار، ج۲، ص۱۴۱ ـ ۱۴۳؛ الدرّالمنثور، ج۵، ص۶۷۴ و ۶۷۵.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۹ ـ ۱۲۰.</ref> | |||
=== وقوع [[مصایب]] === | |||
برخی از [[آیات]] [[عذاب]] بر [[کافران]] و گنهکاران [[آخرالزمان]] که [[نزول]] [[عذاب]] را [[انکار]] می‌کنند؛ [[تطبیق]] داده شده است: {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ}}<ref>«بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟» سوره یونس، آیه ۵۰.</ref>، {{متن قرآن|فَإِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ فَسَاءَ صَبَاحُ الْمُنْذَرِينَ}}<ref>«و آنگاه که (عذاب) به درگاه آنان فرود آید، بامداد بیم‌یافتگان بد بامدادی خواهد بود» سوره صافات، آیه ۱۷۷.</ref><ref>بحارالانوار، ج ۹، ص ۲۱۳ و ۲۳۲، ج ۵۲، ص ۱۸۵؛ ج ۵۳، ص۵۶.</ref> | برخی از [[آیات]] [[عذاب]] بر [[کافران]] و گنهکاران [[آخرالزمان]] که [[نزول]] [[عذاب]] را [[انکار]] می‌کنند؛ [[تطبیق]] داده شده است: {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ}}<ref>«بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟» سوره یونس، آیه ۵۰.</ref>، {{متن قرآن|فَإِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ فَسَاءَ صَبَاحُ الْمُنْذَرِينَ}}<ref>«و آنگاه که (عذاب) به درگاه آنان فرود آید، بامداد بیم‌یافتگان بد بامدادی خواهد بود» سوره صافات، آیه ۱۷۷.</ref><ref>بحارالانوار، ج ۹، ص ۲۱۳ و ۲۳۲، ج ۵۲، ص ۱۸۵؛ ج ۵۳، ص۵۶.</ref> | ||
با استفاده از [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ}}<ref>«بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون می‌آوریم باشد که آنان دریابند» سوره انعام، آیه ۶۵.</ref> برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و [[دود در آسمان]] و [[حاکمان ستمگر]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ }}، فرو رفتن برخی [[انسان‌ها]] در [[زمین]] {{متن قرآن| أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ }}، [[اختلافات]] بسیار در [[دین]]، {{متن قرآن| أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا}} [[قتل]] و [[کشتار]] {{متن قرآن|وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ}}. در این دوره زمانی<ref>قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.</ref>، [[ترس]] و [[ناامنی]]، [[گرسنگی]] و [[قحطی]] و [[فقر]] و [[کشتار]] نیز بسیار رخ خواهد داد: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> <ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | با استفاده از [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ}}<ref>«بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون می‌آوریم باشد که آنان دریابند» سوره انعام، آیه ۶۵.</ref> برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و [[دود در آسمان]] و [[حاکمان ستمگر]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ }}، فرو رفتن برخی [[انسان‌ها]] در [[زمین]] {{متن قرآن| أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ }}، [[اختلافات]] بسیار در [[دین]]، {{متن قرآن| أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا}} [[قتل]] و [[کشتار]] {{متن قرآن|وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ}}. در این دوره زمانی<ref>قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.</ref>، [[ترس]] و [[ناامنی]]، [[گرسنگی]] و [[قحطی]] و [[فقر]] و [[کشتار]] نیز بسیار رخ خواهد داد: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> <ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۰.</ref> | ||
===[[خروج سفیانی]]=== | |||
بیشتر [[مفسّران]]، از | === [[خروج سفیانی]] === | ||
بیشتر [[مفسّران]]، از ظهور لشکری [[طغیان‌گر]] که [[آخرالزمان]] در [[کشورهای اسلامی]] به [[ستم]] و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از [[مکّه]]، گرفتار [[عذاب الهی]] می‌شوند، خبر داده و [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ}}<ref>«و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند» سوره سبأ، آیه ۵۱.</ref> را درباره آن [[لشکر]] دانسته‌اند. در [[روایات شیعه]] و [[سنّی]]، نام [[رهبر]] این [[لشکریان]]، [[سفیانی]] ذکر شده است <ref>جامع‌البیان، مج ۱۲، ج ۲۲، ص ۱۲۹؛ الدرّالمنثور، ج ۶، ص ۷۱۲ ـ ۷۱۴؛ عیّاشی، ج ۲، ص ۵۷.</ref>. | |||
[[آیه]] {{متن قرآن|أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ}}<ref>«پس آیا آنان که نیرنگ‌های زشت باختند ایمنی دارند از اینکه خداوند آنان را به زمین فرو برد یا از جایی که ندانند عذاب به سراغشان آید؟» سوره نحل، آیه ۴۵.</ref> نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در [[زمین]] [[تهدید]] می‌کند، بر [[لشکر سفیانی]] [[تطبیق]] داده شده است<ref>البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.</ref>. | [[آیه]] {{متن قرآن|أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ}}<ref>«پس آیا آنان که نیرنگ‌های زشت باختند ایمنی دارند از اینکه خداوند آنان را به زمین فرو برد یا از جایی که ندانند عذاب به سراغشان آید؟» سوره نحل، آیه ۴۵.</ref> نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در [[زمین]] [[تهدید]] می‌کند، بر [[لشکر سفیانی]] [[تطبیق]] داده شده است<ref>البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.</ref>. | ||
[[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا}}<ref>«ای اهل کتاب! به آنچه فرستاده‌ایم که کتاب آسمانی نزد شما را راست می‌شمارد ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره‌هایی را ناپدید سازیم و آنان را واپس گردانیم یا آنان را لعنت کنیم چنان که «اصحاب سبت» را لعنت کردیم و فرمان خداوند، انجام یافتنی است» سوره نساء، آیه ۴۷.</ref> نیز درباره بازماندگان [[لشکر سفیانی]] [[تأویل]] شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد<ref> البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا}}<ref>«ای اهل کتاب! به آنچه فرستاده‌ایم که کتاب آسمانی نزد شما را راست می‌شمارد ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره‌هایی را ناپدید سازیم و آنان را واپس گردانیم یا آنان را لعنت کنیم چنان که «اصحاب سبت» را لعنت کردیم و فرمان خداوند، انجام یافتنی است» سوره نساء، آیه ۴۷.</ref> نیز درباره بازماندگان [[لشکر سفیانی]] [[تأویل]] شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد<ref> البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref> | ||
===[[ندای آسمانی]]=== | |||
بنابر [[روایات شیعه]]، [[جبرئیل]] نخستین کسی است که با امام‌زمان [[بیعت]] و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این [[آیه]] را [[تلاوت]] می‌کند: {{متن قرآن|أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ}}<ref>«فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند» سوره نحل، آیه ۱.</ref> <ref>عیّاشی، ج ۲، ص ۲۵۴.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ}}<ref>«و به روزی گوش فرا دار که بانگ برآورنده از جایگاهی نزدیک، بانگ برآورد روزی که بانگ آسمانی راستین را بشنوند، همان، روز رستخیز است» سوره ق، آیه ۴۱-۴۲.</ref> نیز درباره این حادثه، [[تأویل]] شده است<ref>نورالثقلین، ج ۵، ص ۱۱۸ و ۱۱۹.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | === [[ندای آسمانی]] === | ||
=== | بنابر [[روایات شیعه]]، [[جبرئیل]] نخستین کسی است که با امام‌زمان [[بیعت]] و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این [[آیه]] را [[تلاوت]] می‌کند: {{متن قرآن|أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ}}<ref>«فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند» سوره نحل، آیه ۱.</ref> <ref>عیّاشی، ج ۲، ص ۲۵۴.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ}}<ref>«و به روزی گوش فرا دار که بانگ برآورنده از جایگاهی نزدیک، بانگ برآورد روزی که بانگ آسمانی راستین را بشنوند، همان، روز رستخیز است» سوره ق، آیه ۴۱-۴۲.</ref> نیز درباره این حادثه، [[تأویل]] شده است<ref>نورالثقلین، ج ۵، ص ۱۱۸ و ۱۱۹.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص ۱۲۱.</ref> | ||
مهم‌ترین رخ‌داد [[آخرالزمان]]، | |||
=== ظهور منجی بزرگ [[بشر]] === | |||
مهم‌ترین رخ‌داد [[آخرالزمان]]، ظهور [[دوازدهمین امام]] [[شیعیان]] برای [[رهایی]] [[انسان‌ها]] است: {{متن قرآن|جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا}}<ref>«حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بی‌گمان باطل از میان رفتنی است» سوره اسراء، آیه ۸۱.</ref> این [[آیه]] که از [[پیروزی]] چشم‌گیر [[حق]] بر [[باطل]] سخن می‌گوید، در [[روایات]] به [[ظهور مهدی]] [[تأویل]] شده است<ref>البرهان، ج ۳، ص ۵۷۶.</ref>. | |||
[[آیه]] {{متن قرآن|وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و هر کس را قبله‌ای است که روی بدان می‌کند، باری، در کارهای نیک از یکدیگر پیشی گیرید. هرجا که باشید خداوند همگی شما را باز خواهد آورد، خداوند بر هر کاری تواناست» سوره بقره، آیه ۱۴۸.</ref> نیز بر [[یاران]] نخستین [[مهدی]] که [[خداوند]] آنان را گرداگرد [[حضرت]] حاضر می‌سازد، [[تطبیق]] داده شده است<ref>مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۴۲۶؛ البرهان، ج ۱، ص ۳۴۷ ـ ۳۵۵.</ref>. | |||
[[آیه]] {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ}}<ref>«آنان کسانی هستند که به آنها کتاب و داوری و پیامبری دادیم؛ اگر اینان به آن کفر ورزند، گروهی را بر آن گمارده‌ایم که بدان کفر نمی‌ورزند» سوره انعام، آیه ۸۹.</ref><ref>البرهان، ج ۲، ص ۴۴۸.</ref> نیز چنین است<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۱.</ref>. | |||
[[ | === [[نزول عیسی]] {{ع}} === | ||
یکی از رخدادهای [[آخرالزمان]]، [[فرود آمدن عیسی]] {{ع}} از [[آسمان]] است: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ}}<ref>«و چنین است که او نشان آگاهی (به روز) رستخیز است از این روی هیچ‌گاه در آن (روز) تردید نورزید و از من پیروی کنید! این راهی است راست» سوره زخرف، آیه ۶۱.</ref>، {{متن قرآن|وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا}}<ref>«و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان می‌آورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است» سوره نساء، آیه ۱۵۹.</ref>. [[مفسّران]] با استفاده از این [[آیات]]، ظهور دوباره [[عیسی]] {{ع}} در [[آخرالزمان]] را [[پیش‌بینی]] کرده‌اند <ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۹۴ ـ ۳۹۶؛ مج ۴، ج ۶، ص ۲۵ ـ ۳۰؛ مج۱۳، ج۲۵، ص۱۱۵ و ۱۱۶؛ کشف‌الأسرار، ج ۹، ص ۷۴ و ج ۲، ص ۱۴۳؛ ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۵۸۹ و ۵۹۰.</ref> و در [[روایات]] نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به [[نماز جماعت]] [[امام زمان]] [[اقتدا]] و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد<ref>مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۲۱۱؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۷۱؛ روح‌المعانی، ج ۱۴، ص ۱۴۷.</ref>. بر اساس این [[تفسیر]]، [[فرود آمدن عیسی]] {{ع}} از [[آسمان]]، یکی از نشانه‌های نزدیکی [[قیامت]] شمرده شده و از [[ایمان آوردن]] همه [[اهل کتاب]] به [[حضرت عیسی]] {{ع}} در [[آخرالزمان]] که یکی از [[فرماندهان]] امام‌زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۱.</ref>. | |||
=== [[خروج جنبنده‌ای از زمین]] === | |||
[[قرآن]] با رمز و ابهام از خروج جنبده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی [[مردم]] از [[معنویّت]]، از [[زمین]] خارج شده، با [[مردم]] سخن می‌گوید. {{متن قرآن|وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ}}<ref>«و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند» سوره نمل، آیه ۸۲.</ref> <ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۶.</ref>. | [[قرآن]] با رمز و ابهام از خروج جنبده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی [[مردم]] از [[معنویّت]]، از [[زمین]] خارج شده، با [[مردم]] سخن می‌گوید. {{متن قرآن|وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ}}<ref>«و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند» سوره نمل، آیه ۸۲.</ref> <ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۶.</ref>. | ||
در [[تفاسیر]]، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده <ref>جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۰، ص۱۸ـ۲۰؛ کشف‌الأسرار، ج۷، ص۲۵۶ـ۲۵۸؛ قرطبی، ج ۱۳، ص ۱۵۶ ـ ۱۵۸.</ref> که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد | در [[تفاسیر]]، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده <ref>جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۰، ص۱۸ـ۲۰؛ کشف‌الأسرار، ج۷، ص۲۵۶ـ۲۵۸؛ قرطبی، ج ۱۳، ص ۱۵۶ ـ ۱۵۸.</ref> که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد <ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۶.</ref> و در ظاهر برگرفته از منابع [[اسرائیلی]] است<ref>کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۲.</ref> | ||
=== | |||
=== هجوم [[یاجوج و ماجوج]] === | |||
قومی وحشی و [[فاسد]] با [[تخریب]] سدّ [[ذوالقرنین]]، در اندک زمانی سرتاسر [[جهان]] را پر از [[ظلم]] و [[فساد]] خواهد کرد تا آنکه بنابر [[روایات]]، در عصر [[ظهور مهدی]]، به طور کلّی از بین خواهد رفت {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ}}<ref>«تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند» سوره انبیاء، آیه ۹۶.</ref> <ref>جامع‌البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۱۱۵ ـ ۱۲۱؛ تاریخ مابعدالظهور، ص ۱۴۶ ـ ۱۵۰.</ref>. | قومی وحشی و [[فاسد]] با [[تخریب]] سدّ [[ذوالقرنین]]، در اندک زمانی سرتاسر [[جهان]] را پر از [[ظلم]] و [[فساد]] خواهد کرد تا آنکه بنابر [[روایات]]، در عصر [[ظهور مهدی]]، به طور کلّی از بین خواهد رفت {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ}}<ref>«تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند» سوره انبیاء، آیه ۹۶.</ref> <ref>جامع‌البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۱۱۵ ـ ۱۲۱؛ تاریخ مابعدالظهور، ص ۱۴۶ ـ ۱۵۰.</ref>. | ||
برخی، [[یأجوج و مأجوج]] را یکی از نژادهای [[انسانی]]، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی [[خارق‌العاده]] دانسته‌اند که از پشت مانعی [[مادّی]] خارج شده، به [[کشتار]] [[مردم]] و [[تخریب]] منابع طبیعی خواهند پرداخت<ref>کشف‌الاسرار، ج۵، ص۷۴۳ـ ۷۴۶؛ الدرّالمنثور، ج ۵، ص۶۷۴ـ۶۷۷؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۳۶ ـ ۳۹۸.</ref>. | برخی، [[یأجوج و مأجوج]] را یکی از نژادهای [[انسانی]]، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی [[خارق‌العاده]] دانسته‌اند که از پشت مانعی [[مادّی]] خارج شده، به [[کشتار]] [[مردم]] و [[تخریب]] منابع طبیعی خواهند پرداخت<ref>کشف‌الاسرار، ج۵، ص۷۴۳ـ ۷۴۶؛ الدرّالمنثور، ج ۵، ص۶۷۴ـ۶۷۷؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۳۶ ـ ۳۹۸.</ref>. | ||
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن [[مادّی]] مخرّب شمرده‌اند که سدّ معنویِ ساخته شده به | برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن [[مادّی]] مخرّب شمرده‌اند که سدّ معنویِ ساخته شده به دست [[پیامبران]] را منهدم و [[حیات]] طبیعی و [[معنوی]] را بر کره [[زمین]] [[تهدید]] خواهد کرد<ref>تاریخ ما بعد الظهور، ص ۱۵۱؛ علائم آخرالزمان، ص ۲۰۰ ـ ۲۰۲؛ الفرقان، ج ۱۵ و ۱۶، ص ۲۱۳ ـ ۲۲۳.</ref>؛ در هر حال، بیشتر [[مفسّران]] با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا}}<ref>«و در آن روز آنان را وا می‌نهیم که در یکدیگر موج زنند و در صور دمیده می‌شود آنگاه آنان را یکجا گرد می‌آوریم» سوره کهف، آیه ۹۹.</ref> که بنابر قول مشهور، به [[هجوم]] آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از [[قیامت]] [[سخن]] به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به [[قیامت]] شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی [[اقوام]] گذشته را هنگام [[خروج یأجوج و مأجوج]] مربوط به [[قیامت]] دانسته‌اند: {{متن قرآن|وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ}}<ref>«و بر (مردم) شهری که ما نابودشان کرده‌ایم حرام (و محال) است که (در رستخیز) بازنگردند؛ (آنان بی‌گمان باز می‌گردند) تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند» سوره انبیاء، آیه ۹۵-۹۶.</ref> <ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۱۰۲؛ کشف‌الأسرار، ج ۶، ص ۳۰۶ و ۳۰۷؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۲۶.</ref> برخی دیگر، این حادثه را به استناد [[روایات]] بسیار، به [[دوران ظهور]] مربوط دانسته<ref>الفرقان، ج ۱۶ و ۱۷، ص ۳۶۲ ـ ۳۶۵.</ref> و اشاره به بازگشت برخی [[اقوام]] را به مسأله "[[رجعت]]" [[ارتباط]] داده‌اند<ref>تاریخ ما بعدالظهور، ص ۱۵۰؛ الفرقان، ج ۱۶ و ۱۷، ص ۳۶۲ ۳۶۵.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۲</ref> | ||
===[[رجعت]]=== | |||
=== [[رجعت]] === | |||
در [[آخرالزمان]] برخی از [[نیکوکاران]] و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند. {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ}}<ref>«و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند» سوره نمل، آیه ۸۳.</ref>. این [[آیه]] فقط به [[برانگیخته شدن]] عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آنها اشاره کرده؛ بدین جهت، [[روایات]] و [[مفسّران]] [[شیعه]]، میان مصداق این [[آیه]] و [[قیامت]]، تفاوت قائل شده و [[آیه]] را به [[آخرالزمان]] مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از [[نیکوکاران]] و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه [[دنیایی]] [[اعمال]] خویش را خواهد دید<ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۳۶۶؛ البرهان، ج ۴، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۱؛ المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۷ و ۳۹۸.</ref>. | در [[آخرالزمان]] برخی از [[نیکوکاران]] و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند. {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ}}<ref>«و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند» سوره نمل، آیه ۸۳.</ref>. این [[آیه]] فقط به [[برانگیخته شدن]] عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آنها اشاره کرده؛ بدین جهت، [[روایات]] و [[مفسّران]] [[شیعه]]، میان مصداق این [[آیه]] و [[قیامت]]، تفاوت قائل شده و [[آیه]] را به [[آخرالزمان]] مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از [[نیکوکاران]] و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه [[دنیایی]] [[اعمال]] خویش را خواهد دید<ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۳۶۶؛ البرهان، ج ۴، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۱؛ المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۷ و ۳۹۸.</ref>. | ||
| خط ۹۱: | خط ۱۰۵: | ||
'''[[عذاب]] پیش از [[عذاب]] بزرگ:''' {{متن قرآن|وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>«و بی‌گمان به آنان از عذاب نزدیک‌تر (این جهان) پیش از عذاب بزرگ‌تر (در جهان واپسین) خواهیم چشاند باشد که بازگردند» سوره سجده، آیه ۲۱.</ref> <ref>بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۵۶.</ref> | '''[[عذاب]] پیش از [[عذاب]] بزرگ:''' {{متن قرآن|وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>«و بی‌گمان به آنان از عذاب نزدیک‌تر (این جهان) پیش از عذاب بزرگ‌تر (در جهان واپسین) خواهیم چشاند باشد که بازگردند» سوره سجده، آیه ۲۱.</ref> <ref>بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۵۶.</ref> | ||
''' | '''ظهور [[بندگان]] پیکارجو پیش از [[قیامت]]:''' {{متن قرآن|فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا}}<ref>«و چون وعده نخست (از) آن دو (تباهی) فرا رسد بندگانی سخت جنگاور را که داریم بر شما برمی‌انگیزیم که درون خانه‌ها را جست و جو می‌کنند و (این) وعده‌ای انجام یافتنی است» سوره اسراء، آیه ۵.</ref><ref>نورالثقلین، ج ۳، ص ۱۳۸ ـ ۱۴۰.</ref>، | ||
'''[[میثاق]] [[پیامبران]] با [[خداوند]] برای [[ایمان آوردن]] و [[یاری]] رساندن به [[پیامبراسلام]]:''' {{متن قرآن|وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ }}<ref>«و آنگاه خداوند از پیامبران پیمان گرفت که چون به شما کتاب و حکمتی دادم سپس پیامبری نزدتان آمد که آن (کتاب) را که با شماست راست می‌شمارد، باید بدو ایمان آورید و باید او را یاوری کنید\1 سوره آل عمران، آیه ۸۱.</ref><ref>عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۱.</ref> | |||
'''و منّت [[الهی]] بر [[مستضعفان]] [[تاریخ]]:''' {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref><ref>نورالثقلین، ج ۴، ص ۱۰۷.</ref> همگی به [[رجعت]]، [[تفسیر]] و [[تأویل]] شده‌اند؛ با این حال در [[تفسیر آیات]] پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است<ref>تاریخ ما بعدالظهور، ص ۶۳۲ ـ ۶۳۹، ۶۴۷.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۲ ـ ۱۲۳.</ref> | |||
== | === صلح و آرامش پایدار در سرتاسر [[جهان]] === | ||
پس از [[پیروزی]] [[حضرت مهدی]] و یارانش، [[آرامش]] و [[معنویّت]] بر [[جهان]] [[حاکم]] خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا... وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمنا. {{متن قرآن|وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref>«خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.</ref>، {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>، {{متن قرآن|وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و با آنان نبرد کنید تا آشوبی بر جا نماند و دین، یکجا از آن خداوند باشد پس اگر (از کفر و شرک) باز ایستند بی‌گمان خداوند از آنچه می‌کنند آگاه است» سوره انفال، آیه ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ}}<ref>«تا حقّ را تحقّق بخشد و باطل را تباه گرداند هرچند بزهکاران نپسندند» سوره انفال، آیه ۸.</ref>. این [[آیات]] و [[آیات]] دیگر که از میراث‌بری [[صالحان]] و [[مستضعفان]] و [[جانشینی]] آنان در [[زمین]] یاد می‌کند {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ}}<ref>«و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.</ref> و {{متن قرآن|وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ}}<ref>«و قومی را که (از سوی فرعونیان) ناتوان شمرده می‌شدند وارث شرق و غرب آن سرزمین کردیم که در آن برکت نهاده بودیم و سخن نیکوی پروردگارت درباره بنی اسرائیل به خاطر شکیبی که ورزیدند راست آمد و آنچه را فرعون و قومش می‌ساختند و آنچه را بر می‌افراختند زیر و زبر کردیم» سوره اعراف، آیه ۱۳۷.</ref> و {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref> همگی بیان‌گر این واقعیّتند که [[سرنوشت]] این [[جهان]]، پس از جهادی [[الهی]] به [[امامت]] امام‌زمان سرانجام به دست [[مؤمنان]] افتاده و جهانیان همگی در سایه [[حکومت]] [[حضرت]] در [[صلح]] و [[معنویّت]] به سرخواهند برد<ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۱۰۶؛ عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۳ و ج ۲، ص ۵۰ و ۵۶ ـ ۶۱؛ نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۷.</ref>. | |||
افزون بر این، تحقّق کامل [[آیات]] {{متن قرآن| وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ }}<ref>\1با آنکه آنان که در آسمان‌ها و زمینند\1 سوره آل عمران، آیه ۸۳.</ref> و {{متن قرآن|يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا }}<ref>«خداوند زمین را پس از سترون شدن آن بارور می‌کند» سوره حدید، آیه ۱۷.</ref> و {{متن قرآن| الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ }}<ref>«امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید!\1 سوره مائده، آیه ۳.</ref> و {{متن قرآن|فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ}}<ref>«در چند سال؛ کار گذشته و آینده با خداوند است و در آن روز مؤمنان شاد می‌شوند به یاری خداوند که هر کس را بخواهد یاری می‌رساند و او پیروزمند بخشاینده است» سوره روم، آیه ۴-۵.</ref> نیز در این دوره زمانی دانسته شده است<ref>عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۳ و ۲۹۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۲۴۲ و ۲۴۳؛ البرهان، ج ۴، ص ۳۳۶.</ref>. در آن هنگام، همه نعمت‌های [[آسمان]] و [[زمین]] بر آنها نازل و از [[آسایش]] و [[سعادت]] کامل بهره‌مند خواهند شد: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ}}<ref>«و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم اما (پیام ما را) دروغ شمردند بنابراین برای آنچه می‌کردند آنان را فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.</ref> <ref>نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۲.</ref> چون این [[مردم]] در سایه [[حکومت حضرت مهدی]] به بالاترین حدّ [[رشد]] و [[بلوغ]] می‌رسند، بدین ترتیب، [[خلافت]] [[انسان]] بر [[زمین]] به [[کامل‌ترین]] حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، [[وجود مقدّس]] [[امام]] [[معصوم]] ([[امام مهدی]] یا [[امامان]] دیگر هنگام [[رجعت]]) تا [[قیامت]] در [[دنیا]] حضور داشته، [[جامعه انسانی]] هیچ‌گاه از حضورشان [[بی‌نیاز]] نمی‌شود<ref>الایقاظ من‌الهجعه، ص ۳۹۲ ـ ۴۰۵؛ علی‌وپایان تاریخ، ص ۸۲ ۹۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref> | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:000052.jpg|22px]] [[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۱۱۴: | خط ۱۲۴: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:مهدویت]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۳
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آخر الزمان است. آخر الزمان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آخر الزمان در قرآن - آخر الزمان در حدیث - آخر الزمان در کلام اسلامی - آخر الزمان در معارف و سیره رضوی - آخر الزمان در معارف مهدویت - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته[۱]، و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود[۲]. و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است. "آخرالزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی حیات دنیا است[۳].
آخرالزمان در قرآن
واژه آخرالزمان در قرآن به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان ﴿الْأَوَّلِينَ﴾[۴]، ﴿الْمُسْتَقْدِمِينَ﴾[۵] و پسینیان ﴿الْآخِرِينَ﴾[۶] قسمت کرده است افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌های بسیار محقّق می‌شود. ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾[۷]؛ ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾[۸]؛ ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾[۹]؛ ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾[۱۰]. این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند[۱۱] و برخی از نشانه‌های قیامت که از آن به "اشراط الساعة" تعبیر شده ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ﴾[۱۲] نیز در این بخش واقعند. در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخرالزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است[۱۳]؛ از این رو برای جدایی این دو موضوع مقاله آخرالزمان به حوادث و تحوّلات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری اختصاص یافته که معمولاً در کتاب‌هایی تحت عنوان الْمَلاحِمُ والْفِتَن[۱۴] و کتاب‌های مربوط به غیبت امام زمان[۱۵] بررسی می‌شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است[۱۶].
تعبیر " ﴿الْيَوْمِ الآخِرِ﴾" که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیّت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است [۱۷]؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخرالزمان" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد [۱۸] و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن پرهیز کرده ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾[۱۹]؛ ﴿يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا﴾[۲۰] و ﴿وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾[۲۱] محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات[۲۲] می‌توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره "آخرالزمان" دانست[۲۳]؛ البتّه در بیشتر روایات، آخرالزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی مقارن است، اطلاق شده است.
بشر به مقتضای حبّ ذات و طبیعت جست و جو گر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است[۲۴]. همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده‌اند[۲۵]. در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخرالزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد[۲۶]؛ ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است[۲۷].[۲۸]
اصطلاح "الیوم الآخر" در قرآن
تعبیر "الیوم الآخر" که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است [۲۹]؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخر الزمان" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد [۳۰] و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده:
- ﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴾[۳۱].
- ﴿يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا﴾[۳۲].
- ﴿وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴾[۳۳].[۳۴]
آخرالزمان در ادیان
در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند بشر پیش‌بینی شده است[۳۵].
در متون زرتشتی (از آیین‌های باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس) محقّق می‌شود[۳۶].
در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت‌ها، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد[۳۷].
در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است.[۳۸]
در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله «مشیح» محقّق می‌شود[۳۹]. در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده[۴۰] و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است[۴۱].
در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی "مارکس" از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد[۴۲] پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" (عبدالواحد یحیی) از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد[۴۳].
نظریّه پایان تاریخ "فوکویاما" پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است[۴۴] و نظریّه "برخورد تمدّن‌ها" از "هانتنگتون" جنگ جهانی تمدّن‌ها و نظم جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند[۴۵].[۴۶]
دیدگاه کلی قرآن درباره پایان تاریخ
دیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش بینانه بوده، پایان دنیا پایانی روشن و سعادت آمیز دانسته شده است. سرانجامِ سعادت‌مند جهان، همان تحقّق کامل غرض از آفرینش انسان‌ها است که چیزی جز عبادت خداوند نخواهد بود: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾[۴۷] عبودیّت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن، براساس برنامه‌ریزی خداوند و در چارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان‌ها از آن بهره‌مند می‌شوند: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾[۴۸]، ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾[۴۹]؛ ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾[۵۰]؛ ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾[۵۱][۵۲]. آیات ناظر به آینده جوامع انسانی، بر عنصر خوش‌بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد[۵۳].
از نگاه اسلام، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در کامل‌ترین شکل خود به بشر عرضه شده: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا ﴾[۵۴] و همواره با انتقال از جامعه‌ای به جامعه دیگر شکوفاتر می‌گردد: ﴿مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ﴾[۵۵][۵۶]. خداوند از پیامبران گذشته، پیمان گرفته‌که‌به پیامبر خاتم (ص) ایمان آورده، به‌او یاری رسانند ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾[۵۷]. بنابراین، تمام نبوت‌ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش درآمد شریعت ختمیّه‌اند[۵۸].
از ظاهر برخی آیات، چون ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ثُلَّةٌ مِّنَ الأَوَّلِينَ وَقَلِيلٌ مِّنَ الآخِرِينَ﴾[۵۹] و نیز بعضی روایات[۶۰] برمی آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاتری داشته‌اند[۶۱]؛ امّا اهل تفسیر، سبقت گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر (ص)، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم‌تر باشند [۶۲]؛ البته روایاتی نیز حاکی از نسخ آیه مزبور نقل شده[۶۳] که درست به نظر نمی‌رسد [۶۴]؛ و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی اقوام گذشته، جای خود را در اسلام به معجزه عقلی و علمی (قرآن) داده [۶۵] و وحی قرآنی، با سخن از قرائت و علم و قلم، آغاز می‌شود: ﴿ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾ [۶۶] و قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می‌کند: ﴿الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَ﴾[۶۷][۶۸] از این رو، طبق روایات، سوره توحید و شش آیه آغازین حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش‌های دینی، از اقوام پیشین ژرف‌اندیش‌تر و دقیق‌ترند[۶۹]. در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه‌ها و آشوب‌های بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده‌اند[۷۰]؛ بنابراین، میان دیدگاه خوشبینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت‌های اجتماعی بسیار در آن دوره، هیچ گونه تنافی وجود ندارد. برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند ﴿وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ﴾[۷۱][۷۲]. قرآن، امت پیامبر را معتدل‌ترین و در نتیجه کامل‌ترین: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا ﴾[۷۳][۷۴] و بهترین امّت: ﴿خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ ﴾[۷۵] معرفی می‌کند[۷۶]؛ بر همین اساس، خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده خداوند از طریق سنت‌‌های طبیعی تاریخ، جوامع بشری را با آزمایش‌های مختلف به حدی از بلوغ، شعور و تجربه می‌رساند که زمینه حکومت جهانی صالحان مهیا شده.[۷۷] و بر اساس سنّت همیشگی خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و پیروزی پایدار می‌رساند: ﴿إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ وَإِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ﴾[۷۸][۷۹] از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ، در عصر ظهور امام مهدی به وقوع خواهد پیوست[۸۰].
نشانه‌ها و رخدادهای مهم آخرالزمان
ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می‌رود[۸۱]؛ لذا مفسران، مقصود از نشانه‌های قیامت را در آیه ذیل، بعثت پیامبر (ص) دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد: ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ﴾[۸۲][۸۳] در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش‌بینی شده که بیشتر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می‌شود.
بحران معنویت
پیش از ظهور امام زمان جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود. ﴿اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ﴾[۸۴]. در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده‌اند[۸۵].
در روایات نیز منظور از اشراط الساعة که در آیه ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ﴾[۸۶] به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است[۸۷].[۸۸]
وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار
یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: ﴿فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾[۸۹].
روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد[۹۰].
آیه ﴿يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ ﴾[۹۱] نیز به وقوع اختلاف‌ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است[۹۲].
بر اساس روایتی، آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾[۹۳] به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد [۹۴].[۹۵]
ظهور دجال
در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین و مخرّب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است.[۹۶].
دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌خواند. برخی از مفسّران، تفسیر آیه ﴿لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾[۹۷] را به ظهور دجّال ناظر دانسته‌اند که دردید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند [۹۸]؛ در حالی که خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد[۹۹]. سرانجام این پدیده به دست عیسی (ع) محو و نابود خواهد شد[۱۰۰].[۱۰۱]
وقوع مصایب
برخی از آیات عذاب بر کافران و گنهکاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ﴾[۱۰۲]، ﴿فَإِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ فَسَاءَ صَبَاحُ الْمُنْذَرِينَ﴾[۱۰۳][۱۰۴]
با استفاده از آیه ﴿قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ﴾[۱۰۵] برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر ﴿قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ ﴾، فرو رفتن برخی انسان‌ها در زمین ﴿ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ ﴾، اختلافات بسیار در دین، ﴿ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا﴾ قتل و کشتار ﴿وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ﴾. در این دوره زمانی[۱۰۶]، ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾[۱۰۷] [۱۰۸].[۱۰۹]
خروج سفیانی
بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکّه، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ﴾[۱۱۰] را درباره آن لشکر دانسته‌اند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است [۱۱۱].
آیه ﴿أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ﴾[۱۱۲] نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است[۱۱۳].
آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾[۱۱۴] نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد[۱۱۵].[۱۱۶]
ندای آسمانی
بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام‌زمان بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌کند: ﴿أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾[۱۱۷] [۱۱۸] آیه ﴿وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ﴾[۱۱۹] نیز درباره این حادثه، تأویل شده است[۱۲۰].[۱۲۱]
ظهور منجی بزرگ بشر
مهم‌ترین رخ‌داد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: ﴿جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا﴾[۱۲۲] این آیه که از پیروزی چشم‌گیر حق بر باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی تأویل شده است[۱۲۳].
آیه ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[۱۲۴] نیز بر یاران نخستین مهدی که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده است[۱۲۵].
آیه ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾[۱۲۶][۱۲۷] نیز چنین است[۱۲۸].
نزول عیسی (ع)
یکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی (ع) از آسمان است: ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾[۱۲۹]، ﴿وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا﴾[۱۳۰]. مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی (ع) در آخرالزمان را پیش‌بینی کرده‌اند [۱۳۱] و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به نماز جماعت امام زمان اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد[۱۳۲]. بر اساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی (ع) از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (ع) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام‌زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است[۱۳۳].
خروج جنبنده‌ای از زمین
قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی مردم از معنویّت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‌گوید. ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ﴾[۱۳۴] [۱۳۵].
در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده [۱۳۶] که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد [۱۳۷] و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است[۱۳۸].[۱۳۹]
هجوم یاجوج و ماجوج
قومی وحشی و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آنکه بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی، به طور کلّی از بین خواهد رفت ﴿حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ﴾[۱۴۰] [۱۴۱].
برخی، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق‌العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت[۱۴۲].
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده‌اند که سدّ معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد[۱۴۳]؛ در هر حال، بیشتر مفسّران با استناد به آیه ﴿وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا﴾[۱۴۴] که بنابر قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند: ﴿وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ﴾[۱۴۵] [۱۴۶] برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته[۱۴۷] و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسأله "رجعت" ارتباط داده‌اند[۱۴۸].[۱۴۹]
رجعت
در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند. ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾[۱۵۰]. این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آنها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید[۱۵۱].
مرگ و زندگی دوباره: ﴿قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ﴾[۱۵۲][۱۵۳]،
عذاب پیش از عذاب بزرگ: ﴿وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾[۱۵۴] [۱۵۵]
ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: ﴿فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا﴾[۱۵۶][۱۵۷]،
میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبراسلام: ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ ﴾[۱۵۸][۱۵۹]
و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾[۱۶۰][۱۶۱] همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است[۱۶۲].[۱۶۳]
صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان
پس از پیروزی حضرت مهدی و یارانش، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا... وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمنا. ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾[۱۶۴]، ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾[۱۶۵]، ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۱۶۶]، ﴿لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ﴾[۱۶۷]. این آیات و آیات دیگر که از میراث‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌کند ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾[۱۶۸] و ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ﴾[۱۶۹] و ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾[۱۷۰] همگی بیان‌گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام‌زمان سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویّت به سرخواهند برد[۱۷۱].
افزون بر این، تحقّق کامل آیات ﴿ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ﴾[۱۷۲] و ﴿يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ﴾[۱۷۳] و ﴿ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ﴾[۱۷۴] و ﴿فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾[۱۷۵] نیز در این دوره زمانی دانسته شده است[۱۷۶]. در آن هنگام، همه نعمت‌های آسمان و زمین بر آنها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‌مند خواهند شد: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾[۱۷۷] [۱۷۸] چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب، خلافت انسان بر زمین به کامل‌ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچ‌گاه از حضورشان بی‌نیاز نمی‌شود[۱۷۹].[۱۸۰]
منابع
پانویس
- ↑ الکلّیات، ج ۱، ص ۸۳.
- ↑ لسان‌العرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ «پیشینیانند» سوره واقعه، آیه ۱۳.
- ↑ «پیشینیان» سوره حجر، آیه ۲۴.
- ↑ «پسینیان» سوره واقعه، آیه ۴۰.
- ↑ «موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
- ↑ «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.
- ↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
- ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.
- ↑ قیام وانقلاب مهدی، ص ۵ و ۶.
- ↑ «پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.
- ↑ روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص ۸۰ ـ۸۲؛ نمونه، ج۲۱، ص ۴۴۹ ـ ۴۵۱.
- ↑ الفتن والملاحم فی‌آخرالزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.
- ↑ الغیبه، طوسی.
- ↑ الکشّاف الموضوعی، ج۱، ص ۹۷ ـ ۱۰۲.
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص ۴۶، «أخر».
- ↑ هزاره‌گرایی، ص ۲۱.
- ↑ «بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است» سوره لقمان، آیه ۳۴.
- ↑ «مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد» سوره احزاب، آیه ۶۳.
- ↑ «و بزرگوار است آن که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره زخرف، آیه ۸۵.
- ↑ بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۱۷۷؛ ج ۲، ص ۸۷؛ ج ۹، ص ۳۱۹؛ ج ۱۲، ص ۲۸۲؛ ج ۱۴، ص ۸۳ و ۸۴؛ ج ۱۵، ص ۲۰۳؛ ج ۱۶، ص ۱۸ ـ ۲۱؛ ج ۲۰، ص ۲۲۲؛ ج ۲۱، ص ۳۱۷ و ۳۵۱.
- ↑ التحریر والتنویر، ج ۲۶، ص ۱۰۴.
- ↑ تاریخ ابن‌خلدون، ج ۱، ص ۳۰۳.
- ↑ نجات بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵ ۲۵.
- ↑ هزاره‌گرایی، ص ۲۵.
- ↑ نجات‌بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۱۵و
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۴۶، «أخر».
- ↑ هزاره‌گرایی، ص۲۱.
- ↑ بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است؛ سوره لقمان، آیه ۳۴.
- ↑ مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد؛ سوره احزاب، آیه ۶۳.
- ↑ و بزرگوار است آنکه فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید؛ سوره زخرف، آیه ۸۵.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ۱۱۴-۱۲۴.
- ↑ قیام و انقلاب مهدی، ص ۵.
- ↑ اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب ۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب ۱۰ ـ ۱۷ و فروردین، ب ۱۲۹؛ نجات‌بخشی در ادیان، ص ۳ ـ ۷۱.
- ↑ بحران دنیای متجدّد، ص ۱ و اوپانیشاد، ص ۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.
- ↑ بودا، ص ۵۱۸ و ۵۱۹؛ علی و پایان تاریخ، ص ۲۳.
- ↑ کتاب مقدّس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و ۷: ۱۳ و ۲۷.
- ↑ کتاب مقدّس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.
- ↑ کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص ۱۱۳ ۱۳۳.
- ↑ مارکس و مارکسیسم، ص ۹۱ ـ ۹۴.
- ↑ بحران دنیای متجدّد، ص ۲، ۲۰، ۵۵، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخرالزمان، ص ۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.
- ↑ «پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص ۲۲.
- ↑ برخورد تمدّن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص ۴۸۵ و ۵۱۶.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص 115.
- ↑ «و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.
- ↑ «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.
- ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.
- ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.
- ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.
- ↑ تاریخ الغیبة الکبری، ص ۲۳۳ ـ ۲۳۹؛ تاریخ ما بعدالظهور، ص ۳۳.
- ↑ قیام و انقلاب مهدی، ص ۶ و ۱۴.
- ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند» سوره مائده، آیه ۵۴.
- ↑ فلسفه تاریخ، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۱.
- ↑ «و آنگاه خداوند از پیامبران پیمان گرفت که چون به شما کتاب و حکمتی دادم سپس پیامبری نزدتان آمد که آن (کتاب) را که با شماست راست می‌شمارد، باید بدو ایمان آورید و باید او را یاوری کنید و (آنگاه) فرمود: آیا اقرار کردید و بر (پایه) آن پیمان مرا پذیرفتید؟ گفتند: اقرار کردیم؛ فرمود: پس گواه باشید و من نیز همراه شما از گواهانم» سوره آل عمران، آیه ۸۱.
- ↑ نهج البلاغه، ص ۲۰؛ خاتمیّت، ص ۲۱.
- ↑ «و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند دسته‌ای بسیار از پیشینیانند و اندکی از پسینیان» سوره واقعه، آیه ۱۰-۱۴.
- ↑ صحیح بخاری، ج ۴، ص ۲۲۸ و ۲۲۹.
- ↑ بیضاوی، ج ۵، ص ۲۸۴؛ من وحی القرآن، ج ۲۱، ص ۳۲۹.
- ↑ نهج البیان، ج ۵، ص ۱۳۵؛ نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۷.
- ↑ الدرّالمنثور، ج ۸، ص ۸.
- ↑ الکشاف، ج ۴، ص ۴۵۹.
- ↑ الاتقان، ج ۲، ص ۲۵۲.
- ↑ بخوان به نام پروردگار خویش که آفرید. آدمی را از خونپاره‌ای فروبسته آفرید. بخوان و (بدان که) پروردگار تو گرامی‌ترین است. همان که با قلم آموزش داد. به انسان آنچه نمی‌دانست آموخت؛ سوره علق، آیه: ۱-۵.
- ↑ «دوره جاهلیت نخستین\1 سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ خاتمیت، ص ۳۶ ـ ۳۹.
- ↑ الکافی، ج ۱، ص ۹۱.
- ↑ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴ و ۱۲۵؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۲۰۶.
- ↑ «و برای من در میان آیندگان، نامی نیکو بر جای بگذار» سوره شعراء، آیه ۸۴.
- ↑ البرهان، ج ۴، ص ۱۷۴.
- ↑ «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم\1 سوره بقره، آیه ۱۴۳.
- ↑ خاتمیت، ص ۱۹.
- ↑ «شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.
- ↑ نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۸.
- ↑ تاریخ الغیبه الکبری، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۴.
- ↑ «که آنان یاری شده‌اند و بی‌گمان تنها سپاه ماست که پیروز است» سوره صافات، آیه ۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ فی ظلال، ج ۵، ص ۳۰۰۲.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۱۷ ـ ۱۱۹.
- ↑ الفرقان، ج ۲۶ و ۲۷، ص ۱۰۹.
- ↑ «پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۵۴؛ قرطبی، ج ۱۶، ص ۱۵۹.
- ↑ «(هنگام) حساب مردم نزدیک شده است و آنان در ناآگاهی رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۱.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۴۰؛ التحریروالتنویر، ج ۱۷، ص ۹.
- ↑ «پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.
- ↑ قمی، ج ۲، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۷.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ «آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند؛ وای بر کافران از دیدارگاه روزی سترگ!» سوره مریم، آیه ۳۷.
- ↑ عیّاشی، ج ۱، ص ۶۴؛ البرهان، ج ۳، ص ۷۱۲.
- ↑ «شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند» سوره انعام، آیه ۶۵.
- ↑ قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ نور الثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۱۹
- ↑ کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۶ و ۷ و دانیال ۷: ۱۹ ـ ۲۷ و عهد جدید، متّی ۲۴: ۱۵ ـ ۲۵ و نامه اول یوحنا ۴: ۱ ـ ۶ و مکاشفه یوحنا ۱۳: ۱۱ ـ ۱۷؛ سفینه‌البحار، ج ۲، ص ۱۶۲ و ۱۶۳.
- ↑ «به یقین آفرینش آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از آفرینش مردم است اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره غافر، آیه ۵۷.
- ↑ تاریخ مابعدالظهور، ص۱۳۹ـ۱۴۲؛ علائم آخرالزمان، ص ۳۰۳ ـ ۳۱۶.
- ↑ کشف‌الأسرار، ج ۸، ص ۴۸۲ ـ ۴۸۴.
- ↑ کشف‌الأسرار، ج۲، ص۱۴۱ ـ ۱۴۳؛ الدرّالمنثور، ج۵، ص۶۷۴ و ۶۷۵.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۱۹ ـ ۱۲۰.
- ↑ «بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟» سوره یونس، آیه ۵۰.
- ↑ «و آنگاه که (عذاب) به درگاه آنان فرود آید، بامداد بیم‌یافتگان بد بامدادی خواهد بود» سوره صافات، آیه ۱۷۷.
- ↑ بحارالانوار، ج ۹، ص ۲۱۳ و ۲۳۲، ج ۵۲، ص ۱۸۵؛ ج ۵۳، ص۵۶.
- ↑ «بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون می‌آوریم باشد که آنان دریابند» سوره انعام، آیه ۶۵.
- ↑ قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ «و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند» سوره سبأ، آیه ۵۱.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۱۲، ج ۲۲، ص ۱۲۹؛ الدرّالمنثور، ج ۶، ص ۷۱۲ ـ ۷۱۴؛ عیّاشی، ج ۲، ص ۵۷.
- ↑ «پس آیا آنان که نیرنگ‌های زشت باختند ایمنی دارند از اینکه خداوند آنان را به زمین فرو برد یا از جایی که ندانند عذاب به سراغشان آید؟» سوره نحل، آیه ۴۵.
- ↑ البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.
- ↑ «ای اهل کتاب! به آنچه فرستاده‌ایم که کتاب آسمانی نزد شما را راست می‌شمارد ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره‌هایی را ناپدید سازیم و آنان را واپس گردانیم یا آنان را لعنت کنیم چنان که «اصحاب سبت» را لعنت کردیم و فرمان خداوند، انجام یافتنی است» سوره نساء، آیه ۴۷.
- ↑ البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.
- ↑ «فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند» سوره نحل، آیه ۱.
- ↑ عیّاشی، ج ۲، ص ۲۵۴.
- ↑ «و به روزی گوش فرا دار که بانگ برآورنده از جایگاهی نزدیک، بانگ برآورد روزی که بانگ آسمانی راستین را بشنوند، همان، روز رستخیز است» سوره ق، آیه ۴۱-۴۲.
- ↑ نورالثقلین، ج ۵، ص ۱۱۸ و ۱۱۹.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص ۱۲۱.
- ↑ «حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بی‌گمان باطل از میان رفتنی است» سوره اسراء، آیه ۸۱.
- ↑ البرهان، ج ۳، ص ۵۷۶.
- ↑ «و هر کس را قبله‌ای است که روی بدان می‌کند، باری، در کارهای نیک از یکدیگر پیشی گیرید. هرجا که باشید خداوند همگی شما را باز خواهد آورد، خداوند بر هر کاری تواناست» سوره بقره، آیه ۱۴۸.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۴۲۶؛ البرهان، ج ۱، ص ۳۴۷ ـ ۳۵۵.
- ↑ «آنان کسانی هستند که به آنها کتاب و داوری و پیامبری دادیم؛ اگر اینان به آن کفر ورزند، گروهی را بر آن گمارده‌ایم که بدان کفر نمی‌ورزند» سوره انعام، آیه ۸۹.
- ↑ البرهان، ج ۲، ص ۴۴۸.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۱.
- ↑ «و چنین است که او نشان آگاهی (به روز) رستخیز است از این روی هیچ‌گاه در آن (روز) تردید نورزید و از من پیروی کنید! این راهی است راست» سوره زخرف، آیه ۶۱.
- ↑ «و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان می‌آورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است» سوره نساء، آیه ۱۵۹.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۹۴ ـ ۳۹۶؛ مج ۴، ج ۶، ص ۲۵ ـ ۳۰؛ مج۱۳، ج۲۵، ص۱۱۵ و ۱۱۶؛ کشف‌الأسرار، ج ۹، ص ۷۴ و ج ۲، ص ۱۴۳؛ ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۵۸۹ و ۵۹۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۲۱۱؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۷۱؛ روح‌المعانی، ج ۱۴، ص ۱۴۷.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۱.
- ↑ «و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند» سوره نمل، آیه ۸۲.
- ↑ المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۶.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۰، ص۱۸ـ۲۰؛ کشف‌الأسرار، ج۷، ص۲۵۶ـ۲۵۸؛ قرطبی، ج ۱۳، ص ۱۵۶ ـ ۱۵۸.
- ↑ المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۶.
- ↑ کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ «تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند» سوره انبیاء، آیه ۹۶.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۱۱۵ ـ ۱۲۱؛ تاریخ مابعدالظهور، ص ۱۴۶ ـ ۱۵۰.
- ↑ کشف‌الاسرار، ج۵، ص۷۴۳ـ ۷۴۶؛ الدرّالمنثور، ج ۵، ص۶۷۴ـ۶۷۷؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۳۶ ـ ۳۹۸.
- ↑ تاریخ ما بعد الظهور، ص ۱۵۱؛ علائم آخرالزمان، ص ۲۰۰ ـ ۲۰۲؛ الفرقان، ج ۱۵ و ۱۶، ص ۲۱۳ ـ ۲۲۳.
- ↑ «و در آن روز آنان را وا می‌نهیم که در یکدیگر موج زنند و در صور دمیده می‌شود آنگاه آنان را یکجا گرد می‌آوریم» سوره کهف، آیه ۹۹.
- ↑ «و بر (مردم) شهری که ما نابودشان کرده‌ایم حرام (و محال) است که (در رستخیز) بازنگردند؛ (آنان بی‌گمان باز می‌گردند) تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند» سوره انبیاء، آیه ۹۵-۹۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۱۰۲؛ کشف‌الأسرار، ج ۶، ص ۳۰۶ و ۳۰۷؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۲۶.
- ↑ الفرقان، ج ۱۶ و ۱۷، ص ۳۶۲ ـ ۳۶۵.
- ↑ تاریخ ما بعدالظهور، ص ۱۵۰؛ الفرقان، ج ۱۶ و ۱۷، ص ۳۶۲ ۳۶۵.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۲
- ↑ «و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند» سوره نمل، آیه ۸۳.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۳۶۶؛ البرهان، ج ۴، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۱؛ المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۷ و ۳۹۸.
- ↑ «می‌گویند: پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده گرداندی، اینک ما به گناهان خویش اعتراف کرده‌ایم، آیا راه بیرون شدی از اینجا هست؟» سوره غافر، آیه ۱۱.
- ↑ بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۵۶.
- ↑ «و بی‌گمان به آنان از عذاب نزدیک‌تر (این جهان) پیش از عذاب بزرگ‌تر (در جهان واپسین) خواهیم چشاند باشد که بازگردند» سوره سجده، آیه ۲۱.
- ↑ بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۵۶.
- ↑ «و چون وعده نخست (از) آن دو (تباهی) فرا رسد بندگانی سخت جنگاور را که داریم بر شما برمی‌انگیزیم که درون خانه‌ها را جست و جو می‌کنند و (این) وعده‌ای انجام یافتنی است» سوره اسراء، آیه ۵.
- ↑ نورالثقلین، ج ۳، ص ۱۳۸ ـ ۱۴۰.
- ↑ «و آنگاه خداوند از پیامبران پیمان گرفت که چون به شما کتاب و حکمتی دادم سپس پیامبری نزدتان آمد که آن (کتاب) را که با شماست راست می‌شمارد، باید بدو ایمان آورید و باید او را یاوری کنید\1 سوره آل عمران، آیه ۸۱.
- ↑ عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۱.
- ↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
- ↑ نورالثقلین، ج ۴، ص ۱۰۷.
- ↑ تاریخ ما بعدالظهور، ص ۶۳۲ ـ ۶۳۹، ۶۴۷.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۲ ـ ۱۲۳.
- ↑ «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند» سوره نور، آیه ۵۵.
- ↑ «موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
- ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی بر جا نماند و دین، یکجا از آن خداوند باشد پس اگر (از کفر و شرک) باز ایستند بی‌گمان خداوند از آنچه می‌کنند آگاه است» سوره انفال، آیه ۳۹.
- ↑ «تا حقّ را تحقّق بخشد و باطل را تباه گرداند هرچند بزهکاران نپسندند» سوره انفال، آیه ۸.
- ↑ «و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.
- ↑ «و قومی را که (از سوی فرعونیان) ناتوان شمرده می‌شدند وارث شرق و غرب آن سرزمین کردیم که در آن برکت نهاده بودیم و سخن نیکوی پروردگارت درباره بنی اسرائیل به خاطر شکیبی که ورزیدند راست آمد و آنچه را فرعون و قومش می‌ساختند و آنچه را بر می‌افراختند زیر و زبر کردیم» سوره اعراف، آیه ۱۳۷.
- ↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۱۰۶؛ عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۳ و ج ۲، ص ۵۰ و ۵۶ ـ ۶۱؛ نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۷.
- ↑ \1با آنکه آنان که در آسمان‌ها و زمینند\1 سوره آل عمران، آیه ۸۳.
- ↑ «خداوند زمین را پس از سترون شدن آن بارور می‌کند» سوره حدید، آیه ۱۷.
- ↑ «امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید!\1 سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «در چند سال؛ کار گذشته و آینده با خداوند است و در آن روز مؤمنان شاد می‌شوند به یاری خداوند که هر کس را بخواهد یاری می‌رساند و او پیروزمند بخشاینده است» سوره روم، آیه ۴-۵.
- ↑ عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۳ و ۲۹۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۲۴۲ و ۲۴۳؛ البرهان، ج ۴، ص ۳۳۶.
- ↑ «و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم اما (پیام ما را) دروغ شمردند بنابراین برای آنچه می‌کردند آنان را فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.
- ↑ نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۲.
- ↑ الایقاظ من‌الهجعه، ص ۳۹۲ ـ ۴۰۵؛ علی‌وپایان تاریخ، ص ۸۲ ۹۲.
- ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ص۱۲۳ ـ ۱۲۴.